بهاره آروین

هدف این مقاله، به دست دادن اصولی از نوعی روش شناسی تلفیقی در حوزة علوم اجتماعی است که برمبنای خوانش آرای ویتگنشتاین، هایک و گادامر در افق فکری یکدیگر شکل گرفته است. در ابتدا و پس از بیان مسئله و ضرورت پرداختن به آن، ادبیات بحث به­طور خلاصه مرور شده است و سپس به­طور اجمالی امکان تلفیق آرایاین سه متفکر مورد بحث قرار گرفته است. این امکان با مرور شش شباهت مهم در قالب معادل یابی واژگان کلیدی هر متفکر در بازی زبانی متفکران دیگر مورد بحث قرار گرفته است، این شباهت ها عبارت اند از: وجود بستر اجتماعی قاعده مند در پس زمینة کنش های فردی؛ اصالت فعالیت عملی و ناآگاهانه درمقابل فعالیت نظری و آگاهانه؛ کاربرد استعارة بازی به معنای حفظ وجهی از عاملیت در بستر ساختار؛ آغاز از مبنایی سوبژکتیویستیدر عین دست یابی به عینیتی فراتر از افراد؛ محدودیت شناخت و رد موضع ناظر؛ و درنهایت، تلاش برای به دست دادن معیاری به منظور پرهیز از نسبی گرایی. این شباهت ها همزمان اصول بنیادین روش شناسی تلفیقیِ پیشنهادی را نیز شکل داده اند. در آخرین قسمت مقاله، این اصول در پاسخ به پرسش های سه گانة چیستی موضوع علوم اجتماعی، چگونگی مطالعة آن (الزامات روش شناختی) و هدف از انجام یک مطالعة اجتماعی مورد تصریح و صورت بندی قرار گرفته اند. بر این مبنا، موضوع علوم اجتماعی «نظم های زبانی ـ تاریخی» عنوان شده است که در آن نظم به تعبیر هایک، زبانی بودن به تعبیر ویتگنشتاین و تاریخی بودن به تعبیر گادامر به کار رفته است و هدف از انجام یک مطالعة اجتماعی، «انکشاف» این نظم ها به تعبیر هایدگری - گادامری کلمه و همچنین به دست دادن پیش بینی های محدود برمبنای این انکشاف عنوان شده است؛ برمبنای این موضوع و هدف، الزامات روش شناختیِ انجام یک مطالعة اجتماعی نیز مورد بحث قرار گرفته است.

مقاله حاضر به آزمون تجربی یک گونه شناسی از روند های شکل گیری دینداری پرداخته است. به دلیل آنکه هدف پژوهش، بررسی قابلیت های مفهومی و بررسی امکان سنجش این موضوع و ارزیابی ابزار های شناسایی بود و قصد تعمیم نتایج آن به جامعه آماری خاصی وجود نداشت از نمونه گیری سهمیه ای استفاده شد. از یازده مسیری که در مقاله مرجع این پژوهش (شجاعی زند، 1391) معرفی شده، تنها سنجش پنج مسیر با روش پیمایش و ابزار پرسشنامه امکان پذیر بود. لذا به همان مسیر ها اکتفا شد. این مسیرهای پنج گانه، از چهار جنبه «نخستین تماس با دین»، «بسط دینداری»، «دیندارشدن پس از توقف» و «ترجیحات» در بین نمونه انتخابی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از گردآوری و استخراج داده ها نشان داد که در نخستین تماس با دین و بسط دینداری، الگوی «دیندارشدن عملی» و الگوی «منطقی عقلائی» بیشترین فراوانی را دارد. در سطح دیندارشدن بعد از توقف اما، الگو های «منطقی عقلائی» و «اتفاق باشکوه» بیشترین فراوانی را دارند. در سطح ترجیحات نیز الگوی «انتخاب گرانه» و «دیندارشدن عملی» بیشترین فراوانی را دارد. از بررسی روابط همبستگی میان متغیر های زمینه ای و نحوه دیندارشدن نیز سیزده رابطه معنا دار به دست آمد و نشان داد که وضع مذهبی خانواده بیشترین رابطه را با نحوه دیندارشدن دارد.

بخش عمده ای از تحقیقات اجتماعی در ایران با هدف کشف و ارائه ی راهبردهایی به منظور حل مسائل مختلف اجتما ع ی از س و ی سازمان های دولت ی به پژوهشگران ح و زه ی علوم اجتماعی سفارش داده م ی شوند. این درحا لی است که اغلب این پژوه ش ها در ارائ ه ی راهبردهایی مشخص و عم ل یاتی به س یاست گذاران در حوز ه ی مربوطه ن ا کام م  ی مانند . از دیدگاه نو یسنده یکی از علل این نا کامی عدم اتخاذ یک استراتژ ی پژوه ش ی است ک ه مشخصا مرتبط با انجا م یک پژوهش راهبر د ی طراح ی شده باش د . هدف اصل ی ای ن مقاله طرح یک استرات ژ ی پژوه ش ی ج ا یگزین است ک ه در نت یجه ی به ک ارگیری آن در پژوهش های اجتماع ی، ارائه ی راهبردها ی مشخص و عم ل ی اتی ام ک ان پذ یر شو د . ای ن استراتژی پژوهش ی دار ای سه و یژگی اصل ی است که عبارتند ا ز : توجه به م ت غیرها یی ک ه امکان تغ ییر و دستکاری آن ها در حیطه ی امکانات و اختی ارات مسئو لین مربوطه قرار داشته باشد، سنجش م یزان تاث یر متغ یرها به ش کل فرض یات رق یب و تم ر ک ز بر ر و یک رد مقایسه ای به جای انجام پیمایش های عمومی. در این مقاله ضمن مرور انتقادی نمونه ها یی از پژوهش های راهبرد ی انجام شده در یک حوزه ی پژوه شی خاص (حوزه ی ارتقاء اخلاق شهروندی در کلان شهرها)، نمون ه ای از یک پژوهش راهبر د ی در همان حوز ه ی پژوه ش ی نیز شرح داد ه شده است که با به کارگیری استراتژ ی پژوه ش ی پ ی شنهادی، به ارائ ه ی راهبردهایی متمایز و عملیاتی در آن حوزه ی پژوهشی منتهی شده است.

این مقاله در تلاش است از طریق کاربرد یک رویکرد تطبیقی درونی که معطوف به تشابه شرایط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی میان امور مورد مقایسه است و از طریق یک مفهوم پردازی بوردیویی در قالب «منازعه بر سر سرمایه نمادین» که از دیدگاه بوردیو محرک اصلی کنش و واکنش در حوزه علم یا به عبارتی پویایی آن است، شاخص هایی را برای سنجش دقیق تر وضعیت فعلی علوم اجتماعی دانشگاهی در ایران طرح کند. از دیدگاه بوردیو نوع سرمایه مورد منازعه در هر میدان است که وجه تشابه یا تمایز آن میدان از دیگر میدان ها است. بر این مبنا دو میدان علوم اجتماعی دانشگاهی و روشنفکری اجتماعی در ایران به رغم تفاوت در اهداف و روش ها به دلیل تشابه در نوع سرمایه مورد منازعه یعنی سرمایه نمادین قابل مقایسه با یکدیگر دانسته شده اند. بررسی منازعه بر سر سرمایه نمادین در دو میدان یاد شده نیز از طریق بررسی شواهد در قالب شاخص های پنج گانه ای پیشنهاد شده است که عبارتند از: شکل گیری و تثبیت مکاتب فکری رقیب در داخل میدان، منازعه بر سر مالکیت نمادین پارادایم های نظری، تمایز و تشخص نشریات بر مبنای رویکردهای نظری، میزان تاثیر بر میدان فکری هم جوار و با حوزه موضوعی مشابه و سرانجام میزان تاثیرگذاری بر تحولات سیاسی- اجتماعی جامعه. در این مقاله چارچوب مفهومی و روش شناختی مذکور به منظور بررسی انتقادی وضعیت علوم اجتماعی دانشگاهی در ایران پیشنهاد شده و فرضیه هایی بر مبنای مطالعات اکتشافی طرح شده است؛ اما بررسی نظام مند شواهد در قالب این چارچوب مفهومی و روش شناختی و آزمون فرضیه های منتج از آن به پژوهش دیگری موکول شده است.

اعتماد اجتماعی یکی از جنبه های مهم روابط انسانی، است که زمینه را برای ایجاد ارتباط و همکاری میان اعضای جامعه فراهم می کند. از این روی اعتماد اجتماعی همواره از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. در جوامع مدرن ایجاد تغییرات گسترده در شیوه ساماندهی اجتماعی، تقسیم کار گسترده، افزایش فاصله زمانی و مکانی روابط، و افزایش عدم تعین در حیات اجتماعی موجب شده است که اعتماد اجتماعی به ویژه دو بعد اعتماد تعمیم یافته و نهادی آن بیش از پیش اهمیت و ضرورت پیدا کند. این پژوهش درصدد تبیین جامعه شناختی اعتماد اجتماعی جوانان شهر مشهد است. حجم نمونه 384 نفر محاسبه شده، و نمونه گیری به روش خوشه ای چندمرحله ای انجام گرفته است.در این پژوهش اعتماد اجتماعی در سه بعد بین شخصی، تعمیم یافته و نهادی مورد سنجش قرار گرفته است. یافته های توصیفی پژوهش نشان داد که میزان اعتماد اجتماعی در بین 5/25 درصد از پاسخگویان زیاد، 1/53 درصد متوسط و 4/21 درصد کم می باشد. فرضیات تحقیق مستخرج از مدل نظری، دلالت بر وجود رابطه متغیرهای گستردگی روابط اجتماعی، احساس عدالت، و فردگرایی خودخواهانه با اعتماد اجتماعی دارد. در سطح تجربی، استدلال های نظری تحقیق از طریق روش تحلیل رگرسیون مورد داوری قرار گرفته است. بر مبنای نتایج تبیینی تحقیق، همبستگی معناداری بین هر سه متغیر مستقل و ابعاد اعتماد اجتماعی وجود دارد. با توجه به نتایج بدست آمده از آزمون رگرسیون گام به گام متغیرهای گستردگی روابط اجتماعی و احساس عدالت در مدل نهایی باقی ماندند و متغیر فردگرایی خودخواهانه اگرچه همبستگی معناداری با اعتماد اجتماعی دارد اما به عنوان متغیر پیش بین از مدل نهایی خارج گردید. بر اساس ضریب تعیین تعدیل شده بدست امده در مدل نهایی، می توان گفت که 36 درصد از تغییرات اعتماد اجتماعی توسط دو متغیر احساس عدالت و گستردگی روابط اجتماعی تبیین می شود.

زمینه و هدف: زمینه انجام پژوهش حاضر پروژه ای تحقیقاتی است که در سال 84 توسط یک مرکز پژوهشی معتبر و با موضوع بررسی میزان احساس امنیت شهروندان خرم آبادی صورت گرفته است و هدف این تحقیق بررسی مقایسه ای میزان احساس امنیت شهروندان خرم آبادی، در سال 93 نسبت به سال 84 و انجام پیمایش طولی است. روش شناسی: این پژوهش با کمک گرفتن از فنون گردآوری اطلاعات رهیافت کمی (پرسشنامه) از جامعه آماری افراد بالای 15 سال شهر خرم آباد انجام گرفته است. برای تعیین حجم نمونه از روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای و با کمک گرفتن از فرمول کوکران، تعداد 383 نفر انتخاب و بین این تعداد پرسشنامه توزیع گردید و داده های جمع آوری شده با استفاده از نرم افزار Spss تحلیل شد. یافته ها: نتایج تحلیل داده ها، حاکی از تأیید فرضیه ها در ارتباط با کاهش جرائم و افزایش احساس امنیت شهروندان خرم آبادی در سال 93 نسبت به سال 84 است؛ به طوری که از 27 جرم مورد سنجش، در 25 مورد شهروندان کاهش جرائم و از 18 گویه مربوط به احساس امنیت در 16 گویه افزایش احساس امنیت اجتماعی در سال 93 نسبت به سال 84 اعلام داشته اند؛ به این معنا که میزان جرائم در سال 93 نسبت به سال 84 از دیدگاه شهروندان خرم آبادی کاهش یافته و همچنین میزان احساس امنیت اجتماعی آن ها در دو دوره زمانی نیز افزایش یافته است. نتیجه گیری: تحلیل مقایسه ای بین دو تحقیق، دلالت بر وقوع تغییرات عمده در مسئله تحقیق به صورت طولی دارد.

آرزوهای تحصیلی و شغلی دانش آموزان متأثر از محیطهای اجتماعی اند و بر وضعیت فعلی و دورنمای تحصیلی و شغلی آنها تأثیر می گذارند، از این رو شاخص مهمی برای ارزیابی نابرابریهای تحصیلی و شغلی به حساب می آیند. هدف از این پژوهش، شناخت آرزوهای تحصیلی و شغلی دانش آموزان زاهدان و تهران به منظور مقایسه سطح و نوع این آرزوهاست. برای دستیابی به این هدف نمونه ای با حجم 300 نفر (150 دانش آموز پایه یازدهم زاهدان و 150 دانش آموز پایه یازدهم تهران) از طریق نمونه گیری خوشه ای با کنترل متغیرهای پایگاه اقتصادی- اجتماعی، سن و جنس انتخاب شد و پرسشنامه محقق ساخته آرزوهای تحصیلی و شغلی میان آنها توزیع شد. یافته های پژوهش نشان دادند که آرزوهای تحصیلی دانش آموزان زاهدان به جز بحث تنوع و میزان مشخص بودن، تفاوت چندانی با آرزوهای تحصیلی دانش آموزان تهران ندارد، ولی این آرزوهای تحصیلی بالا نتوانسته اند موقعیتهای شغلی آرزویی متناسب با خود را ایجاد کنند، درحالی که این تناسب آرزویی برای دانش آموزان تهرانی کاملاً مشهود است. در زمینه آرزوهای شغلی، تفاوت معنادار میان آرزوهای دانش آموزان زاهدان و تهران هم از لحاظ نوع و هم از لحاظ سطح آرزوها وجود دارد و آرزوهای شغلی دانش آموزان تهران متنوع تر و مشخص ترند و سمت و سوی غالب این آرزوها، ناظر بر مشاغل با منزلت و درآمد بالاست. نتیجه آنکه در مقایسه آرزوهای دانش آموزان زاهدان و تهران آنچه اهمیت دارد و از آن می توان به منزله شاخص نابرابری یاد کرد نه ترجیح دانش آموزان برای حضور در دانشگاهها و مقاطع تحصیلی بالاتر بلکه نوع رشته و نوع شغل آرزویی آنهاست.

هدف اصلی این پژوهش پیشنهاد راهبردهایی به منظور ارتقاء اخلاق شهروندی در شهر تهران بوده است. بر این مبنا، استراتژی پژوهشی در این تحقیق شناسایی و بررسی میزان تأثیر متغیرهایی در نظر گرفته شد که امکان دست کاری و تغییر وضعیت آن ها برای مدیران شهری فراهم باشد. در همین راستا، استراتژی این پژوهش به جای انجام پیمایش کلی در سطح شهر و سنجش کلی میزان پایبندی شهروندان تهرانی به اصول و ارزش های اخلاق شهروندی و عوامل فردی مؤثر بر آن، پیمایش به صورت مقایسه ای و معطوف به سنجش میزان تأثیر دو متغیر میزان فضای ارتباطی در محله ی مورد سکونت و میزان تعامل و همزیستی با دیگری ناشناس بر روی میزان پایبندی به اخلاق شهروندی سامان داده شده است. بر مبنای یافته های به دست آمده، از میان دو متغیر رقیب، تأثیر متغیر میزان تعامل و همزیستی با دیگری ناشناس بر متغیر اخلاق شهروندی مورد تائید قرار گرفت و در مقابل تأثیر میزان فضای ارتباطی بر میزان پایبندی به اخلاق شهروندی مورد تائید شواهد تجربی قرار نگرفت. با توجه به این نتایج، محور اصلی راهبردهای پیشنهادی، بر در نظر گرفتن تسهیلاتی در دریافت خدمات مختلف ارائه شده از سوی شهرداری تهران به گروه ها به جای محوریت ارائه خدمات متمرکز شده است.

در ایران تحقیقات فراوانی درباره فردگرایی و جمع گرایی انجام شده است که هر یک از این تحقیقات میزان فردگرا یا جمع گرا بودن جامعه مورد بررسی را در بین یکی از دو سر طیف فردگرایی یا جمع گرایی نشان می دهند. اما نکته مشترک تمامی این پژوهش ها این است که فردگرا یا جمع گرا بودن ایرانیان در بستر گروه ها و شبکه های واقعی موردبحث و بررسی قرار گرفته است و نسبت بین فردگرایی و جمع گرایی واقعی با فردگرایی و جمع گرایی در شبکه های مجازی مغفول مانده است. بنابراین پرسش این مقاله این است که فردگرایی و جمع-گرایی در دنیای واقعی چه نسبتی با فردگرایی در شبکه های مجازی دارد؟ برای پاسخ به این سؤال از روش پیمایش استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد بین فردگرایی با فردگرایی شبکه ای رابطه ای مستقیم و بین جمع گرایی با فردگرایی شبکه ای رابطه ای معکوس وجود دارد؛ بنابراین افرادی که در دنیای واقعی فردگرا هستند در شبکه های مجازی فردگرایی شبکه ای بالا و افرادی که در دنیای واقعی جمع گرا هستند نیز در شبکه های مجازی فردگرایی شبکه ای پایینی دارند؛ به عبارت دیگر به نظر می رسد فردگرا یا جمع گرا بودن افراد در دنیای واقعی بر کنش فردی یا جمعی آن ها در دنیای آنلاین تأثیر دارد.

گسترش کمی آموزش عالی در کشورمان و همچنین در دنیا که از آن تحت عنوان توده ای و جهانی شدن آموزش عالی نام برده می شود، ابهامات فراوان و مسائل جدی به همراه آورده است. یکی از این ابهامات را می توان این گونه مطرح نمود که اساساً چه منطقی می تواند توجیه کننده روند به شدت افزایشی آموزش عالی در کشورمان در مقایسه با روندهای جهانی و منطقه ای باشد. سؤالی که در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل ثانویه و داده های سرشماری آمار و نفوس مسکن در ادوار بعد از انقلاب و در چارچوب نظریه سرمایه انسانی و نظریات مرتبط با آن همچون توانمندسازی فارغ التحصیلان دانشگاهی درزمینه ی شغلی و کارکردهای تولیدی آموزش، به آن پرداخته ایم. یافته های این پژوهش نشان دهنده این امر است که در نسبت میان روند افزایشی فارغ التحصیلان دانشگاهی و سرانه اشتغال آنان، نمی توان از روند یکسانی در سال های مختلف بعد از انقلاب اسلامی و در میان دو جنس نام برد. به نحوی که در فاصله 75-1365 نظریه سرمایه انسانی می تواند تبیین کننده گسترش آموزش عالی در کشورمان باشد، اما در سال های بعد از 1375 این نظریه، به خصوص در مورد زنان، نمی تواند به پرسش چرایی گسترش آموزش عالی پاسخ قانع کننده ای بدهد و منطق عدم ارتباط گسترش آموزش عالی و اشتغال فارغ التحصیلان دانشگاهی در مورد زنان و مردان دانشگاهی متفاوت است.  

جریان اصلی پژوهش هایی که درصدد توصیف و تببین وضعیت نامطلوب جامعه شناسی در ایران بوده اند، به ضعف تعاملات و ارتباطات علمی میان پژوهشگران این رشته و در یک کلمه، به ضعف اجتماع علمی به عنوان عامل اصلی وضعیت نامطلوب جامعه شناسی در ایران اشاره کرده اند. این درحالی است که این پژوهش ها یکی از پرتراکم ترین زمینه های ارتباطات علمی در این رشته یعنی پیوندهای شکل گرفته از خلال حضور در تیم های داوری پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکتری را به کل نادیده گرفته اند. پژوهش حاضر در پی توصیف و تبیین شبکه پیوندهای تیم های داوری پایان نامه ها بوده است. برای این منظور پایان نامه های ارائه شده در گروه های جامعه شناسی دانشگاه های تهران، تربیت مدرس، علامه طباطبایی، شهید بهشتی و الزهرا از سال 1380 تا سال ۱۳۹۵ ثبت شده و اطلاعات مربوط به ویژگی های زمینه ای و متغیرهای شناختی اعضای تیم های داوری این پایان نامه ها و حوزه موضوعی هر یک از آن ها گردآوری شد. در این پژوهش از نرم افزار R برای تحلیل داده ها در جهت توصیف و تبیین شبکه استفاده شده است. یافته های این پژوهش نشان داد که ساختار ارتباطی تیم های داوری تمرکزگرا است و این تمرکزگرایی تاحدی با برخی ویژگی های زمینه ای اعضای شبکه شامل دانشگاه محل کار، گروه محل کار و دانشگاه محل اخذ مدرک دکتری و نیز با برخی عوامل شناختی شامل حوزه تخصصی پژوهشی ، حوزه موضوعی پایان نامه هایی که در آن ها حضور داشته اند و نیز تنوع موضوعی این پایان نامه ها قابل توضیح است.