دانشنامه نگاری در دوره قاجار

چکیده

در این مقاله، سیر تاریخی دانشنامه نویسی در دوره قاجار بررسی شده است. عصر قاجار که دوره آشنایی و ارتباط مستمر ایرانیان با دنیای غرب قلمداد می شود، رهاوردهای مختلفی از جمله دانشنامه نویسی برای ایرانیان داشته که ورود صنعت و علوم مختلف از راه ترجمه، این مهم را میّسر کرده است. ناصر الدین شاه قاجار که با معارف و معاریف زمانش آشنایی داشت، پیشنهاد تألیف «نامه دانشوران ناصری» را به گروهی از دانشمندان آن دوران داد و وزیران دانای او «اعتماد السلطنه» و «اعتضاد السلطنه» این کار را پی گرفتند. «مجموعه ناصری»، «کراسه المعی»، «مطرح الأنظار فی تراجم اطبّاء الأعصار و فلاسفه الأمصار» و «مرآت البلدان ناصری» دانشنامه هایی هستند که شکوفایی دانشنامه نویسی در عصر ناصری را روایت می کنند. دوره قاجار را می توان دوره تحول از شیوه دانشنامه نویسی قدیم به عصر جدید دانست؛ در دانشنامه های این دوره استفاده از منابع بیشتر و همچنین پیروی از شیوه تنظیم الفبایی دیده می شود. هرچند عمده دانشنامه های این عصر، تاریخی، جغرافیایی، مردم نگاری و گاه عمومی هستند، اما بی گمان عصر قاجاری، راه های جدیدی را در دانشنامه نویسی به روی فرهنگ ایرانی گشوده است.