سید محمد مهدی زاده

پژوهش حاضر نقش سه عامل پیام ادراک شده، واقعیت مفهوم شده و باورهای مخاطب را در ارتباط با شیفتگی و از طریق سنت کیفی و روش مصاحبه عمیق بررسی کرده است. مطالعه واکنش 13 نوجوان دختر و پسر ایرانی 13 تا 18سال به چند مضمون انیمیشنی نشان داد که 1-معنای واقعیت برای هر مخاطب متفاوت است؛ بنابراین واقعیت داشتن یا نداشتنِ محتوا، به تنهایی نمی تواند، عامل اصلی شیفتگی باشد. 2. مرز بین درون فکنی باورهای روایی و فرافکنی باورهای خود به محتوای انیمیشنی بسیار نامشخص و محو است؛ به این ترتیب نمی توان با قطعیت گفت که مخاطب تحتِ تأثیر شیفتگی نسبت به محتوا، باورهایی را درونی کرده است 3. بین باورهای مخاطب و واقعیت مفهوم شده ارتباط وجود دارد. انعکاس باورهای مخاطب در محتوای انیمیشنی، میزان واقع نمایی آن را بیشتر می کند. باورهای مخاطب و واقعیت مفهوم شده با ادراک مخاطب از محتوا ارتباط دوسویه دارد و هر یک دیگری را تقویت می کند. در نهایت، هسته اصلی شیفتگی نسبت به محتوای تخیلی، مخاطب با تمامِ ویژگی های روانی، جمعیت شناختی و فرهنگی اوست.

هدف از این پژوهش، شناسایی و ارائه مؤلفه های اخبار جعلی رسانه های اجتماعی در ایران بوده است. شناسایی اخبار و اطلاعات جعلی در مقایسه با اطلاعات واقعی، پدیده شایان توجه رسانه های اجتماعی است که نوعی درهم تنیدگی معنایی را موجب می شود. در این پژوهش کیفی، داده ها با مصاحبه های نیمه ساختار یافته به صورت میدانی جمع آوری شده اند. جامعه هدف، متشکل از صاحبنظران و نخبگان حوزه ارتباطات اجتماعی، رسانه ها و خبر و روش نمونه گیری، هدفمند بوده است که از روش های نمونه گیری غیراحتمالی محسوب می شود. 29 مصاحبه تا رسیدن به اشباع نظری، انجام گرفته و داده های حاصل از طریق نرم افزار MAXQDA نسخه10 تحلیل شده است. در پژوهش حاضر با روش تحلیل مضمون، 4 مضمون فراگیر و 36 مضمون سازمان یافته به همراه مضامین پایه به عنوان گزاره های مطرح شده در مصاحبه ها، شناسایی شده اند. از مهم ترین مضامین سازمان یافته در تفاوت اخبار جعلی با اطلاعات واقعی (وسعت پوشش، فاقد اثر سازنده، مُغرضانه بودن ، شبیه سازی شده، ایجاد جنگ روانی و اعتبار منبع)؛ در تشابه اخبار جعلی با اطلاعات واقعی (کارایی مشابه، ارزش خبری، سبک خبری و ثُبات زمانی)، در اهداف اشاعه اخبار جعلی (ایجاد جنبش اجتماعی، فریب اذهان عمومی، تنش رسانه ای، جهت دهی افکار عمومی، فضای هیبریدی و گسترش ابهام) و در پیامدهای مصرف اخبار جعلی (ایجاد حس بدبینی، بی اعتباری نهادهای دولتی، اعتبار یابی سلبریتی ها، حذف نخبگان مدیریتی، تلقین پذیری، یأس اجتماعی و تصمیم گیری شتابزده) بوده است.

یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱ یک گره گاهِ تاریخی مهم برای ایالات متحده بود. در این روز بود که رضایتِ خاطرِ ناشی از صلحی که در میانِ بسیاری از ملت ها وجود داشت و با پایانِ جنگ سرد و نابودی کمونیسم آغاز شده بود، با ظهور یک دشمنِ تازه، به شکلی نمادین، پایان یافت. در این برهه، موضعِ گفتمانی رسانه های جریان اصلی ایالاتِ متحده نسبت به دیگری و شرق نیز دچار تغییراتی شد. در این مقاله با اشاره به ایده رشد و کمال شخصیت در ادبیات داستانی و با توسل به ابزارهای تحلیلی نشانه شناسی اجتماعی تصویر، به بررسی نحوه برساخت هویتِ خودی و در مقابل آن، دیگری، در این دوران می پردازیم. به اعتقاد ما، تلویزیون جایگاه مناسبی برای تولید آن چیزی است که نظریه پردازان نشانه شناسیِ اجتماعی با عنوان «منبع نشانه ای» از آن یاد می کنند لذا در تحلیل خود بر یک سکانس استثنائی از سریال تلویزیونی میهن متمرکز شده ایم و پس از بررسی کاملِ این سکانس ملاحظه کرده ایم که در سریالِ میهن، خودی، تعریفی مشخص پیدا کرده است. او یک زنِ اروپایی تبار (امریکاییِ اصیل) است. از سوی دیگر، با مردی مواجه هستیم که به لحاظ خصوصیات ظاهری یک امریکاییِ اصیل محسوب می شود؛ اما به دشمنِ ایالاتِ متحده پیوسته و در صدد انجام حمله ای علیهِ امریکاست و ما در تحلیل خود نشان داده ایم که سازندگان در کمال اختصار، به خطرِ خودی هایی اشاره می کنند که به خدمتِ دیگری درآمده اند و اکنون می توانند بارِ دیگر ایالاتِ متحده را از درون تهدید کنند و مورد حمله قرار دهند. در تحلیلِ خود همچنین شیوه بازنمایی و حفظِ نمایشِ چارچوب های هویتیِ پسانژادی و چندفرهنگی در ایالاتِ متحده را مورد بازشناسی قرار داده ایم.

رسانه ها در صورت بندی های فرهنگی جامعه، نقش محوری ایفا می کنند و این بازی را نه فقط با بازتاب دادن فرهنگ، بلکه با شرکت در فرهنگ سازی به اجرا می گذارند. در این مقاله با تمرکز بر متون تولیدی برای مخاطب نخبه، تلاش شده است، محتوای مختص برای این گونه از مخاطبان، مورد واکاوی قرار گیرد و نحوه بازنمایی مباحث فکری و اندیشگانی که از دغدغه های فکری مخاطب نخبه است؛ تحلیل شود. همچنین در پی آن هستیم؛ نشان دهیم در برنامه گفتگو محور تلویزیون، سازوکار صورت بندی آگاهی برای مخاطب نخبه چگونه است و سوژه های متکثر و نظام های فکری آن ها چگونه بازنمایی گفتمانی می یابد. به بیان دیگر، آیا از متون رسانه ای شده از شبکه فرهیختگان صداوسیما شبکه چهار سیما ، صداهای مختلفی انعکاس می یابد و درنهایت بررسی خواهد شد در تلویزیون جمهوری اسلامی ایران، گفتمان های معاصر ایران در تقابل با یکدیگر، چگونه معرفی می شوند. بدین منظور مجله تصویری زاویه به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده و با روش تحلیل گفتمان رویکرد لاکلا و موف 43 قسمت از این مجموعه تلویزیونی طی سال های 1397 تا شهریور 1400 بررسی شده است. مهم ترین نتایج پژوهش نشان می دهد که گفتمان غالب متون مورد بررسی، گفتمان اسلام سیاسی است. این گفتمان با مفصل بندی دال هایی چون احیای تمدن اسلامی، اسلامی سازی و بوم ی سازی علوم انسانی، عقل گرایی اجتهادی، جدایی ناپذیری دین از سیاست، تقابل با غرب و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، گفتمان انقلاب اسلامی را بازتولید و تثبیت می کند و به این شیوه با مداخله هژمونیک در گفتمان های رقیب به مشروعیت بخشی این گفتمان نزد سوژه ها می پردازد. در این مقاله پژوهشی با تمرکز بر مخاطب نخبه و تفکیک آن از مخاطب عام، تلاش شده است محتوای تولیدی برای این گونه از مخاطبان مورد واکاوی قرار گیرد و نحوه بازنمایی مباحث فکری و اندیشگانی در متون تولیدی مختص مخاطب نخبه نشان داده شود. همچنین در پی آن هستیم نشان دهیم به طور کلی صداوسیما در برنامه گفتگو محور، کدام گفتمان ها را و به چه نحوی هژمونیک می سازد. گفتمان ها در تقابل با یکدیگر چگونه بازنمایی می شوند؛ و دال محوری و دال های شناور آنها چگونه مفصل بندی می شود. بدین منظور مجله تصویری زاویه که از شبکه چهار- شبکه فرهیختگان- رسانه ملی پخش می شود به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده است و با تکنیک تحلیل گفتمان – رویکردلاکلاو موفه-اهداف پژوهش پی گیری شده است.

بازنمایی زنان در رسانه ها بیان کننده تصورات عمومی درباره هویت و تفاوت های جنسیتی بوده و مدام در کار خلق یا تأیید یا تغییر این تصورات است. رسانه ها تلاش می کنند آنچه را می خواهند بازنمایی کنند، نه آنچه واقعیت دارد. مفهوم هویت جنسیتی، که در دنیای امروز به واسطه مدرنیته دگرگون شده، از موضوعاتی است که در دنیای واقع و در قاب تلویزیون تفاوت هایی یافته است. از این رو، این مقاله شیوه بازنمایی هویت جنسیتی را در محتوای روایی تلویزیون بررسی کرده است. بدین منظور، با استفاده از تحلیل نشانه شناختی فیسک در سه سطح رمزگان واقعیت، بازنمایی و ایدئولوژی سریال زمانه تحلیل و ارزیابی و با استفاده از رویکرد برساخت گرا در نظریه بازنمایی استوارت هال، به منزله چارچوب نظری، این موضوع بررسی شده است. مؤلفه هایی مانند فردگرایی، استقلال مادی زنان، قدرت تصمیم گیری و انتخاب، الگوهای روابط بین فردی، سبک پوشش و مصرف کالا و نقش های حرفه ای زنان بازنمودی از جست وجوی هویت و مؤلفه های غالب هویتی مدرن اند. به نظر می رسد در این سریال بازنمایی های زنانه نمایش دهنده شخصیتی هستند که خصلت های سنتی و مدرن را به طور تلفیقی به همراه دارند. هویت سنتی با ارزش و نگرش مادری و همسری به منزله هویت برتر بازنمایی شده و هویت مدرن محتوم به بحران است.

در این مقاله، نحوه انتشار اخبار افغانستان در مطبوعات ایران در چارچوب نظریه برجسته سازی رسانه ها و با استفاده از تحلیل محتوای کمّی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج پژوهش، بیانگر آن است که بین روزنامه های اطّلاعات، کیهان و جمهوری اسلامی از نظر «محتوای اخبار» افغانستان تفاوت معنا داری وجود ندارد. در واقع هر سه روزنامه از معیارهای یکسانی برای انتخاب اخبار افغانستان پیروی کرده اند، به طوری که حدود 70 درصد از اخبار افغانستان به «امور نظامی، جنگ و خشونت های سیاسی» و «روابط خارجی» اختصاص دارد. مقایسه «سه دهه» مورد بررسی (1358 تا 1388) از نظر «محتوای اخبار» افغانستان نیز نشان می دهد که بین سه دهه مورد بررسی از نظر «اولویت اخبار» افغانستان تفاوت معنا داری وجود دارد. بین اخبار مشترک و غیرمشترک افغانستان و ایران از نظر میزان انتشار «تیتر در صفحه اول» و همچنین از نظر میزان استفاده از «عناصر بصری» (عکس، کادر، رنگ، چاپ نگاتیو، ترام، کاریکاتور) برای برجسته سازی اخبار افغانستان، نسبت به سایر اخبار روزنامه تفاوت معنا داری وجود ندارد. اهمیت و اولویت اخبار مشترک بین افغانستان و ایران در مقایسه با اخبار غیرمشترک آنها متفاوت از یکدیگر است.

رسانه ها، در نقش خبری، آیینه انعکاس رویدادها و واقعیت دنیای اجتماعی و سیاسی نیستند، بلکه آفریننده واقعیت های اجتماعی و سیاسی هستند و به برداشت افراد از دنیای اطرافشان هستی می بخشند. آن ها در تهیه خبر، علاوه بر انتخاب داده ها، آن ها را بر اساس قالب های جاافتاده معنی دار می سازند. هدف اصلی پژوهش حاضر بازنمایی مرگ ملکه انگلیس در رسانه های داخلی (خبرگزاری های فارس و ایسنا) و خارجی (تارنمای بی بی سی) است. به منظور دستیابی به هدف اصلی پژوهش حاضر از نظریه های بازنمایی و چارچوب بندی و روش تحلیل گفتمان انتقادی با رویکرد ون دایک استفاده شده است. از هر کدام از این رسانه ها، دو متن به عنوان نمونه انتخاب شده اند و بعد از مشخص شدن گزاره های مثبت و منفی، قطب بندی خود و دیگری، پیش فرض و تداعی و تلقین موجود در متون مشخص شد که دو گفتمان اصلی در زمینه مرگ ملکه انگلیس قابل تفکیک از یکدیگر هستند. قبل از هر چیزی، هر گونه صحبت در زمینه مرگ ملکه، به نقش نهاد سلطنت در انگلستان اشاره دارد، بنابراین در یک سوی طیف رسانه های خارجی با تأکید بر بی بی سی فارسی قرار دارند که نهاد سلطنت در انگلستان را نهادی تشریفاتی و فاقد قدرت می دانند که تنها کارکرد آن حفظ اتحاد جامعه و نماد ملت بودن است. در تقابل با این گفتمان، گفتمان خبرگزاری های داخلی مانند فارس و ایسنا قرار دارد که نهاد سلطنت در انگلستان را تشریفاتی نمی داند و آن را مسبب همه بحران ها و جنگ هایی می داند که دولت انگلستان در دوره های مختلف به راه انداخته است.

پژوهش حاضر با هدف نشانه شناختی تصویر زن در سینمای ابراهیم حاتمی کیا انجام شده است. فیلم های مورد بررسی چهار فیلم دیده بان، بوی پیراهن یوسف، روبان قرمز و دعوت، از شانزده فیلمی است که این فیلم ساز از 1365 تاکنون در چهار دور? جنگ، سازندگی، اصلاحات و اصولگرایی ساخته است. داده ها با استفاده از روش نشانه شناسی به صورت کیفی به دست آمده اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که زنان در فیلم های اولیه حاتمی کیا که به واسط? ارتباط با فضای جنگ، آثاری مردانه هستند، جایگاهی ندارند. مردها در محور رخدادها قرار داشتند و زن ها بدون حضور مردها تعریف نمی شدند، سوژه ها و موضوعاتی که اصلاً زن در آن ها جایگاهی نداشت. دور? اول فیلم سازی حاتمی کیا اصلاً به حضور زنان نیاز نداشت، اما از دوره های بعدی و با ورود حاتمی کیا به فضای شهر و تمرکز او روی مسائل اجتماعی جنگ، پای زنان طبیعتاً به سینمای حاتمی کیا باز می شود. اما همه این زن ها همواره یک نفر بوده و هستند و تنها با گذشت زمان ابراهیم حاتمی کیا، نقش زنان را پررنگ تر می کند.

جامعه شناسان، فرهنگ شهری را ، احساس تعلق جمعی و درونی به مجموعه عناصر مادی و معنوی زندگی شهروندی تعریف می کنند. پژوهش" مطالعه موردی فرهنگ شهری در تهران " به روش پیمایش، با جامعه آماری 18 سال به بالا، حجم نمونه( N=400 )،به شیوه احتمالی و به روش نمونه گیری خوشه ای انجام شد.نتایج تحقیق نشان داد نیازهای فرهنگی پاسخگویان درگروه ها و طبقات مختلف گوناگون است. آنچه برای یک گروه نیاز محسوب می شود ممکن است درگروه های دیگر چندان مورد توجه نباشد. از سوی دیگر، درصد پایین احساس نیاز در گروه های تحصیلی و درآمدی پایین، اگرچه از جهتی متأثر از عوامل و موانع مطرح شده از سوی پاسخگویان است، اما از جهت دیگر اولویت های نیازی این دسته از افراد را نشان می دهد. بنابراین نادیده گرفتن برخی نیازها یا بی توجهی به آنها باعث از بین رفتن نیاز نمی شود، بلکه زمینه آشفتگی و بی نظمی را به تدریج در قالب تقلیل فرهنگ شهری به ویژه تاثیرآن برکنش شهروندان در ابعاد مختلف در بلند مدت منجر می شود و افراد برای ارضای نیازهای خود جایگزین های دیگری را انتخاب می کنند که گاه متناسب با ارزش های فرهنگی به ویژه فرهنگ شهری جامعه منطبق نیست یا پاسخگویی مناسبی برای آن نیازها محسوب نمی شود و در نهایت، میزان رضایت، شادی ، نشاط و احساس افتخار به خود و فرهنگ شهری را در کنش های شهروندی کاهش می دهد.

مسئله این پژوهش، چگونگی بازنمایی عملکرد اجتماعی زنان در سینمای پس از انقلاب اسلامی ایران است. برای این منظور با استفاده از روش کیفی تلفیقی نشانه شناسی، بازنمایی ارزش های زن در سینمای بعد از انقلاب مورد مقایسه قرار گرفته است. در چارچوب نظری این تحقیق نظریه نمایش جنسیت و کنش متقابل گافمن و ایده آل تایپ ماکس وبر استفاده شده اند و بدین ترتیب الگوهای تفسیری و تفسیر ارزش های اجتماعی بازنمایی شده در خصوص زنان در سینمای بعد از انقلاب ساخته شده اند. نمونه های انتخاب شده در دو سطح تحلیل (الگوی روایت بارت، الگوی سلبی و کادوری) مورد مطالعه قرار گرفته اند. با مشاهده و تحلیل فیلم ها طبق الگوهای بیان شده، یافته های تحقیق در دو الگوی تفسیری بیان شده اند. مدل "تحول سوژگی؛ دگرگونی در تفسیر" بیانگر برساختگی "صبر و تحمل" و "دگرگونی در اندیشه و تفسیر زن" و مدل "دروغ، چندچهرگی؛ فریب ساختار" بیانگر برساختگی "دروغگویی" به عنوان عملکرد اجتماعی تکرارشونده و ارزش اجتماعی زن در سینمای ایران پس از انقلاب هستند.

ارتباط نسل ها همواره در سینما دستمایه روایت داستان های گوناگونی بوده استو از این رو برخی فیلم های سینمای دفاع مقدس در دهه هفتاد، هشتاد و نود به ارتباط بین قهرمان نسل دفاع مقدس و نسل پس از آن و چالش های برآمده از تغییر شرایط به گونه ای نمادین پرداخته اند. سینما نقشی دو سویه دارد، به این معنی که از طرفی واقعیت های جامعه را به عنوان موضوع انتخاب و آنرا بازنمایی می کند و از سوی دیگر خود اقدام به ساخت واقعیت ها آنگونه که می خواهد، می کند. حال این سوال پیش می آید که چرا سینماگران جنگ به بازنمایی ارتباط نسلی در فیلم های جنگی می پردازند؟ این پدیده چگونه بازنمایی می شود و چه ویژگی هایی دارد؟ سویه دیگر مسئله این است که ژانر جنگ لاجرم باید قهرمان داشته باشد تا به نیاز مخاطب پاسخ دهد. بسیاری از آثار جنگی بر محوریت یک قهرمان و ماجراهای او شکل می گیرند و در واقع قصه ای قهرمان محور دارند بنابراین در بررسی سیر تطور عنوان پژوهش، بررسی ابژهسازی قهرمان که بازتاب ویژگیهای نسل جنگ است ضروری مینماید. برای پرداختن به بازنمایی ارتباط نسلی در سینمای دفاع مقدس از روش نشانه شناسی تلفیقی استفاده شد. در بخش نتیجه گیری پس از طرح تفاوت در ابژه های نسلی، نتیجه شد که تطور بازنمایی ارتباط نسلی در سینمای جنگ ایران از »زایایی فرهنگی؛ بحران نسلی و بحران هویتی» و »ابهام در تأویل جمعی؛ نمادسازی فرافرهنگی» در دهه هفتاد و هشتاد به «دیالکتیک نسلی؛ خلق ابژه قهرمان میان نسلی و در نتیجه همگرایی نسلی» در حرکت است.

متون معرفتی از موقعیت های رسانه ای هستند که در چارچوب آن ها نحوه دسترسی گفتمان ها در رسانه، واکاوی می شود. در این مقاله، با تمرکز بر متون معرفتی تلویزیون جمهوری اسلامی، تلاش شده است، فرایند تثبیت و بازتولید گفتمان مسلط، به شیوه ای نظام مند بررسی شود، تا مشخص شود این گفتمان با چه راهبردی هایی مشروعیت و مقبولیت خود را کسب می کند. بدین منظور، مجله تصویری زاویه که از برنامه های صداوسیما در حوزه علوم انسانی محسوب می شود؛ به عنوان نمونه موردی پژوهش، انتخاب و با روش تحلیل گفتمان انتقادی 44 قسمت از آن، طی سال های 1397 تا شهریور 1400، بررسی شده است. طبق نتایج این پژوهش، این برنامه، در لایه های مستتر، با مرکزیت قرار دادن دال محوری اسلام ناب محمدی، با راهبرد های گفتمانی همچون غیریت مندی، بازتولید "خود" و "دیگری"، مداخله هژمونیک، برچسب زنی، آلوده انگاری و ... از نظام فکری گفتمان های معارض، شالوده شکنی می کند. طبق نتایج، این برنامه در لایه های سطحی، داعیه یاری رسانی به حوزه عمومی را مطرح می سازد؛ اما با مطالعه نظام مند مشخص شد منازعات گفتمانی صورت بندی شده؛ نه در جهت تشکیل حوزه عمومی، بلکه فقط در جهت تثبیت گفتمانی است و این برنامه نسخه تقلیل یافته ای از حوزه عمومی را به نمایش می گذارد که در ورای آن، اهداف گفتمانی مستتر است.