غلامحسین معماریان

پژوهش حاضر به قیاس تحلیلی پیکره بندی فضایی خانه های بومی در نمونه بُشرویه در جنوب خراسان در دوره های صفویه، قاجار، پهلوی و بعد از انقلاب پرداخته است. در این پژوهش فرض بر این است که پیکره بندی فضایی خانه که تا اوایل پهلوی دارای تداوم و استمرار بوده از اواخر این دوره دچار تغییرات شگرفی شده است. این تحقیق از گونه پژوهش موردی با استفاده از روش تحقیق ترکیبی شامل روش های توصیفی، تحلیلی و در نهایت استدلال منطقی می باشد. به این ترتیب موضوع پژوهش با استفاده از مشاهده و برداشت میدانی، مطالعات کتابخانه ای، مصاحبه و تهیه پرسشنامه و شبیه سازی به وسیله نرم افزار تخصصی نحو فضا (Ucl Depth Map) و قیاس تطبیقی صورت گرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که پیکره بندی و سازمان فضایی خانه ها در دوره های صفویه تا اوایل پهلوی دارای تداوم و استمرار بوده و فرهنگ سکونت بومی نقش مهمی در شکل گیری انواع فضا و نحوه سازمان دهی آن داشته است. لذا می توان اذعان نمود که در دوره های صفویه، قاجار تا اوایل پهلوی الگوها و شیوه های سازمان دهی فرم و فضا که مورد استفاده طراحان بومی بوده نسبتاً مشابه و خلاقیت، در مرحله ارائه راه حل برای نقاط ضعف احتمالی یا تغییرات در شیوه زندگی و پیدایش نیازهای جدید بروز می کرده است. لذا تداوم و استمرار در پیکره بندی و سازمان فضایی خانه های بومی مشاهده می شود. از اواخر دوره پهلوی پیکره بندی فضایی خانه ها دچار تغییرات شده و تداوم و استمرار در پیکره بندی فضایی موجود تا قبل از این زمان، در دوره های بعدی از میان رفته است که این خود می تواند بر فرهنگ سکونت بومی و نظام رفتاری ساکنان بومی اثر گذار باشد.

تصویر و تصویرسازی در سراسر روزگار قاجار امری پراهمیت بود و میان محصولات تصویری این دوران، مضمون ابنیه و محیط مصنوع تقریباً همواره حضور داشت. اگرچه معماری قاجار بیشتر به عمل معطوف بود تا نظریه ، و شیوه های خود را در صُوَر مبسوطی از متون یا ترسیمات سامان نداد، در تمام آن عصر جریانی متکثر از تصاویر قابل ردیابی بود که بیش و پیش از بناهای ساخته شده، بناهای تصور شده را انعکاس می داد. مسئله این پژوهش ارائه روایتی معتبر از این جنبه فرهنگ بصریِ آن دوران، در پیوند با دو حوزه مرجع به هم وابسته است: نخست تاریخِ عمومیِ دوران قاجار به عنوان بستری برای ظهور مفاهیم «دولت» و «ملت» در معنای معاصر آن ها؛ و سپس تاریخ معماری معاصر ایران به عنوان خاستگاه اصلی این تصاویر و نیز عرصه ای که هر روایت تاریخی از آن ها در نهایت، باید درون آن عمل کند. به این منظور دو مورد تاریخی شاخص از تصاویر چاپ سنگی عهد ناصری در روزنامه های رسمی دولت عَلی ّ ه ایران (1287-1277ق) و شَرَف (1309-1300ق) بررسی شده و به مثابه نشانه ای از وقوفِ دولتِ مدرن به عنوان پدیده ای در شُرُفِ تکوین، بر اهمیت فُرم و بیان گریِ فُرمالِ ابنیه و محیط مصنوع مورد تفسیر قرار گرفته اند. آن ها به این تعبیر به منزله اَسنادی از بروز یک دگردیسیِ اساسی در شیوه های مفهوم پردازی از معماری بازخوانی شده اند که به یاری شان، ممکن است فهمی از گشایش چشم دولت در آغاز عصر جدید بر «صورت معماری» همچون وجهی از خویش حاصل آید. این فهم شاید گام کوچکی در فراهم آوردنِ اسباب و مقدمات لازم برای اتخاذ چشم اندازی تاریخی به مناسبات میان معماری و دولت در ایران معاصر باشد.

مسکن یکی از دغدغه های بشری است که بسیاری از صاحبنظران به دنبال وجوه کیفی آن هستند. مفهوم زندگی و مفاهیم مرتبط با آن تا حد زیادی در خانه های امروز تغییر یافته و مسکن از جایگاهی اصلی برای تامین بخش عظیمی از نیازهای مادی و معنوی انسان به یک خوابگاه تبدیل شده است . در گذشته در معماری خانه های ایران مکان های فراوانی یافت می شدند که آثار روحی مثبتی را برای ساکنانشان به همراه داشتند اما این تاثیرات روحی تا به امروز بسیار کم مورد بررسی قرار گرفته است. مقاله حاضر تلاش می کند تا تجربه ی عاطفی حاصل از حیاط خانه های سنتی شیراز را مورد بررسی قرار دهد. شناخت کالبدیِ مکان برآمده از رویکرد گونه شناسانه و گزارش های مفهومیِ ساکنان از تجربه ی زیسته در مکان برآمده از نگرش پدیدارشناسانه به مکان است، لذا روشِ تحقیق مقاله حاضر تلفیقی از این دو رویکرد است که از آن تحت عنوان "پدیده شناسی" یاد می کنیم. این تحقیق با بررسی کالبد خانه های سنتی شیراز و مصاحبه نیمه ساختاری از 20 نفر باشنده ی این خانه ها صورت گرفته و در نهایت به کشف مفاهیمی از قبیل آرامش، شادی، صفا، شاعرانگی و آزادی در ارتباط با بعد عاطفی حیاط به عنوان مکان اصلی در سازماندهی خانه ی یک فرد شیرازی رسیده است.

براساس تعریفی اولیه، پتکانه نوعی گوشه سازی است شامل چند ردیف تاقچه (تاسه) که روی هم سوار می شوند و جلو می آیند. توسعه و تکامل این اندام منجر به شکل گیری یکی از جالب ترین و پیچیده ترین تاق های ایرانی به نام تاق پتکانه می گردد که به دلیل شباهت با برخی دیگر از گونه های تاقی و پوشش های تزئینی، کمتر به عنوان یک پوشش مستقل به آن پرداخته شده است. این مقاله در پاسخ به یک سؤال بنیادی شکل گرفته است که «مفهوم پتکانه به عنوان یکی از گونه های پوشش فضا در معماری ایران چیست؟» در پاسخ به این پرسش، مقاله حاضر پیشینه شکل گیری این اندام را از نخستین گام های پیدایش بررسی می کند. بدین منظور، ابتدا اطلاعات مربوط به نمونه های نخستین از طریق «مشاهده و برداشت مستقیم میدانی»، «مصاحبه با استادکاران و مرمت گران ابنیه» و «مطالعات کتابخانه ای» برداشت می شود. پس از آن، نظام هندسی و ساختار سازه ای نمونه ها از طریق مدل سازی با نرم افزارهای سه بعدی سازی پیاده می شود. در نهایت، مقایسه و تحلیل یافته های مرتبط به همه نمونه ها، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، به تعیین اندام ها و اجزای سازنده پوشش پتکانه و مرزشناسی آن با دیگر پوشش ها می انجامد. براین اساس، پتکانه در بدو ظهور، با ایده گوشه سازی در گنبدخانه در معماری پیش از اسلام، ارتباط معناداری دارد. در ادوار بعدی، با ارتقای دانش فنی معماران مسلمان، باربری بالای باریکه تاق ها موجب می شود که از آن ها برای پوشش یک کنج استفاده شود و ترکیبی از یک باریکه تاق و دو تاسه به وجود آید. در ادامه، این ایده در چهار سوی دهانه تکرار و با پیدایش «گوشه سازی سه کنج با باریکه تاق»، مسئله گوشه سازی با کارایی بهتر و هندسه غنی تر حل می شود. در نهایت، ترکیب باریکه تاق های مطبق موجب ایجاد فضاهای پلکانی در زیر سازه و توسعه افقی و عمودی تاسه ها و ایجاد ماهیتی یکپارچه می شود که می توان آن را پوششی نو به نام «پتکانه» خواند.

گونه و گونه شناسی از مباحث مهم معماری در دوره معاصر است. شاید بتوان از لحاظ اهمیت این موضوع را در کنار دو موضوع مهم دیگر مباحث نظری معماری یعنی فضا و شکل یا فرم قرار داد. گونه و گونه شناسی حدود دویست سال است که در علوم گوناگون از جمله معماری کاربرد دارد و در سی سال گذشته تعداد قابل توجهی از محققین معماری به آن پرداخته اند. گونه و گونه شناسی سالهاست که در ایران کاربرد دارد و درباره این موضوع گفتگو و بحث می شود اما بندرت وجوه مختلف آن توضیح داده شده است. هدف از ارایه این مقاله توصیفی روشن از موضوع گونه و گونه شناسی و ارایه تفسیرهای گوناگون از آن است. در این مقاله نخست اشاره ای به معنی این دو واژه خواهیم داشت. سپس کاربرد آن اشاره وار در طول تاریخ معماری دیده خواهد شد. بخشی از مقاله به سابقه حضور گونه شناسی در ایران اختصاص داده شده است. در پایان به دو نمونه تفسیر اجتماعی و تکاملی پرداخته می شود.

انسان برای بیان مضامین دینی و اسطورهای و فایقآمدن بر شکاف بین بخش خودآگاه و ناخودآگاه ذهن خود به نماد و نمادپردازی نیاز دارد. نماد در صور مختلفی چون رؤیا، قصه عامیانه، اسطوره، شیء طبیعی و هنر ظاهر میشود. در معماری کاربرد نماد از همه هنرها قویتر و پرمعناتر است. امروزه، زبان نمادگونه در معماری با اصطلاحات بیاثر یا منفی یکسان شده است و ارتباطات شهودی ناظر در تعریف موقعیتش نهتنها عاملی برای بهبود تعاملات وی در فضا نیست، بلکه به ابزاری برای از خودبیگانگی تبدیل شده است. هدف از این مقاله پاسخگویی به این سؤال است که آیا با دستیابی به مشترکات معنایی کهنالگوها که در ناخودآگاه جمعی انسانها وجود دارد و برگرفته از سه منبع اسطوره های جهانی، نماد و رؤیا است، میتوان به درک مفاهیم کهنالگویی و تجلی آن در کالبد معماری رسید یا خیر. در این مقاله مفهوم «عروج» به عنوان کهنالگو تلقی و بررسی میشود و از آنجا که این مفهوم یکی از مفاهیم برگرفته از ناخودآگاه جمعی انسانها است، با کشف مفاهیم و معناهای دیگر میتوان به زبان الگوی واحدی در معماری دست یافت تا تعاملات انسان با فضای معماری ارتقا یابد. طراحان و معماران این زبان را شیوهای بیزمان و ابدی خواهند یافت که با استفاده از آن میتوانند عوامل دیگر متأثر از زمینه و سبکهای معماری را بهصورت مکانمند و زمانمند بهکار گیرند.

این مقاله به بررسی ابعاد عاطفی مکان در فضای زیرزمینی شوادان که در فصول گرم سال در خانه های شهر دزفول استفاده می شود می پردازد. موضوع این تحقیق، عدم پاسخگویی به برخی از نیازهای روحی و آسایشی مردم در معماری امروز است. در معماری گذشته ایران، مکان های فراوانی یافت می شدند که می توانستند آثار روحی مثبتی را برای مردم در خود داشته باشند. اما اینکه چه تجربه ای تعامل بین مردم و مکان سکونت و استقرارشان را تعریف می کند، و این تجربه چگونه و در چه ابعادی از احساس و عاطفه رخ می نماید، تاکنون در ایران بررسی نشده است. هدف این تحقیق نیز دستیابی به چنین ابعادی از تجربه حضور مردم در شوادان هاست. فهم تجربه مردم در کشف ابعاد عاطفی مکان، برآمده از نگرش پدیدارشناسانه به مکان است. لذا روش تحقیق انتخابی، پدیدارشناختی است. اما اهمیت شوادان به عنوان نمونه مکانی این تحقیق، نخست به خاطر نوع معماری متمایز آن است که در مقایسه با ساختارهای متداول، طبیعتی بکر را در خانه های دزفولی فراهم آورده است. دلیل دوم انتخاب شوادان، تداوم زندگی در آن دسته از خانه های دزفولی است که گاه از فضای زیرزمینی آنها استفاده می شود. این تحقیق با مصاحبه نیمه ساختاری از 20 نفر، بر پایه تعامل مردم و مکان شوادان، به نتایجی از کشف معانی ای چون انقطاع، آرامش، تنش زدایی، فراغت ذهن و تفکر رسیده است. معانی به دست آمده، مفهوم مکان شوادان را از بعد عاطفی نشان می دهند.

این پژوهش سعی بر معرفی و تجزیه و تحلیل عناصر و اجزاء مسجد جامع نی ریز را دارد. مسجدی که نه تنها جزء کهن تریم مساجد ایران است ، بلکه در بسیاری از موارد ، دارای خصوصیات منحصر به فردی است ، که تنها در این مسجد ، شاهد آن هستیم. در این پژوهش، علاوه بر روش کتابخانه ای ، با روش میدانی، به برداشت دقیق از بنا پرداخته شده و لازم به ذکراست که بسیاری از نقشه ها و تصاویر موجود در این پژوهش ، برای اولین بار است که در اختیار علاقمندان قرار می گیرد.همچنین با توجه به ناگفته های بسیاری که در مورد محراب این مسجد وجود داشت، طی مصاحبه ای با کارشناسان، در زمینه قرائت و تفسیر آیات و احادیث محراب، از ایشان یاری جستیم. امید است که این پژوهش ، در اینده راهگشای محققین و دانشجویان باشد و موجبات بذل توجه بیشتر ، به این عنصر فراموش شده معماری فارس، که در هر سفر تحقیقی، شاهد تدریجی آن بودیم ، را فراهم آورد.

در دوره معاصر روش های مختلفی برای تحصیل فضای معماری به کار گرفته شده است. روش شکلی (فرمال)، تاریخی و اقلیمی برخی از آن ها می باشند. روش اسپیس سینتکس که در اینجا به ”نحو فضا“ ترجمه شده است قرابت موضوعی و مفهومی به شیوه دسته بندی واژگان در ادبیات داشته که آن را نحو می نامند.