امید جهانشاهی

صنعت خبر، به واسطه فناوری های ارتباطی جدید و بسترهای نوظهور، وارد محیطی پیچیده و به شدت رقابتی شده است. از این رو آینده برای مدیران رسانه های خبری یک چالش و دغدغه به شمار می رود، لذا همواره می کوشند تا با تفکر در مورد عوامل مؤثر بر آینده و وضعیت های احتمالی آن ها به تصاویری احتمالی از آینده پیش رو دست یابند. اگرچه خبرگزاری صداوسیما از خبرگزاری های مهم و بزرگ کشور است، اما بی تردید از این چالش ها برکنار نیست، لذا شناسایی عوامل مؤثر بر آینده خبرگزاری صداوسیما ضروری است. اهمیت شناخت این عوامل و اولویت بندی تأثیرگذاری آن ها در این است که هرگونه سیاست گذاری و برنامه ریزی استراتژیک در گرو شناخت این عوامل است. به این منظور با روش دلفی، به عنوان روشی رایج در آینده پژوهی و با نمونه گیری هدفمند، از دیدگاه های کارشناسی و خبرگی 19 نفر از مدیران، سردبیران و پژوهشگران معاونت سیاسی صداوسیما، بر اساس اصل اشباع نظری استفاده شد. پس از دو مرحله دلفی و شناسایی مهم ترین و غیر قطعی ترین عوامل، و پس از گرفتن میانگین هندسی، 21 عامل مؤثر بر آینده خبرگزاری صداوسیما، که مورد اجماع خبرگان شرکت کننده در تحقیق بود، شناسایی و در چارچوب مدل "پست" در چهار گروه سیاسی، اجتماعی فرهنگی، فناوری و اقتصادی و عوامل کلیدی دسته بندی شدند.

سرعت تحولات و رشد روزافزون پلتفرم های جدید و ابزارهای دیجیتال، وضعیت صنعت خبر را پیچیده کرده و درنتیجه، رقابت میان مؤسسات خبری نیز تشدید شده است. درواقع، امروزه شاهد جنگ رسانه ای هستیم و در این میان، خبرگزاری صداوسیما با رسانه های معاند و وابسته به غرب در رقابتی جدی قرار دارد. هدف این پژوهش، تحلیل عوامل مؤثر بر آینده خبرگزاری صداوسیما در افق 5 ساله است تا چهارچوبی را برای تفکر درمورد آینده داشته باشد و به کمک آن، بتواند تصمیمات مناسبی اتخاذ کند. در این پژوهش، در مرحله نخست، عوامل مؤثر بر آینده خبرگزاری صداوسیما در افق 5 ساله شناسایی و سپس پالایش شدند و نهایتاً، 21 عامل کلیدی یا تعیین کننده به تأیید خبرگان این حوزه رسید که شامل مدیران، سردبیران و دبیران پیشکسوت خبر معاونت سیاسی و خبرگزاری صداوسیما بودند. این افراد با روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شده و براساس قاعده اشباع نظری به19 مصاحبه اکتفا شد. خبرگان همچنین در کارگاه هایی برحسب میزان اثرگذاری و اثرپذیری، به عوامل نهایی شده نمره دادند که این نمرات در ماتریس اثرات متقابل در نرم افزار میک مک ثبت و تحلیل شد. نتایج نشان داد مدیریت حرفه ای خبرگزاری یکی از عواملی است که تأثیرگذاری بالا و تأثیرپذیری کمی دارد و می تواند بر عوامل وابسته که تأثیرپذیری بالاتری دارند، اثر بگذارد. از جمله مهمترین عوامل مؤثر بر آینده خبرگزاری صداوسیما، اعتماد سیاسی و حضور مؤثر در فضای مجازی است که در زمره عوامل دو وجهی به شمار می روند و تأثیرگذاری و تأثیرپذیری زیادی دارند.

هدف این پژوهش، شناسایی مؤلفه های هویت برند صدا و سیما و ارائه پیشنهادهایی برای مدیریت هویت برند این سازمان است. «هویت برند»، مجموعه صفات و وی ژگی هایی است که سازمان، مایل است بر مبنای آن شناخته شود و به مشتریان (مخاطبان) وعده می دهد که آنها را خلق و حفظ کند. برای شناسایی این مؤلفه ها، ضمن مطالعه اهداف، مأموریت ها، چشم انداز و خط مشی سازمان و همچنین، رهنمودهای بنیانگذار انقلاب اسلامی(ره) و رهبر معظم انقلاب که مبنا و نقطه اتکای هویت برند صدا و سیماست، از مطالعات اسنادی و مصاحبه با خبرگان بهره گرفته شده است. در این پژوهش، از مدل نظام راهبردی هویت برند آکر، به عنوان الگوی شناسایی وعده ها یا مؤلفه های برند صدا و سیما و عوامل مؤثر بر آن استفاده شده است. براساس نتایج، جوهره هویت برند صدا و سیما و وعده محوری ای که بر همه شئون و فعالیت های سازمان، تأثیرگذار است، «رسانه ملی» بودن است. مؤلفه های هسته ای و کارکردی هویت برند صدا و سیما عبارت اند از: رسانه نظام و مروج گفتمان انقلاب اسلامی، متولی انحصاری پخش صوت و تصویر فراگیر در کشور، دانشگاه عمومی، ارائه دهنده سرگرمی پاک و خانوادگی، و مرجع اخبار و اطلاعات موثق. همچنین عواملی مانند: توسعه سرمایه انسانی، نوآوری در تولید محصولات، نحوه مدیریت روابط سازمان با مخاطبان، حامیان مالی و شخصیت های برند و ستاره ها، بر هویت برند سازمان تأثیرگذارند. پس از شناسایی چالش های پیش روی برند سازمان در حوزه های پیش گفته، پیشنهادهایی برای تحقق وعده های برند سازمان و مدیریت برند رسانه ای، ارائه شده که از آن میان، می توان به این موارد اشاره کرد: «تبدیل داده های مخاطب پژوهی به دانش، تحلیل جامع سپهر رسانه ای کشور»، «خلق و طراحی قالب های نو و محتوای خلاق»، «بومی سازی قالب و محتوای برنامه های اقتباس شده از فرمت های جهانی»، «صیانت از محصولات برند» و «حضور نظام مند صدا و سیما در رسانه های اجتماعی».

برخورداری یک دولت از اعتماد سیاسی شهروندانش، نشانگر برخورداری آن دولت از شاخصه مشروعیت نزد اتباع خود است. با توجه به نقش و تاثیرگذاری که رسانه ها به ویژه سازمان صداوسیما، از یک سو بر ابعاد مختلف زندگی مردم و همچنین بر ساختار سیاسی از نظر ایجاد وحدت، همبستگی و مشروعیت دارند، بررسی علمی و تحقیق درباره اینکه رسانه چگونه می تواند بیشترین نقش را در ارتقاء اعتماد سیاسی بازی کند، امری ضروری است. بنابراین هدف این تحقیق، بررسی چگونگی نقش آفرینی سازمان صداوسیما بر ارتقاء اعتماد سیاسی (مخاطبان) در جامعه است. روش تحقیق این پژوهش، کیفی است و داده ها از طریق مصاحبه عمیق با 12 نفر از خبرگان حوزه رسانه و جامعه شناسی و علوم سیاسی جمع آوری و به شیوه تحلیل محتوای کیفی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته های تحقیق نشان می دهد سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران باید در زمینه های ارتقاء سواد رسانه ای، توانمندسازی کارکنان، انعکاس مناسب صداهای مختلف در جامعه و استفاده از ظرفیت های رسانه های اجتماعی و قالب های جذاب و متنوع، جدید و امیدآفرین و تبیین چشم انداز آینده ای روشن همت گمارد.  

فعالیت مؤثر سازمان صدا و سیما در اینترنت، مستلزم شناسایی عناصر آینده مرتبط با فضای مجازی است. در این پژوهش، از روش «پویش محیط» بهره گرفته ایم تا در مسیر این شناخت قرار گیریم. هدف تحقیق، شناسایی عوامل کلیدی در محیط رقابت، نیروهای پیش ران در محیط خارجی، پیش مشخص ها و عناصر روندگونه و عدم قطعیت هاست. برای انجام پویش محیط، دو مدل «پِست» برای تحلیل محیط دور و مدل «پورتر»، برای تحلیل محیط رقابت، استفاده شده است. این عوامل، با نظرات خبرگان، شامل: مدیران سازمان صدا و سیما و کارشناسان حوزه های مرتبط- براساس دو معیار اهمیت و عدم قطعیت- امتیازدهی شدند. مرور منابع نظری و تجربی داخلی و خارجی، مطالعات مرتبط پیشین و برگزاری جلسات هم ا ندیشی بین پژوهشگران- با بهره گیری از الگوهای پویش محیط- منجر به شناسایی ۵۹ عامل شد. با رتبه بندی عوامل، مهم ترین روندها و عناصر نسبتاً پیش مشخص آینده مؤثر بر فعالیت سازمان صدا و سیما و عدم قطعیت های اصلی در افق ایران ۱۴۰۴ مشخص شدند. در موضوعاتی از جمله: برخورداری از نیروی انسانی کارآمد و توانمند، جایگاه کسب وکارهای مبتنی بر فاوا در اقتصاد ایران و... روندها معرفی شدند. در میان عدم قطعیت های کلیدی، از 10 مورد اول، 6 مورد در محیط دور و 4 مورد در میان عوامل محیط رقابت تعریف شده اند که نشان دهنده آینده ای پیچیده و رقابتی است و امکان کنترل کامل آن وجود ندارد. در نهایت، لازم است سازمان صدا و سیما آمادگی برای رویارویی با آینده را کسب کند، در همین راستا پیشنهادهایی در این پژوهش، مطرح شده است .

سرعت تحولات فناوری های دیجیتال به حدی است که سازمان های رسانه ای مدام با شگفتی روبرو هستند و این  رقابت در صنعت، رسانه را بسیار پیچیده ساخته است. ازاین رو مدیران رسانه ها، برای روبرو شدن با تحولات، نیازمند داشتن تصویری از احتمالات پیش رو هستند تا بتوانند با اتخاذ تصمیم های پیش دستانه از غافلگیری مصون بمانند. امروزه بدون سناریوها یا تصاویر روشنی از آینده های ممکن، نمی توان برنامه ریزی کرد و گام نخست و اساسی برای توصیف سناریوها در روش سناریونویسی شوارتز، شناسایی عدم قطعیت های کلیدی است. در این مقاله به شناسایی عوامل مؤثر بر آینده شبکه خبر در افق ده ساله پرداخته ایم. به این منظور با تکیه بر روش پژوهش دلفی و نمونه گیری هدفمند، از آرا و نظرات علمی 14 نفر از خبرگان این حوزه بر اساس اصل اشباع نظری استفاده شد. این عوامل بر اساس مدل «پِست» در چهار دسته: سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فناوری طبقه بندی شدند که برخی از مهم ترین عوامل عبارت بودند از: وضعیت نظام آموزشی خبرنگاران معاونت سیاسی صداوسیما (خلاق و چند مهارته)، الگوهای مصرف خبری شهروندان، میزان بودجه اختصاص یافته به شبکه خبر، میزان اعتماد سیاسی، مقررات نحوه اداره سازمان و میزان حرفه ای بودن مدیریت شبکه خبر. دو عامل میزان حرفه ای بودن مدیریت شبکه خبر و میزان اعتماد سیاسی، به عنوان عدم قطعیت های کلیدی شناخته شدند.

سناریوپردازی فرایندی نظام مند و روشمند است که در فضاهای پیچیده و دارای عدم قطعیت، افراد و سازمان ها را در برنامه ریزی و تصمیم گیری توانمندتر می سازد. پژوهش حاضر، از این روش و رویکرد، به منظور شناخت فضاهای پیش روی سیما در برنامه های سرگرم کننده استفاده کرده است. سرگرمی نقش بسیار مهمی در جذب مخاطب، فرهنگ سازی و نیز درآمدزایی برای رسانه ها و شرکت ها دارد. در این پژوهش، ابتدا با بهره گیری از الگوی شوارتز، پیشران ها و مؤلفه های کلیدی سیستم استخراج شده است و سپس، از نرم افزار سناریوویزارد برای تحلیل ساختاری و بررسی چگونگی اثرگذاری و اثرپذیری عدم قطعیت ها نسبت به هم و آنگاه، استخراج فضاهای سناریویی استفاده شده است. در نهایت نیز 3 سناریوی سازگار و محتمل در ارتباط با آینده سرگرمی در سیما شامل سناریوی سنگربندی، سناریوی فرگشت و سناریوی دگردیسی استخراج و توصیف شده اند و در پایان، پس از روایت هر سناریو، از طریق جمع بندی یافته های موجود در پنل های خبرگی، توصیه های راهبردی در خصوص آینده سرگرمی در تلویزیون برای مدیران و سیاست گذاران ذی ربط ارائه شده است.

آینده، برآیند و حاصل بر همکنش مؤلفه های بسیار زیاد در سیستمی پیچیده و پویاست. گام نخست برای شناسایی تصاویر آینده، شناخت سیستم مورد مطالعه است. منظور از شناخت سیستم مورد مطالعه، مشخص کردن مؤلفه های اثرگذار و اثرپذیر در سیستم و تعیین وزن و جایگاه احتمالی هر مؤلفه در ساخت واقعیت های بدیل آینده است. در این پژوهش 86 مؤلفه اثرگذار از طریق مرور منابع و مصاحبه با صاحب نظران استخراج شد. سپس با رجوع به پنل خبرگی، 34 مؤلفه مهم تر (دارای اثرگذاری بیشتر بر آینده های صنعت سرگرمی در بستر سیمای جمهوری اسلامی ایران) شناسایی شد؛ پس از آن در یک فرایند دلفی دومرحله ای 16 عامل کلیدی (دارای بیشترین اهمیت و عدم قطعیت در خصوص موضوع پژوهش) احصاء گردید و سرانجام ضمن تحلیل تأثیرات متقابل میان عوامل، 6 نیروی پیشران سازنده بدیل های احتمالی آینده این صنعت در بستر سیمای جمهوری اسلامی ایران از طریق اجماع خبرگان، تعیین شد. این پیشران ها عبارتند از: «رقابت و تنوع رسانه ای»، «سطح رفاه اقتصادی مردم (مخاطبان)»، «توسعه فناوری های همگرا و تعاملی»، «توان تأمین مالی سیمای ملی»، «روند توسعه صنعت سرگرمی در ایران و جهان» و «فرهنگ سیاسی حاکم بر کشور». همچنین، نقشه اثرگذاری و اثرپذیری مؤلفه های کلیدی و نیز شدت ارتباطات میان آنها با بهره گیری از نرم افزار میک مک تحلیل و بازشکافی شده است.