مطالعات دانشنامه نگاری

مطالعات دانشنامه نگاری

مطالعات دانشنامه نگاری سال اول بهار 1400 شماره 1

مقالات

۱.

ضرورت تدوین دانشنامه ملی: موانع و چشم انداز ها

تعداد بازدید : 24 تعداد دانلود : 832
تدوین و انتشار دانشنامه ملی، که بتواند اساسی ترین وجوه فرهنگی، تمدّنی، تاریخی و هویتی کشوری را به طور مستند و مستدل نشان دهد، از الزامات و اولویت های سیاست ملّی و فرهنگی هر کشوری است. دانشنامه ها و همه منابع مرجع بنیادی، به منزله نشانه های گویایی از حیات و تکاپوی فکری، فرهنگی، علمی و زمینه ها و فعالیت های دیگر است. کسانی که دانشنامه ها و سایر گونه های منابع بنیادی، را با پرچم و سرود ملی همتراز دانسته اند، نه غلو کرده اند و نه به راه مبالغه رفته اند. اینکه کشور ما تاکنون نتوانسته است دانشنامه ای ملی تدوین و منتشر کند- آن هم در حالی که توان لازم برای این وظیفه مهم را داشته است- از جمله قصور و تقصیرهایی است که جبران هرچه زودتر آن به سود فرهنگ ملی ماست. در حال حاضر نیروی لازم با بینش، نگرش، تخصص، توان علمی- فنی و آینده نگری لازم برای تدوین و انتشار دانشنامه ای که همه ابعاد فرهنگی- تمدنی کشور ما را به نحو شایسته نشان دهد و در عین مبرا بودن، از هرگونه تعصب ملی- قومی، بر پایه موازین بین المللی دانشنامه نگاری و ضوابط مراعات شده در دانشنامه های بین المللی استوار باشد، موجود است؛ فقط اراده ای ملی لازم است که این هدف بزرگ را به تحقق برساند.
۲.

دانشنامه نگاری در دوره قاجار

تعداد بازدید : 595 تعداد دانلود : 369
در این مقاله، سیر تاریخی دانشنامه نویسی در دوره قاجار بررسی شده است. عصر قاجار که دوره آشنایی و ارتباط مستمر ایرانیان با دنیای غرب قلمداد می شود، رهاوردهای مختلفی از جمله دانشنامه نویسی برای ایرانیان داشته که ورود صنعت و علوم مختلف از راه ترجمه، این مهم را میّسر کرده است. ناصر الدین شاه قاجار که با معارف و معاریف زمانش آشنایی داشت، پیشنهاد تألیف «نامه دانشوران ناصری» را به گروهی از دانشمندان آن دوران داد و وزیران دانای او «اعتماد السلطنه» و «اعتضاد السلطنه» این کار را پی گرفتند. «مجموعه ناصری»، «کراسه المعی»، «مطرح الأنظار فی تراجم اطبّاء الأعصار و فلاسفه الأمصار» و «مرآت البلدان ناصری» دانشنامه هایی هستند که شکوفایی دانشنامه نویسی در عصر ناصری را روایت می کنند. دوره قاجار را می توان دوره تحول از شیوه دانشنامه نویسی قدیم به عصر جدید دانست؛ در دانشنامه های این دوره استفاده از منابع بیشتر و همچنین پیروی از شیوه تنظیم الفبایی دیده می شود. هرچند عمده دانشنامه های این عصر، تاریخی، جغرافیایی، مردم نگاری و گاه عمومی هستند، اما بی گمان عصر قاجاری، راه های جدیدی را در دانشنامه نویسی به روی فرهنگ ایرانی گشوده است.
۳.

فرآیند تدوین دایره المعارف مصاحب

نویسنده:
تعداد بازدید : 752 تعداد دانلود : 864
دائره المعارف فارسی غلامحسین مصاحب را می توان سرآغاز دانشنامه نویسی در ایران تلقّی کرد؛ این اثر از حیث محتوا و صورت می تواند الگوی مناسبی برای دانشنامه نگاران باشد. در این نوشتار، برای پیگیری شیوه های پسندیده غلامحسین مصاحب در دائرهالمعارف نویسی گام های پیموده شده او در مراحل زیر بررسی شد: 1. دیدار با سرپرستان دائره المعارف های جهان؛ 2. مدخل گزینی؛ 3. تدوین شیوه نامه؛ 4. تهیه کتابخانه برای دائره المعارف؛ 5. انتخاب همکاران(نویسندگان و ویراستاران)؛ 6. سبک نگارش. در این بخش ها رأی و نظر خودِ مصاحب، همکاران و متخصصان مرجع شناسی درباره فعالیت و اثر او تحلیل و کوشیده شده شیوه های مطلوب او در منظر اهل نظر قرار گیرد تا دانشنامه نویسان و مرجع شناسان از آنها بهره گیرند.
۴.

نقش دانشنامه ها در ارتقای فرهنگ عمومی: تحلیل تاریخی

نویسنده:
تعداد بازدید : 157 تعداد دانلود : 787
ورود جهان غرب به عصر روشنگری، مستلزم آن بود که سطح سواد در طبقات مختلف جامعه ارتقا یابد و همه افراد جامعه در گستره ای فراگیر، از آگاهی بیشتری برخوردار گردند و این به معنای آموزش عمومی مستمر بود. آموزش عمومی که در عرصه فرهنگ، اصطلاحی ساخت یافته است، بیشتر تداعی کننده آموزش های مدرسه ای است، ولی این نوع آموزش ها همواره دوره ای محدود دارند و پس از ورود فرد به جامعه، به طور معمول دوام ندارند؛ در حالی که جریان روشنگری نیازمند استمرار آموزش و آگاهی بخشی بود. دانشنامه ها به عنوان نهادی در عرض مدرسه که بتواند این استمرار در آموزش عمومی را تأمین کند، توانستند چنین نقشی را برعهده گیرند. آنچه در عرصه غرب در جریان روشنگری عملاً اتفاق افتاد، پای گرفتن دانشنامه به معنای جدید آن و عملکرد جدی این امر فرهنگی به مثابه نهادی برای آموزش عمومی مستمر، تکمیل عملکرد مدرسه و کمک به ارتقای سطح آگاهی در طبقات مختلف جامعه است. در پژوهش حاضر، مسئله اصلی نقش دانشنامه ها در آموزش عمومی مستمر و عملکرد آنها در جریان روشنگری، به خصوص نزد ملت های پیشرو اروپاست و از نظر روش شناسی، این مطالعه از جنس تاریخ اندیشه و بهره جوینده از روش های این حوزه است.
۵.

دانشنامه های کهن ایرانی- اسلامی در سده های سوم تا پنجم هجری

نویسنده:
تعداد بازدید : 482 تعداد دانلود : 61
در این مقاله ابتدا به گسترش حوزه آموزش های دینی اسلام تا اواخر سده اول هجری اشاره شده و سپس به چگونگی گسترش معارف در حوزه های مختلف علوم و معارف از ادب و تاریخ و فقه و علوم عقلی و پزشکی و دیگر دانش ها به اجمال توجه شده است. در ضمن شکل گیری تمدن اسلامی از قرن دوم هجری و به خصوص دارالحکمه بغداد در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری و تأثیر آن بر اقبال عمومی اهل فضل به تدوین و تألیف مجموعه های عظیم در حوزه های مختلف دینی و فرهنگی و علمی و ادبی و تاریخی از نوع الشعر و الشعراء «ابن قتیبه دینوری» (259ه .ش/267ق ) و الطبقات الکبری «ابن سعد» (223ه .ش/230ق ) و ده ها عنوان در طول دهه ها و سده ها موردتوجه قرار گرفته است. پس از تبیین مختصر این مقدمات، ویژگی های سه دانشنامه: المعارف ابن قتیبه دینوری، مفاتیح العلوم خوارزمی و دانشنامه ابن سینا پرداخته شده است.
۶.

مروری بر دانشنامه های دارویی در ایران

تعداد بازدید : 991 تعداد دانلود : 391
قدمت داروشناسی و تصنیف و تألیف کتاب های خرد و کلان در این زمینه در ایران، به پیش از اسلام، مخصوصاً به جندی شاپور می رسد که تا حدود سه قرن پس از اسلام نیز همچنان فعال بود. از پیش از اسلام و مخصوصاً در عصر اسلامی تک نگاری های متعدد درباره داروهای مفرد (عُقّار) و مرکب (اقراباذین/ قراباذین) به قلم پزشکان و داروسازان جندی شاپوری و شاگردان آنها نوشته شد. این میراث به زودی، به شرحی که در کتاب ها و مقالات مربوط به تاریخ طب آمده است، به یکی از برجسته ترین عرصه های کوشش های علمی پزشکان و داروشناسان نامور عصر اسلامی چون ابومنصور هروی، ابن ربن طبری، محمد بن زکریای رازی، ابوعلی سینا، سید اسماعیل جرجانی و بسیاری دیگر تبدیل شد و آثاری بس مهم در این فن پدید آمد که نگاهی اجمالی به آنها موضوع این نوشتار است.
۷.

فرهنگ نگاری نوین فارسی با نگاهی به پیشینه تاریخی آن

نویسنده:
تعداد بازدید : 497 تعداد دانلود : 660
تاریخچه فرهنگ نگاری در ایران بسیار کهن است و به دوهزار سال پیش و زمان تدوین واژه نامه هایی برای زبان فارسی میانه برمی گردد. در این مقاله پس از نگاهی به سنت طولانی و پربار فرهنگ نگاری زبان فارسی، وضعیت کنونی و پیشرفت های نوین آن توصیف می شود. در سه- چهار دهه اخیر فرهنگ نگاری در ایران، همگام با کشورهای غربی، از فعالیتی سنتی به رشته ای علمی و حرفه ای تبدیل می شود. این حوزه از زبان شناسی کاربردی با بهره گیری از عوامل زیر می کوشد شکل و محتوای فرهنگ ها را بهبود بخشد: ۱- آخرین دستاوردهای نظری و کاربردی زبان شناسی در زمینه فرهنگ نگاری؛ ۲- روش های رایانه ای و فنّاوری اطلاعات؛ ۳- رویکرد پیکره بنیاد به فرهنگ نگاری.
۸.

نقش عجایب نگاری در سنت دانشنامه تصویری ایران نمونه موردی: دانشنامه مصور عجایب المخلوقات قزوینی

تعداد بازدید : 299 تعداد دانلود : 725
«عجایب نامه ها» از مهم ترین دانشنامه های تصویری در شناخت افکار، باورها و آداب هستند. روایات عجایب نامه ها تحت تأثیر عوامل مذهبی، قومی، وقایع تاریخی، اختراعات و اکتشافات مانند ورود سیاحان، مسافرت ایرانیان به سرزمین های دور و نهضت ترجمه بوده است. آن چه امروز عجایب نویسی نامیده شده، متونی است که ریشه در فرهنگ شفاهی مردم داشته، به شکل دانشنامگی تدوین شده است. در این مقاله ضمن بررسی سنت عجایب نامه نویسی در ایران، به معرفی و مطالعه یکی از نسخ خطی مصور کتاب عجایب المخلوقات «قزوینی» که در کتابخانه باواریا واقع در مونیخ آلمان نگه داری می شود، پرداخته شده است. نسخه های متعددی از کتاب عجایب المخلوقات قزوینی در کتابخانه ها، موزه ها و مجموعه های شخصی نگهداری می شود. نسخه خطی که در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته، مربوط به 658 ه .ش/ 678 ق و کهن ترین نسخه موجود از این کتاب است. روش انجام این پژوهش توصیفی- تحلیلی همراه با مطالعه کتابخانه ای است. با توجه به اینکه نویسنده کتاب (قزوینی) هنگام به تصویر درآمدن کتاب در قید حیات بوده، این موضوع در بررسی و تحلیل تصویری 467 نگاره و 44 نقشه خطی موجود در متن در نظر گرفته شده است؛ نگارگر آنچه را که در متن آمده، به تصویر کشیده و از پرداختن به هرگونه اضافاتی پرهیز کرده است. نگاره هایی که در متن اصلی کتاب عجایب المخلوقات به تصویر کشیده شده اند، کاملاً در جهت روشن ترشدن مفاهیم متن هستند.
۹.

نگاهی کلی به دائره المعارف های عربی

تعداد بازدید : 900 تعداد دانلود : 321
دائره المعارف ها عموماً دربردارند طیف وسیعی از علوم و معارف بشری است و از لحاظ ساختار و دسته بندی مطالب یا بر اساس موضوع تدوین و مرتب شده اند و یا بر حسب حروف الفبا وبه تقلید از فرهنگ های لغت که ترتیب مقالات بیشتر دائره المعارف های معروف از نوع دوم و الفیایی است. نگارنده در این مقاله با نگاهی کلی به پیشینه دائره المعارف نویسی به زبان عربی و ریشه های تاریخی آن، با معرفی مهم ترین دائره المعارف های عربی، ویژگی ها، سبک نگارش و نقاط ضعف و قوت هر کدام را مورد بررسی و پژوهش قرار داده است. در این پژوهش دائره المعارف های بطرس بستانی، دائره معارف القرن العشرین، دائره المعارف الإسلامیه، دائرهالمعارف الإسلامیه الشیعیه، الأعلام، و أعیان الشیعه مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است.