درخت حوزه‌های تخصصی

جهاد از فرایض مهمّ دینی مسلمانان است. تأکید قرآن و روایات دینی بر امر جهاد، سبب گردید در مطالعات فقهی و اسلامی بخش مهمّی به موضوع جهاد، ابعاد و اشکال آن، و وظایف مسلمانان به هنگام جهاد، اختصاص یابد و این موضوع در ادوار مختلف تاریخ اسلام مورد توجّه مسلمانان واقع شود. در سده های متأخّر نیز جهاد همچنان از موضوع های مهمّ سیاسی و اجتماعی جوامع اسلامی بود و به ویژه در طیّ سده ی نوزدهم میلادی که سرزمین های اسلامی مورد هجوم غربی ها قرار گرفت، جهاد علیه کفّار مصادیق متعدّدی پیدا کرد. منطقه ی ماوراءالنّهر هم بخشی از سرزمین های اسلامی بود که درآن زمان به صورت گسترده با یورش روس ها مواجه گردید. اهالی مسلمان این منطقه تلاش کردند با اتّکا به وجوب شرعی جهاد دفاعی، راه مهاجمان را سدّ نمایند. نوشتار حاضر، به روش توصیفی- تحلیلی، روند حمله های روس ها به منطقه ی ماوراءالنّهر و مدافعه های جهادی پردامنه، پراکنده و توأم با فراز و فرود مردمان مسلمان آن منطقه را بررسی می کند و نشان می دهد، به رغم همه ی کوشش های به عمل آمده، روس ها بر منطقه ی مورد بحث مستولی شدند و مسلمانان شکست خوردند و به دلایل متعددی، از جمله نبودن رهبری واحد، عدم وحدت سیاسی در منطقه و پراکندگی وتنوع قومیّتی، اقدامات جهادی آنان به ثمر ننشست.

کمک های حاکمان اوده (1274-1132/1858-1719) به عتبات و موقوفه اوده که ریشه در آن کمک ها داشت و از هر دو با عنوان «پول هندی» یا «پول هند» و یا «فلوس الهند» نیز یاد می شود، به طور کلی به پیامد پدیده مهاجرت ایرانیان به هند و در این مورد خاص به پیامدهای پدیده ی مزبور در دوره ی پس از سقوط صفویه تا عصر ناصری/به تقریب همزمان با دوره ی مغولان متأخر در هند، باز می گردد. مهاجرت در این دوره که چندان مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است، از جمله به علت افول قدرت های سنتی هند از یک سو و اهمیت یافتن قدرت انگلیسیان از سویی دیگر، یک دوره ی انتقالی در تاریخ مهاجرت ایرانیان به هند به شمار می رود. اگر به دوره های انتقالی توجه نشود، بویژه در فهم و تفسیر برخی پدیده ها در دوره های بعدی اشکالات و کاستی هایی پدید می آید. به نظر می رسد که شناخت و تفسیر «پول هندی» با وجود پژوهش هایی ارزشمند که درباره آن انجام شده، از آن اشکالات و کاستی ها برکنار نمانده است. هدف مقاله ی حاضر بازنگری مفهوم این پول در پرتو توجه به پدیده ی مهاجرت ایرانیان به هند، حمایت های مهاجران قبلی از مهاجران بعدی و پیامد مالی ـ مذهبی آن مهاجرت در ایران و مراکز مذهبی مربوط به آن و توجه به تأثیر تحولات ناشی از تکمیل فرایند افتادن هند به دست انگلیسیان بر آن پیامد است. این کار از طریق تمرکز بر حاکمان اوده، نقش مهاجران ایرانی در ایجاد و ادامه ی حکومتشان و حمایت های آنان از آن مهاجران و نیز حمایتشان از تأسیسات شیعی عراق صورت گرفته است. بدین ترتیب، سیر تحول پولی که امروزه از آن در پژوهش ها به «پول هندی» یا «پول هند» یاد می شود، ارائه و از جمله نشان داده شده که تنها برجسته کردن آن پول از دوره ی حکومت آصف الدوله یا از دهه هایی پس از آن به بعد و محدود کردن تاریخ آن به یک دوره ی خاص شناختی کامل از آن به دست نداده است. ناگفته نباید گذاشت که تأکید بر نقش مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند در پیدایش «پول هندی» و سخن از پیشینه و تحول مفهوم آن به معنی نفی نقش سایر عوامل در پیدایش و تحولات آن نیست.

ماجرای حکمیت با خاتمه جنگ صفین، به پیدایش فرقه خوارج در جهان اسلام منجر گردید. از آنجا که بروز حوادث و رخدادها معلول علت های متعددی می باشند که در بستر مناسبات اجتماعی جامعه شکل گرفته و زمینه رشد می یابند، پدیده خروج نیز از این شرایط مبراء نبود. شناخت زمینه های بروز این پدیده می تواند نگرش سطحی کنونی به گروهی که در برابر علی شعار «لاحکم الا لله» سر دادند را تغییر دهد. در این مقاله، این حرکت حرکتی فی البداهه تلقی نشده، بلکه جریان سازمان یافته ای دانسته شده که نزدیک به چهار دهه مترصد چنین موقعیتی بوده است؛ از این رو نگارنده بر آن است تا زمینه های تاثیر گذار در سر برآوردن این پدیده را واکاوی کند. به نظر می رسد نظام اجتماعی برگرفته از ساختار قبیله ای، نوع معیشت ناشی از شرایط زیست ـ محیطی، منافات تربیت اجتماعی با محدودیت های دینی و پافشاری گروه های قبیله ای خاص در تقابل با قریش، از عوامل عمده زمینه های پیدایش پدیده خروج در ماجرای حکمیت و تداوم آن در دوره های بعدی بوده است.

مهاجرت عالمان زیدی به ایران در میانه قرن سوم قمری و تأسیس حکومت زیدیه در نواحی دریای خزر هر چند عمری کوتاه داشت، اما از حیث فرهنگی به علت وجود مراکز و جوامع زیدی در آن نواحی و برخی شهر های خراسان، تا چندین سده پس از سقوط امارت علویان طبرستان، تداوم یافت. در قرون ششم و هفتم قمری میراث زیدیان ایران در چند مرحله به یمن منتقل شد که نقش مهمی در شکوفایی فرهنگ و تمدن زیدیه در آنجا داشته است. این مقاله نخست به معرفی میراث زیدیان ایران و پس از آن به بحث انتقال میراث زیدیه به یمن و اهمیت آن می پردازد.