سید علی آل داوود

در این مقاله، سیر تاریخی دانشنامه نویسی در دوره قاجار بررسی شده است. عصر قاجار که دوره آشنایی و ارتباط مستمر ایرانیان با دنیای غرب قلمداد می شود، رهاوردهای مختلفی از جمله دانشنامه نویسی برای ایرانیان داشته که ورود صنعت و علوم مختلف از راه ترجمه، این مهم را میّسر کرده است. ناصر الدین شاه قاجار که با معارف و معاریف زمانش آشنایی داشت، پیشنهاد تألیف «نامه دانشوران ناصری» را به گروهی از دانشمندان آن دوران داد و وزیران دانای او «اعتماد السلطنه» و «اعتضاد السلطنه» این کار را پی گرفتند. «مجموعه ناصری»، «کراسه المعی»، «مطرح الأنظار فی تراجم اطبّاء الأعصار و فلاسفه الأمصار» و «مرآت البلدان ناصری» دانشنامه هایی هستند که شکوفایی دانشنامه نویسی در عصر ناصری را روایت می کنند. دوره قاجار را می توان دوره تحول از شیوه دانشنامه نویسی قدیم به عصر جدید دانست؛ در دانشنامه های این دوره استفاده از منابع بیشتر و همچنین پیروی از شیوه تنظیم الفبایی دیده می شود. هرچند عمده دانشنامه های این عصر، تاریخی، جغرافیایی، مردم نگاری و گاه عمومی هستند، اما بی گمان عصر قاجاری، راه های جدیدی را در دانشنامه نویسی به روی فرهنگ ایرانی گشوده است.

در دوران صفویه، به خصوص در دوره طولانی پادشاهی شاه طهماسب اول (930-984) و به دنبال تبلیغات وسیعی که در مخالفت با شعر و شاعری صورت می گرفت، ادب و شعر فارسی به کلی از رونق افتاد. تنها مرثیه سرایان از احترام کافی برخوردار بودند و در درباره شاه آمد و شد داشتند. از این رو شاعران و اندیشه مندان، که محیط فرهنگی ایران را برای نشر اندیشه ها و آثار خود مساعد نمی یافتند، به هند و عده ای از آنان به عثمانی مهاجرت کردند. با این وصف، برخی دانش ها چون تذکره نویسی رونق و اعتبار یافت و آثار ارزشمندی در این رشته پدید آمد. از جمله چند تذکره در ایران و هم هند، به تشویق پادشاهان گورکانی، تالیف شد که در زمره مهم ترین آثار از این نوع به شمار می روند. منابع این تالیفات در آنچه به شاعران پیشین مربوط می شد تذکره های کهن تر و دواوین شعرا بود؛ اما احوال شاعران معاصر و نزدیک به زمان مولفان مستند به اطلاعات تذکره نویس بود که ملاحظاتی انتقادی و ارزش سنجانه نیز گاه بر آنها افزوده می شد. مفصل ترین و سودمندترین تذکره های این عصر را شاید بتوان به سه اثر عرفات العاشقین، خلاصه الاشعار، و صحف ابراهیم - منحصر دانست. از این سه، تنها بخش کوتاهی از صحف ابراهیم به چاپ رسیده و بقیه همچنان به صورت دست نویس بر جای مانده است. اما عرفات العاشقین و خلاصه الاشعار به اندازه کافی نزد محققان ادبی و نویسندگان تاریخ ادبیات شهرت پیدا کرده و عموما از آنها استفاده کرده اند. عرفات از حیث اشتمال بر احوال کثیری از شاعران و خلاصه الاشعار به لحاظ انبوه اشعار انتخاب شده ممتازند. به ویژه تقی الدین کاشانی گاه متن کامل دواوین شاعران یا بخش عمده آنها را ذیل احوال آنان نقل کرده است.

نخستین تفسیر برجای مانده قرآن به زبان فارسی ترجمه تفسیر طبری اثر عده ای از دانشمندان ماوراء النهر است که در سال 352 به روزگار منصور بن نوح سامانی پدید آمده است. این اثر را همچنین باید کهن ترین کتاب مفصل منثور زبان فارسی به شمار آورد. همه متون فارسی برجای مانده پیش از ترجمه تفسیر طبری همچون مقدمه شاهنامه ابومنصوری کوتاه اند و قابل مقایسه با این ترجمه نیستند. در همه نسخ خطی شناخته شده این کتاب، بخش هایی به شرح داستان پیامبران اختصاص یافته است که نمی توان مجموعه آنها را اثری مستقل شمرد. قدیم ترین کتاب مستقل درباره داستان های پیامبران قصص الانبیای نیشابوری است که به قرن پنجم تعلق دارد. از تاریخ دقیق تالیف این اثر، که به کوشش روان شاد حبیب یغمایی در سال 1340 ش به طبع رسیده، اطلاعی نداریم. اما اثری که برآنیم تا در این مقاله به تفصیل به معرفی آن بپردازیم و در آینده ای نزدیک منتشر خواهد شد مفصل ترین و قدیم ترین کتاب در داستان های پیامبران به زبان فارسی است. این اثر، که در مقدمه برخی از نسخ خطی و نیز در فهرست های نسخ خطی با نام تاج القصص از آن یاد شده، در شمار مهم ترین متون فارسی قرن پنجم هجری است و تاکنون به طبع نرسیده است. تاج القصص، به تصریح مولف آن، در سال 475 هجری در بلخ تالیف و تدوین شده است. هر چند نسخه های شناخته شده این اثر بی تردید در ادوار گوناگون دستخوش تصرف فراوان شده، اهمیت آن همچنان محفوظ است. مولف، ابونصر احمد بخاری، مطالب آن را در سال 475 در شهر بلخ از استادش، ابوالقاسم محمود جیهانی، شنیده و همراه با سخنان و افزوده هایی از خود به رشته نگارش درآورده است. طبعا انشای کتاب و نثر آن را باید متعلق به ابونصر بخاری دانست، گوآنکه محتویات اصلی آن املای ابوالقاسم محمود جیهانی از دانشمندان ناشناخته آن روزگار است. قصص الانبیای نیشابوری، که احتمالا هم زمان با تاج القصص یا اندکی پس از آن نوشته شده، از حیث حجم کمتر از نصف تاج القصص است.

ارسلان مشهدی از شاعران قرن دهم هجری است. او در ساختن ماده تاریخ مهارت داشت. در قطعاتی از اشعار او تاریخ دقیق پاره ای از حوادث و رویدادهای تاریخی مهم آن عصر منعکس شده است. این قطعات در دیوان اشعارش مضبوط است. از دیوان او تنها یک نسخه خطی شناخته شده که هم اکنون، ذیل شماره 942، در کتابخانه مجلس (میدان بهارستان) نگهداری می شود. پیش از آن که به نقل این قطعات و توضیحات مربوط به آنها بپردازیم، مختصری از احوال و افکار و اشعار او را، به استناد منابع دست اول، به ویژه تذکره ها و کتب تاریخی عصر وی، در معرض مطالعه علاقه مندان قرار می دهیم. محمدقاسم ارسلان مشهدی، که به طوسی نیز شهرت دارد، در اوایل سده دهم هجری در طوس زاده شد. او نسبت خود را به امیرارسلان جاذب، یکی از سرداران بزرگ سلطان محمود غزنوی، می رساند. از این رو، تخلص «ارسلان» اختیار کرد. دوران کودکی ارسلان در مشهد سپری شد. سپس، به ماورالنهر رفت و در آنجا نشو و نما یافت. او در این دوران با بها الدین حسن بخاری، متخلص به «نثاری»، مولف تذکره احباب، دوستی و معاشرت داشت. نثاری می گوید که ارسلان در کار درس و تعلم سستی نشان می داد و پیش رفتی در کار خود نداشت. او در این زمان، با شاعری به نام درویش روغنگر مصاحبت داشت و شعرگویی را از همان وقت آغاز کرد...