بهمن سلطان احمدی

در عصر صفوی، هنر موسیقی در سایه حمایت و هنرپروری شاهان و خاندان سلطنتی و نهاد قدرت، از رونق و پویایی قابل توجهی برخوردار گردید. موسیقی در عصر صفوی جدای از دربار، نزد عامه مردم نیز در مکانهایی نظیر قهوهخانهها و میخانهها ادامه حیات داشته است. همچنین در این دوره با توجه به منهیات مذهب شیعه در مورد هنر موسیقی و غنا، موسیقی به ناچار برای ادامه حیات خود به مذهب متوسل شد و روابطی دو سویه و تأثیرگذار میان موسیقی و مذهب برقرار شد. مقاله حاضر بر آن است که از طریق بررسی و مطالعه منابع عصر صفوی به خصوص سفرنامههای سیاحان اروپایی به عنوان شاخهای مهم از منابع مکتوب عصر صفوی، به توصیف و تحلیل جایگاه موسیقی و موسیقیدانان در میان شاهان صفوی، انواع موسیقی و آالت موسیقیایی آن دوران بپردازد. در عصر صفوی موسیقی نظری چون ادوار گذشته رشد نکرد؛ اما موسیقی عملی به عنوان یکی از مظاهر اصلی سلطنت به خصوص شاخه مجلسی آن از رشد چشمگیری برخوردار گردید که تأثیر خود را بر اعصار بعد به خصوص دوران قاجار بر جای گذاشت.

سازهای کرنـای،سـرنای ونَقـاره جـز اصلـی تریـن سـازها درانـواع موسـیقی در طـول دوران باسـتان و اسـلامی بـوده انـد. بـر ایـن اسـاس آگاهـی یافتـن از ریخـت سـازهای مذکـور در طـول ادوار مختلـف اسـلامی بـر اسـاس نـگاره هـای آن دوران، امـری ضـروری مـینمایـد؛ چـرا کـه ایـن پرسـش در ذهـن مخاطـب شـکل مـیگیـرد کـه آیـا ریخـت و سـاختار سـازهای نامبـرده شـده بـا نمونـه هـای آن در دوران معاصـر تـا چـه مقـدار شـباهت داشـته و مصورکـردن ایـن سـازها در نـگاره هـا بـر اسـاس تخیـل نگارگـر نقـاره بـر اسـاس نـگاره هـا در دوران اسـلامی صـورت گرفتـه اسـت. بـر اسـاس نـگاره هـای موجـود در دوران اسـلامی سـاختار سـاز کرنـای بـه خصـوص در شـکل خروجـی هـوا از تنـوع زیـادی برخـوردار اسـت.سـاز نقـاره از بابـت شـکل بدنـه و مضـرابهـا در جایـگاه دوم قـراردارد. سـاز سـرنای نیـز از تنـوع بسـیار کمـی در نـگاره هـا برخـوردار بـوده و در جایـگاه سـوم قـرار دارد. ایـن پژوهـش در جهـت پاسـخ بـه یـک سـوال اساسـی صـورت گرفتـه اسـت: ریخـت سـاز کرنـای، سـرنای و نقـاره در اَدوار اسـلامی بـر اسـاس نـگاره هـا چگونـه بـوده اسـت؟ روش ایـن پژوهـش توصیفـی، تحلیلـی و براسـاس منابـع مکتـوب مصـور، گـردآوری شـده اسـت. اولویـت انتخـاب نـگاره هـا تنـوع سـاختاری سـازهای مـورد بحـث در تاریـخ جهـان اسـلام بـوده اسـت.بـا نگاهـی بـه حیـات سـازهای کرنـای،سـرنای و نقـاره در نـگاره هـای صـورت گرفتـه یـا خیـر. ایـن پژوهـش بـا هـدف بررسـی ریخـت شناسـی سـازهای کرنـای، سـرنای و دوران اسـلامی مـیتـوان گفـت کـه پـس از گذشـت قـرنهـا ریخـت و سـاختار کرنـای، سـرنای و نقـاره تغییـر ماهیـت خاصـی نداشـته انـد و ضمـن حفـظ سـاختار موسـیقیایی خـود بـه نمونـه هـای امـروزی شـبیه هسـتند.

چگونگی تبدیل زمینهی مربع یا چند ضلعی به طرحی مدور، برای قرارگیری گنبد بر روی آن یکی از مهم ترین مشکلات ساخت گنبدها بوده است. به این بخش، ناحیه ی انتقال چپیره می گویند. در ایران از انواع مختلف چپیره سازی بهره گرفته شده است و بر اساس شواهد موجود، ایرانیان این فن را به جهان معماری عرضه داشته اند. برخی محققین همچون آندره گدار، محمدکریم پیرنیا و غلامحسین معماریان انواع چپیره سازی در ایران را دسته بندی نموده اند. وجود معیارهای متفاوت در این دسته بندی آن ها را از یکدیگر متمایز نموده است، امّا در تمامی این نظریات چپیره سازی پیش و پس از اسلام در ایران متفاوت از یکدیگرند. یکی از انواع چپیره سازی، تاق بندی یا استفاده از عنصری به نام باریکه تاق در گوشه سازی است به گونه ای که بعضی از انواع گوشه سازی ها مانند ترمبه چوب، فاقد آن و بعضی دیگر دارای عنصر باریکه تاق می باشند. تمامی نظریه پردازان یاد شده بر این باور بوده اند که انواع گوشه سازی با باریکه تاق، پس از اسلام در معماری ایران قابل مشاهده می باشند. این مقاله بر آن است تا با توجّه به مدارک یافت شده، اثبات نماید که ساخت این گونه چپیره سازی در اوایل دوره ساسانی اتفاق افتاده است. بر این اساس، کوه خواجه شاهدی است که از باریکه تاق در گوشه سازی دروازه ی جنوبی آن استفاده شده و استفاده از این روش را به حدود 800 سال قبل تر از آن چه تا به حال تصور می شد باز می گرداند. برای اثبات این نظریه از مشاهده مستقیم، برداشت میدانی و مطالعه منابع کتابخانه ای و باستان شناسی استفاده شده است.