فاطمه اکبری‌ زاده

بر اساس نظریه باختین؛ رمان به عنوان نوع ادبی، متناسب با روح عصر و جامعه بشری، دارای روابط مکالمه گون در ابعاد زبانی است. رمان تصویری گفتگومند، حاصل درهم تنیدگی زبان های برآمده از شخصیت هاست؛ که هرکدام با جهان بینی ، سطح اجتماعی و فرهنگی مختلف، در رمان حضورداشته و در تعامل باهم هستند. رمان «پست شبانه» در دنیایی چندآوا، با ترسیم آواهای مختلف، از ویژگی چند زبانی برخوردار است و زبان هر شخصیت، در هر بخش از رمان، در تعامل گفتگومند با سایر زبان هاست. این چندگانگی در زبان، آوا و سبک رمان، قابل مشاهده بوده و برگردان آن در ترجمه، بسیار حائز اهمیت است که این مقاله به ترسیم و تحلیل این ویژگی خواهد پرداخت. رمان «پست شبانه» برگردان فارسی از رمان عربی «برید اللیل» اثر هدی برکات است که مقاله حاضر تلاش دارد با روش توصیفی- تحلیلی، به نقد ترجمه های فارسی آن بپردازد تا چگونگی برگردان ویژگی چند زبانی این رمان در ترجمه ها، واکاوی شود. سه ترجمه از این اثر صورت گرفته که به قلم حمیدرضا مهاجرانی، منصوره احمدی جعفری و سها بعنونی و با عنوان «پست شبانه» به چاپ رسیده است. در بررسی بیش از 60 نمونه از ترجمه ها در چند زبانی متجلی در لحن و زبان شخصیت و دوصدایگی گفتمان، به نظر می رسد هرکدام از مترجمان در برگردان ویژگی چند زبانی تا حدّی موفق بوده اند. بعنونی در این زمینه، عملکرد ضعیفی داشته و اغلب ترجمه قابل قبولی ارائه نکرده است.

روش تحلیل گفتمان انتقادی از جمله روش های تحلیل کیفی متن محسوب می شود که در واکاوی و کنش اجتماعی متون نقش مهمی دارد. گرچه این روش در حوزه علوم سیاسی و اجتماعی شناخته شده است، اما اخیراً توانسته در مطالعات میان رشته ای علوم قرآن و حدیث نیز راه یابد. تبیین قدرت و ایدئولوژی از جمله مسائل پیچیده در تحلیل انتقادی گفتمان است از این رو، این پژوهش قصد دارد تا با مطالعه ای انتقادی پژوهش های صورت گرفته در گفتمان کاوی متون دینی، توان کاربست این دو مفهوم را در متون دینی بررسی نماید. این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی، پس از نقد پژوهش های انجام شده در زمینه کاربست روش تحلیل گفتمان در متون دینی به تبیین مهمترین مبانی قدرت و ایدئولوژی می پردازد و در نهایت آسیب-های این روش در مواجهه با مطالعات میان رشته ای قرآن و حدیث را بیان می کند تا با آسیب شناسی این روش، جهت الگودهی و کاربست شایسته در مطالعات میان رشته ای قرآن و حدیث مورد اهتمام قرار گیرد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که مبانی قدرت و ایدئولوژی در روش تحلیل گفتمان انتقادی با وجود تمام قابلیت های روشی در تحلیل لایه های معناشناختی متون دارای آسیب های معرفت شناختی، روش شناختی و اصطلاح شناسی است و با این مفاهیم توان کاربست در بررسی متون دینی ندارد.

مثلت المرأه فی المجتمع العربی والإیرانی دورا بارزا فی الأحداث الاجتماعیه والسیاسیه المعاصره وذلک بناءً علی التطورات التی طرأت علی المجتمع الإیرانی والعربی، بحیث أضفت هذه التطورات شخصیات بارزه من مثل شخصیه "سیمین دانشور" وشخصیه "رضوی عاشور" لتصبّ محاوله المرأه فی المجتمعین لتصویر دورها دورا فریدا من خلال کتابه هاتین الکاتبتین فی روایتی "سراج" لرضوی عاشور و"سووشون" لسیمین دانشور. ولهذا تطرّق البحث إلی معالجه تداخل الروایتین وإلی تناول الخطاب العام السائد علی الروایتین لیقف علی وجوه التداخل لدی الکاتبات فی العالم العربی وإیران وعلی تداخل الخطاب المقصود لدی الکاتبتین "سیمین دانشور" و"رضوی عاشور" ناهجاً المنهج الوصفی التحلیلی وذلک بناءً علی المدرسه الواقعیه تبعاً لنهج الموازنه النقدیه لتطرق المقاصد فی الروایتین من حیث الخطاب. وتوصل البحث إلی أنّ الروایتین تتداخلان من حیث رصد المضامین الاجتماعیه والأحداث الواقعیه فی مجتمعهما ولهذا الداعی أصبح الخطاب السائد یتجسد فی الخطاب التاریخی، والعوده إلی التاریخ لرصد خطاب اجتماعی لتصویر دور المرأه فی المجتمع الإیرانی والعربی فیما أنّ الروایتین تزخران بمفردات وتعابیر وأوصاف مکثفه تصور المرأه، وبرصّ المفردات والعبارات بحیث تمت المحاوله لإیحاء دور المرأه وبث صوت المرأه بواسطه الحوار الداخلی والاسترجاع الزمنی انطلاقا من التاریخ، ولهذا کانت نهایه الروایتین تصب فی الدور الریادی للمرأه بخطاب نسوی. وهذه المرحله مرت عبر تجربه شعوریه للکاتبتین بأحداث اجتماعیه ووقائع سیاسیه فی بلدیهما الإیرانی والعربی لتعبیر صادق یفی بالخطاب النسوی والتاریخی مرورا بالتراث.

کتاب فی مناهج تحلیل الخطاب السردی اثر عمر عیلان در حوزه روایت پژوهی ساختارگرا با معرفی و تبیین نظریه های مختلف به خوانش انواع رویکردهای نقدی در متون پرداخته است. این جستار با بهره از شاخص های نقد کتاب به بررسی این اثر می پردازد و ضمن بیان اثربخشی کتاب در مطالعات روایت پژوهی، مؤلفه های شکلی و محتوایی آن را موردنظر قرار می دهد. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی، محتوا و مباحث مطرح شده در کتاب را بررسی می کند و در کنار نقد شکلی، به نقد محتوایی آن می پردازد تا میزان کارآمدی این اثر را برای بهره مندی پژوهشگران ادبیات عربی روشن سازد. این کتاب با توجه به رویکردهای سه گانه خود در مطالعه روایت پژوهی متن و خوانش روان شناسی و جامعه شناسی متن به نظریات متنوع و متعددی اشاره دارد و اطلاعات مفید و گسترده ای به خوانندگان ارائه می دهد، اما همین تنوع باعث شده است که گاه به دلیل اختصارگویی، به همه جوانب یک دیدگاه و دستادوردهای آن پرداخته نشود. این کتاب خوانشی دوباره از رویکرد ساختارگراست، اما صرفاً توصیف و تبیین شاخصه های اجرایی کاربردی نظریه ها و نه نقد همه جانبه و دقیق آن است.

با توجه به دستاوردهای علم زبان شناسی نقش گرا، درک پیام متن برای مخاطب، صرف دانش زبانی و آشنایی با معانی واژگان و عبارات و نیز دستور صوری جملات امکان پذیر نیست؛ بلکه باید دانست صورت های مختلف زبانی متناسب با نقش ارتباطی خود در موقعیت های متفاوت، ساختارهای متفاوتی به عنوان ساخت اطلاعی می گیرند که دلالت ارتباطی معنایی دارند. از جمله ساخت های اطلاعی نشان دار، ساخت های کانونی شده است. نمایشنامه «شهرزاد» اثر توفیق الحکیم به عنوان اثر ادبی مورد توجه در ادبیات عرب دارای ساخت های اطلاعی نشان داری است که ترجمه دقیق آن برای انتقال معنای مورد نظر مؤلف ضروری است؛ از این رو، پژوهش حاضر می کوشد دریابد که آیا ساخت های اطلاعی نشان دار از زبان مقصد، بنا بر بافت موقعیتی به همان صورت نشان دار به زبان فارسی ترجمه شده اند. بدین منظور ساخت های اطلاعی مذکور از نمایشنامه شهرزاد به زبان عربی در برابر ترجمه فارسی دو مترجم آیتی و شریعت قرار گرفته است و با توجه به ترجمه هدفمند و انتقال معنای موردنظر نویسنده به خواننده در زبان مقصد با روشی توصیفی- تحلیلی بررسی شدند. نتایج حاکی از آن است که مترجمان این نمایشنامه در جریان ترجمه بیشتر از جملات بی نشان بهره برده اند. تعداد اندکی از جملات به صورت نشان دار برگردان شده است؛ این درحالی است که با وجود تفاوت ساخت های نشان دار در هر دو زبان، مترجم با کاربست دقیق اسلوب های زبانی ساخت کانونی می تواند معادلی نسبتاً دقیق برای این ساخت ها بیابد.

تألیفات معاصر به عنوان کتب اعلام در معرفی چهره های ادبی و سبک آنان بسیار حائز اهمیت اند و برای پژوهش گران کتب مرجع محسوب می شوند. بنابراین، باید در محتوای خود به نحو شایانی مؤلفه های صوری و محتوایی لازم را گرد آورند. این جستار با خوانش یکی از آثار العشماوی، مطرح در حوزه نقد ادبی، درنظر دارد تا مؤلفه های شکلی و محتوایی کتاب أعلام الأدب العربی الحدیث واتجاهاتهم الفنیّه را بررسی کند و با روش توصیفی تحلیلی کارآمدی این اثر را در حوزه کتب آموزشی ادبیات عربی روشن کند. باوجود دستاوردهای آن برپایه نگاه نقدی ویژه العشماوی در کاربست تجربه شخصی و تحلیل ذوقی در نقد ادبی و نیز شمولیت بحث در چهار حوزه مهم از ادبیات این کتاب ازلحاظ برخی نکات محتوایی و غالباً شکلی دچار نقیصه هایی است که مهم ترین آن قلت منابع و مآخذ، ضعف ارجاع دهی، و نداشتن جامعیت صوری به ویژه نداشتن منابع است. از این رو، نمی توان آن را مرجعی همه جانبه و درزمره منابع اصلی برنامه آموزشی رشته زبان و ادبیات عرب معرفی کرد.

قرآن کریم مجموعه ای از لایه های معنایی متعدد است. این ویژگی، زمینه را برای به کارگیری مکاتب گوناگون زبانی در مطالعات قرآنی فراهم می سازد. بهره گیری از ابزارها و دانش های جدید معرفتی و زبانی نوعی تدبر روشمند در آیات و مصادیق آن است. سکوت، عنصری معنادار در کلام است و همچون بخشی از زبان، نقش مهمی در انتقال پیام و تاثیر گذاری بر مخاطب دارد؛ به توسعه دلالت های متنی می انجامد و اشتیاق خواننده را برای درک معنا می افزاید. کاربرد این شیوه در آثار ادبی، علاوه بر موجزگویی، شگردی برای اقناع عقلی و عاطفی بشمار می آید بر این اساس نوشتار حاضر سعی دارد تا با رویکرد نظریه گفتمان سکوت و با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی، قصه قرآنی مریم (س)،که در آیات (74-35 سوره آل عمران) و آیات( 15-34 سوره مریم) مطرح شده، مورد واکاوی قرارگیرد. تأمل در این آیات گویای آن است که مصادیق سکوت گفتمانی در سطوح ساختاری، معنایی و کاربردشناختی، زمینه ساز ایجازگویی ها، تصویرسازی ها و همچنین دستیابی به غرض هدایتی قصه مریم(س) شده است. در این راستا غلبه کاربست سکوت پیش انگاشتی و محوریت موضوعی تعامل عفیفانه مریم(س)، مخاطب را به ژرف نگری فرا می خواند.

نمایشنامه از انواع ویژة ادبی است که ضمن در بر داشتن خصایص یک متن ادبی، خصوصیت های دراماتیک منحصر به فردی دارد که تنها بر صحنة اجرا، تمام و کامل می شود. «شهرزاد» اثر ماندگار پدر نمایشنامه نویسی عربی، یعنی توفیق الحکیم، با استناد به داستان هزار ویک شب در جامه ای فلسفی ابداع شده است و نه تنها در بُعد اندیشگانی، بلکه از نظر ادبی نیز حائز اهمیت است. این اثر دو بار به زبان فارسی از سوی آقایان آیتی و شریعت ترجمه شده است. اما از آنجا که ترجمة نمایشنامه با حفظ تمام خصایص ویژة آن، کاری بسیار پیچیده و ظریف است، ضمن رعایت ترجمة خوب، پویا و متعادل ادبی، باید خاصیت اجراپذیری و دراماتیک موقعیت و کنش نیز در آن ترجمه شود. این جستار می کوشد با روش توصیفی تحلیلی به بازخوانی این دو ترجمه از منظر ویژگی های سبکی و ادبی و نیز عناصر دراماتیک نمایشی بپردازد تا ضمن بررسی مشکلات ترجمة نمایشنامه، چالش های این دو اثر را در هزار توی ترجمة نمایشنامه مدّ نظر قرار دهد. نتایج حاکی از آن است که این دو ترجمه کوشیده اند در ترجمه ای متعادل، پیام و ساختار شکلی اثر را منتقل کنند و سبک نویسنده را برای ایجاد اثری مشابه در مخاطبان زبان مقصد بازنمایی نمایند. اما در بخش ترجمه، جنبه های اجراپذیری اثر، اغلب ترجمة شریعت موفق تر عمل کرده است و زیر متن، لحن، ریتم، کنش کلامی و غیرکلامی دیالوگ را رعایت نموده است و کوشیده تا کلامی متناسب با شخصیت های اثر نمایشی ارائه دهد.

نظریه «حجاج» جلوه ای از گفت وگو با هدف اقامه دلیل در جهت اثرگذاری درونی بر مخاطبان است. این فرایند از طریق به کارگیری عناصر زبانی در گفتمان ها محقق می شود. در عصر حاضر می توان با بهره جویی از این روش جدید تحلیل زبانی، دریچه ای نو به میراث معتبر رضوی گشود. امام رضا (ع) متناسب با اقتضائات عصری ضمن پالایش مباحث کلامی، در قالب گفتمان حجاجی و با رویکردی هدایتی، از ظرفیت اندیشه ورزی مخاطبان حداکثر بهره برداری را می کنند. این پژوهش، ضمن تبیین علمی نظریه حجاج، در صدد پاسخ گویی به این پرسش است که مطابق آموزه های رضوی چه مضامینی، محوریت حجاج های کلامی را تشکیل داده اند؛ لذا در قالب روش توصیفی تحلیلی، پس از تبیین مرزهای مفهومی اصطلاح حجاج و اصطلاحات مشابه همچون جدل، خطابه، برهان و اقناع بر مبنای رویکردهای معاصر به این نظریه، مضامین توحید، امامت و نبوت، به عنوان درون مایه های پرتکرار در روایات رضوی با اسلوب گفتمان حجاجی دسته بندی می شود. به اعتقاد نگارندگان مضمون امامت، به مثابه پربسامدترین مضمون در حجاج های کلامی رضوی، تن ها یک اقتضای عصری نبوده؛ بلکه نشانگر یک ضرورت مکتب تشیع و رهنمود فرهنگی حضرت رضا (ع) درباره لزوم تجهیز شیعیان به انواع روش ها در اثبات اصل امامت است. به عبارت دیگر از رهگذر بهره گیری از این اسلوب گفتمانی، موضوع امامت اهل بیت (ع) به عنوان یکی از مهم ترین مسائل جامعه اسلامی و روح مکتب تشیع، مورد توجه مضاعف قرار می گیرد.

گفتمان قرآنگفتمانی چندلایه است. با بهره گیری  از روش های مطالعه معنا، فرایندهای ارزشی معنا و جنبه کاربردی و تأثیری متن را تا حدودی می توان روشن کرد و از این میان، روش تحلیل نشانه معناشناسی گفتمان، با بازخوانی نظام های سیال متن ضمن روساخت قالب بندی شده، چگونگی کارکرد، تولید و دریافت معنا را در نظام های گفتمانی تبیین می کند. این جستار با بهره از الگوی تنشی تحلیل به مطالعه شصت آیه نخست سوره شعراء می پردازد که جهت الگودهی و آرامش دادن به پیامبر اکرم (ص)، گفتمان تبلیغی حضرت موسی (ع)را روایت می کند. فضای تنشی حاکم بر گفتمان آیات در عین دربرگرفتن نظام های گفتمانی مختلف با نوسان مرزهای معنایی، فرایند سیال معنا را در تعامل دو بُعد عاطفی و شناختی شکل می دهد. گفتمان آیات تعاملی است و متأثر از حضور حسی ادراکی و شَوِشِی ر شرایطی ناپایدار و غیرمنتظره قرار دارد؛ به طوری که در کشمکش طرف های گفت وگو با اتصال و انفصال در فضای گفته پردازی و نیز با رخداد زیبایی شناختی اعجاز، گفتمان به سمت مرکز عملیات گفته پردازی -  که در اینجا «ربوبیت» است- سوگیری می کند تا فراتر از نقطه توانش و کنش تبلیغی در ابعاد زیبایی شناختی، نتیجه نهایی رقم بخورد.

إنّ الروایه ظاهره لغویه تکمن أصالتها فی تجمیع الأسالیب المختلفه واللغات المتعدده والأصوات المتنوعه التی تقیم بینها العلاقات الحواریه. إنّها قادره على أن تجلّی الحواریه بین مختلف اللغات الاجتماعیه، لتنتج خطاباً روائیاً یعکس جمالیه العلاقات اللغویه ویعمق القناعه بالأحداث الروائیه؛کما تبرز العلاقات الحواریه الداخلیه بین لغتها ولغه سائر النصوص الأدبیه وغیر الأدبیه، لتنتج نصاً متزوداً بنصوص غیره. أما دراسه لغه الروایه من هذا المنظر النقدی أی "الحواریه"، فتکشف عما للروائی من أسرار أسلوبیه متمیزه، وآلیات ال تعبیر، وطرائق استخدام وکیفیه انتقاء الماده اللغویه. والدراسه التوصیفیه التحلیلیه هذه، تکشف میزات حواریه لغه روایات إبراهیم الکونی الذی یهتم بتصویر الصحراء وما فیها من الموجودات؛ إذ حول عالم الصحراء إلى کون حیوی مفعم بأحاسیس جمالیه لا حدود لها. إنّه قد أنتج التعدد اللغوی فی روایاته باستخدام اللغات المتعدده فی مختلف مستویات المجتمع الإنسانی من لغه معاصریه والأسلاف، ومما وهب للجمادات والحیوانات لغه خاصه. إنّه یمجد الصحراء ویقدس عناصرها، فیجعل للصحراء صورهً جمالیهً متمیزهً فی لغه روایاته؛ ولتقویه هذه الصوره تبرز العلاقات الحواریه الداخلیه بین لغه الروایه ولغه مختلف الأجناس من الأجناس الأدبیه، والأسطوریه، والدینیه، والتاریخیه؛ حیث یتبدل لغه الروایه إلی لوحه حواریه علی أساس اللاتجانس اللغوی والإیدئولوجی للکائنات الصحراویه.