محمدرضا علیرضایی

"مقدمه: ارزیابی عملکرد نظام سلامت کشورها با استفاده از مدل های ریاضی تحلیل پوششی داده ها در دو سطح خرد و کلان حایز اهمیت است. در این نوع ارزیابی، نظام سلامت کشورها در فضای کاملا واقعی و رقابتی رتبه بندی می گردند. در پژوهش حاضر، پژوهشگران اقدام به ارزیابی عملکرد نظام سلامت کشورهای آسیایی با استفاده از مدل های تحلیل پوششی داده ها (DEA: Data envelopment analysis) نموده اند. روش بررسی: این پژوهش، کاربردی و از دسته مطالعات تحلیلی- مقطعی بود. جامعه پژوهش شامل نظام سلامت کشورهای آسیایی در سال 2006 بود که اطلاعات لازم از سایت سازمات جهانی بهداشت گردآوری و سپس این داده ها با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP: Analytical hierarchy process) وزن دهی شد و در نهایت به یک «شاخص خروجی مطلوب»، یک «شاخص خروجی نامطلوب» و یک « شاخص ورودی» تقلیل یافت. سپس کارایی تکنیکی نظام سلامت این کشورها با استفاده از مدل استاندارد برنامه ریزی خطی ورودی محور DEA محاسبه گردید. تحلیل یافته ها به کمک نرم افزار General algebraic modeling system (GAMS) انجام شد. یافته ها: از آن جا که در ارزیابی عادلانه نظام سلامت کشورها در فضای رقابتی، که توسط DEA به وجود می آید، عوامل محیطی نیز مؤثرند، در مرحله بعد تاثیر شاخص های اقتصادی - اجتماعی بر کارایی تکنیکی محاسبه شده در مرحله دوم نشان داده شده است. تاثیر عوامل محیطی با استفاده از تلفیق دو مدل DEA ارایه شده توسط Banker و Morey (1986) و مدل Kao و Liu (2000) انجام شده است. سرانجام، نتایج ارزیابی عملکرد نظام سلامت کشورهای آسیایی در قالب جداول و چگونگی رسیدن به حداکثر کارایی کشورهایی با نظام سلامت ناکارا به صورت پایین آوردن هزینه های نظام سلامت نشان داده شده است. نتیجه گیری: نظام سلامت کشورها بر اساس استفاده بهین از منابع اولیه برای ارایه خدمات درمانی رتبه بندی می شوند و ارتقای کارایی نظام سلامت هر کشور در گرو پایین آوردن هزینه های سلامت آن کشور است."

روشAHP/DEA برای رتبه بندی واحدهای تصمیم گیرنده، از کارهایی است که در زمینهی ترکیب دو مقولهی تحلیل پوششی داده ها (DEA) و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) انجام شده است. این روش ایده ای جدید در زمینهی ترکیبDEA وAHP است که توانسته با ترکیب نقاط قوتDEA وAHP به رتبه بندی واحدهای تصمیم گیرنده (DMU) بپردازد. با این وجود، دراین روش مشکلاتی از جمله منطقی نبودن مقایسهی دو واحد تصمیم گیرنده در یک مدلDEA ، عدم رتبه بندی کامل و عدم مطابقت با رتبه بندیDEA در حالت چند ورودی- چند خروجی دیده میشود. در این مقاله، روش AHP/DEA را توسعه می دهیم به طوریکه مشکلات گفته شده، برطرف شود. در واقع ما در مرحله اول این روش دو مرحله ای، در تعیین مقادیر ماتریس مقایسات زوجی علاوه بر نسبت های کارایی واحدها میزان تأثیر هر واحد بر دیگر واحدها را نیز سنجیده ایم تا نگاه جامع تری به مسئله رتبه بندی داشته باشیم. نشان میدهیم، روش ارایه شده، ضمن اینکه یک رتبه بندی منطقی از واحدهای تصمیم گیرنده را ارایه میدهد، بارتبه بندی کارا- ناکارای DEA نیز مطابقت کامل دارد. مثال های عددی نیز، در مقاله آورده شده اند تا به کمک آن ها، ضمن تشریح روش، درک شهودیتری از مسایل مطرح شده در مقاله حاصل شود.

در مساله برنامه ریزی درسی در دانشگاه، لزوم در نظر گرفتن متغیرهای متناظر با دروس، اساتید، کلاس ها، روزهای هفته و ساعات قابل برنامه ریزی در روز سبب می شود که با یک مساله برنامه ریزی ریاضی از نوع برنامه ریزی خطی با اعداد صحیح و با ابعاد بزرگ مواجه باشیم. غالبا مساله آن قدر بزرگ می شود که با ابزارهای موجود قابل حل نیست و به جای استفاده از مدل های برنامه ریزی ریاضی، مجموعه ای از الگوریتم های ابتکاری برای حل آن پیشنهاد شده است. در این مقاله، ضمن تشریح مساله و دسته بندی شرایط به شرایط سخت که حتما باید برقرار باشند و شرایط نرم که حتی المقدور بهتر است برقرار باشند مساله را به صورت یک مساله برنامه ریزی خطی با اعداد صحیح فرمول بندی می کنیم. آنگاه با واردکردن متغیرهای قابل برنامه ریزی، طی دو مرحله، مساله را حل می کنیم. ضمنا بر اساس مدل پیشنهادی، یک سیستم نرم افزاری طراحی و ساخته شده که ضمن ارایه این سیستم آن را با داده های واقعی مربوط به نیمسال دوم 83-82 دانشکده ریاضی دانشگاه علم و صنعت ایران اجرا کرده، برنامه ریزی درسی را انجام می دهیم و نتایج حاصل را با برنامه ریزی صورت گرفته دستی مقایسه می کنیم.

بهره وری کل عوامل (TFP) معیاری برای محاسبه میزان بهره وری در یک سازمان است. بهره وری به معنی استفاده بهینه از منابع و دستیابی به تولید بیشتر با منابع معین می باشد. ارتقای بهره وری به عنوان یکی از منابع مهم تامین رشد اقتصادی و افزایش رقابت پذیری بنگاه های مورد توجه است، به گونه ای که کشورهای صنعتی و در حال توسعه موفق، بخش قابل ملاحظه ای از رشد تولید خود را از این طریق بدست آورده اند. دولت در برنامه چهارم توسعه، دستگاه های اجرایی را موظف کرده است که سهم ارتقای بهره وری در رشد تولید مربوطه را تعیین کرده و الزامات و راهکارهای لازم برای تحقق آنها را برای تحول کشور از یک اقتصاد ورودی محور به یک اقتصاد بهره ور محور مشخص نمایند، به طوری که سهم بهره وری کل عوامل در رشد تولید ناخالص داخلی(GDP) حداقل به 3/31 درصد و متوسط رشد سالیانه بهره وری نیروی کار، سرمایه و کل عوامل تولید به ترتیب به مقادیر حداقل، 5/3، 1 و 5/2 درصد برسد. برای دست یابی به اهداف مذکور در یک سازمان، ابتدا باید میزان بهره وری سازمان در دوره های گذشته محاسبه شود و سپس عوامل موثر در افزایش بهره وری شناسایی شده و طوری برنامه ریزی گردند که بهره وری در دوره بعد حداقل 5/2 درصد افزایش یابد. به منظور پوشش کمی الزام قانونی، در این مقاله روشی بر مبنای شاخص های رشد بهره وری و مدلهای تعمیم یافته تحلیل پوششی داده ها (DEA) معرفی می شود، به طوری که، ابتدا میزان بهره وری در دوره های گذشته محاسبه شده و بر اساس عوامل موثر در تغییرات بهره وری، میزان تغییر در ورودیها و خروجیها به منظور تحقق 5/2 درصدی رشد بهره وری در دوره آتی مشخص می شود. همچنین در یک مطالعه موردی در شرکت ملی نفت ایران، نحوه محاسبه و بکارگیری از روش مذکور، تشریح خواهد شد.

بهره وری کل عوامل (TFP)، معیاری برای محاسبه ‎میزان بهره وری در یک سازمان است. این شاخص توصیف‎کننده روند تبدیل هزینه کل به درآمد کل است و لذا افزایش آن در یک سازمان می‎تواند منجر به پیشرفت در بازار رقابتی، بهبود عملکرد بخش‎های مختلف، نزدیک شدن هر چه بیشتر به اهداف برنامه ریزی شده، کاهش هزینه ‎ها، افزایش درآمد، بهبود کیفیت تولید یا خدمات و غیره گردد. در برنامه چهارم توسعه آمده است که همه دستگاه ‎های اجرائی مکلفند سهم ارتقای بهره وری در رشد تولید مربوطه را تعیین کرده و الزامات و راهکار‎های لازم برای تحقق آن‎ها را برای تحول کشور از یک اقتصاد نهاده محور به یک اقتصاد بهره‎ور محور مشخص نمایند، به‎طوری که سهم بهره وری کل عوامل در رشد تولید ناخالص داخلی(GDP) حداقل به 3/31 درصد و متوسط رشد سالیانه بهره وری نیروی کار، سرمایه و کل عوامل تولید به‎ترتیب به مقادیر حداقل، 5/3، 1 و 5/2 درصد برسد. لذا لزوم تعیین رشد بهره‎وری کل عوامل و عوامل تأثیرگذار بر آن، به منظور برنامه ریزی و ارائه راهکارهایی در جهت ارتقای بهره وری، با توجه به این قانون و موارد ذکر شده، کاملاً مشخص می‎شود. این مقاله به جهت پوشش اهداف مذکور، روشی را با تلفیق مدل‎های ناپارامتری تحلیل پوششی داده ‎ها (DEA) و شاخص رشد بهره وری تورنکوئیست ارائه می‎دهد که علاوه بر محاسبه رشد TFP، میزان تأثیر تغییرات کارایی و تغییرات تکنولوژی را در رشد مربوطه، در طول زمان و با وجود تنها یک واحد تصمیم‎گیرنده (DMU)، محاسبه می نماید. این مقاله همچنین، به منظور بررسی دقیق تر موارد شرح داده شده، در یک مطالعه موردی در صنعت برق، به بررسی رشد TFP و عوامل موثر در رشد آن در طی سال‎های 1347 تا 1383 می پردازد.

تفاوت های منطقه ای بهره وری در واحدهای تولیدی کشاورزی بین استانهای کشور از موضوعات اساسی است که نیازمند سیاست های ضروری برای ایجاد تعادل در توزیع منابع و نهاده ها به منظور ارتقای بهره وری است. این نابرابری در فرآیند توسعه کشاورزی به طور عام و در توزیع فضایی بهره وری واحدهای تولیدی کشاورزی به طور خاص قابل مشاهده بوده و کشور با شکاف گسترده ای از نظر سطح بهره وری در بین استانها مواجه است. بنابراین هدف اصلی این پژوهش اندازه گیری و توصیف تفاوت های منطقه ای بهره وری کشاورزی و سنجش روند آن در ایران می باشد تا بتوان برای ایجاد یا شناخت و کاربرد امکانات در بهربرداری بهینه از منابع تولیدی در برنامه ریزی توسعه کشاورزی آن را بکار گرفت. بدین منظور با توجه به اهداف تحقیق شاخص های بهره وری کشاورزی تدوین و بر اساس آن، اطلاعات مورد نیاز از طریق اداره کل آمار و اطلاعات وزرات جهاد کشاورزی برای استان های کشور و در طی سال های زراعی 77-1376 و 83-1382 جمع آوری گردید. روش تحقیق، ناپارامتری و با استفاده از شاخص مالمکوئیست مبتنی بر رویکرد تحلیل پوششی داده ها است، از این طریق به بررسی تفاوت های نرخ رشد بهره وری کل عوامل و اجزای آن در استان های کشور می پردازد و توان هر یک از استان ها و در حقیقت کارآیی آنها را در استفاده از نهاده های تولیدی کشاورزی می سنجد. یافته های پژوهش حاضر بیانگر وجود تفاوت های قابل ملاحظه ای بین استانهای کشور از نظر رشد بهره وری کل عوامل و اجزای آن است از این رو لازم است در توزیع منابع و نهادهای رشد بهره وری، ضمن توجه به روند نابرابری ها، اینگونه امکانات متناسب با نیازها و پتانسیلهای کشاورزی در سطح استانها توزیع شوند.

"بهره‌وری کل عوامل ، معیاری است که توصیف‌کننده استفاده صحیح و بهینه از عوامل تولید و همچنین درجه دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده می‌باشد. در برنامه چهارم توسعه، تمامی سازمانها و دستگاههای اجرایی مکلف شدند، که سهم ارتقای بهره‌وری کل عوامل تولید را در رشد تولید معین کرده و الزامات و راهکارهای لازم برای تحول کشور از یک اقتصاد نهاده محور به یک اقتصاد بهره‌ور محور را مشخص کنند. بنابراین برای دستیابی به این اهداف در یک سازمان، ابتدا باید میزان بهره‌وری سازمان در دوره‌های گذشته محاسبه شود، سپس با مشخص کردن عوامل تأثیر‌گذار بر رشد بهره‌وری به برنامه‌ریزی و ارائه راهکارهایی در جهت ارتقای بهره‌وری، اقدام شود. این مقاله برای پوشش اهداف مذکور، مدلی را با تلفیق مدلهای تحلیل پوششی داده‌ها و شاخص تورنکوئیست ارائه می‌دهد که علاوه بر محاسبه رشد بهره‌وری در طول زمان، میزان تأثیر تغییرات کارایی و تغییرات تکنولوژی را محاسبه می‌کند. این مدل در صورت وجود تنها یک واحد تصمیم‌گیرنده می‌تواند به محاسبه تغییرات بهره‌وری در طول زمان بپردازد که در اینگونه موقعیتها، مدلهای مشابه مانند شاخص مالمکوئیست کاملاً در محاسبه تغییرات بهره‌وری ناتوانند. این مقاله همچنین به منظور بررسی دقیقتر موارد شرح داده شده، در یک مطالعه موردی، به بررسی رشد بهره‌وری کل عوامل شرکت ملی نفت ایران و تعیین تغییرات کارایی و تکنولوژی در آن شرکت می‌پردازد. این مطالعه براساس داده‌های واقعی سالهای 1356 - 1379 انجام شده است."

در سالهای اخیر، ارزیابی شرکتهای بیمه مورد توجه بسیاری از محققان قرار گرفته است. ارزیابی شرکتهای بیمه نقش مهمی در بهبود عملکرد آنها دارد. یکی از پرکاربردترین روشهای ارزیابی عملکرد، به ویژه در سالهای اخیر، تحلیل پوششی داده هاست. در این مقاله، تغییرات نرخ کارایی 5 شرکت بیمه ای منتخب با توجه به عملکرد آنها در سالهای 1389 تا 1392، با استفاده از تحلیل پوششی داده ها همراه با تحلیل پنجره ای مورد بررسی قرار می گیرد. با توجه به جایگاه فرایندهای دومرحله ای در مطالعات اخیر و پیشرفت این نوع مدلها در سالهای اخیر، برای بررسی و ارزیابی شرکتهای بیمه از فرایندهای دومرحله ای استفاده شده است. مدل دومرحله ای مورد استفاده در این مطالعه، یکی از جدیدترین مدلهای دومرحله ای است که اشکالات مدلهای قبلی را برطرف کرده است. برای به دست آوردن اندازه های موجود در تحلیل پنجره ای از خروجیهای این مدل دومرحله ای استفاده شده است. نمره کارایی مرحله اول مربوط به عملکرد در بازاریابی خدمات بیمه ای است و نمره کارایی مرحله دوم، سودآوری را نشان می دهد. نتایج به دست آمده نشان می دهند که در طی سالهای 1389 تا 1392، دلایل ناکارایی شرکتها به وجود ضعف در مرحله دوم مربوط می شود، یعنی شرکتهای بیمه اغلب در مرحله سودآوری ضعیف عمل می کنند. برای رفع این مشکل، شرکتهای بیمه باید بتوانند در جهتی گام بردارند که خود را به اندازه های میانی بهینه ای که برای آنها در نظر گرفته می شود، برسانند. نتایج تحقیق نشان می دهد که در برخی از واحدها تفاوت زیادی بین اندازه میانی بهینه به دست آمده از مدل و اندازه میانی اولیه وجود دارد.

تمامی مدل های پایه در تحلیل پوششی داده ها، واحد های تصمیم گیرنده را به دو دسته کارا و ناکارا بخش می کنند و هیچ تفکیکی برای واحدهای کارا قائل نمی شوند. در فرآیند تحلیل سلسله مراتبی نیز با وجود ارائه ی یک رتبه بندی کامل از واحدها، فرآیند تشکیل ماتریس مقایسات زوجی بر اساس نظرات خبرگان بوده که این نظرات باعث ایجاد خطا و ناسازگاری ماتریس های حاصل می شود. در این نوشتار ابتدا یک روش ترکیبی موسوم به روش AHP/DEA تقاطعی برای رتبه بندی واحدها پیشنهاد شده است که ضمن استفاده از نقاط قوت هر دو دیدگاه، تحلیل پوششی داده ها و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در ارائه ی یک رتبه بندی منطقی از واحدها، مشکلات روش های پیشین انجام گرفته در این زمینه را تا حد قابل توجهی پوشش می دهد. سپس ویژگی ها و مزایای روش پیشنهادی با سایر روش ها مقایسه خواهد شد. در نهایت برای مقایسه بهتر چندین مثال عددی ارائه می شود.

چنانچه علاوه بر ارزیابی داخلی واحدهای تصمیم گیرنده ارزیابی واحدها به کمک تحلیل پوششی داده ها (DEA) یک ارزیابی خارجی مبتنی بر اطلاعات موجود واحدها در دسترس باشد، می توان به کمک دیدگاه مبادلات در DEA، این ارزیابی خارجی را با مدل های DEA تخمین زد. در این مقاله، ابتدا به کمک مبادلات هدفمند تولیدشده توسط مدل GTDEA، فضای امکان تولید هدفمند معرفی شده، سپس با درنظر گرفتن این فضا به عنوان تکنولوژی پایه به جای تکنولوژی بازده به مقیاس ثابت، شاخص مالمکوئیست توسعه داده می شود. این توسعه در شاخص مالمکوئیست باعث می شود نتایج به دست آمده از این شاخص، با معرفی عامل جدیدی به نام ارزیابی خارجی، حاوی اطلاعات بیشتر و دقیق تری از واحدهای تصمیم گیرنده باشد. در ادامه، با اعمال ارزیابی خارجی در شاخص مالمکوئیست، تجزیه های جدیدی از این شاخص ارائه می شود؛ به گونه ای که این تجزیه ها قادر خواهند بود علاوه بر محاسبه تأثیر عوامل تغییرات کارایی محض و تغییرات کارایی قیاسی، تأثیر تغییرات تکنولوژی هدفمند و عامل ارزیابی خارجی را نیز در بهره وری واحدها محاسبه کنند. در پایان با ارائه مثالی، چگونگی محاسبه شاخص مالمکوئیست و تجزیه های آن تشریح می شود.

هدف: برای ارزیابی درجه تحقق اهداف سازمان، باید بهره وری آن سازمان سنجیده شود و چون هر سازمانی از گروه ها و بخش های مختلفی تشکیل شده است، باید بهره وری گروه های آن بررسی شود. هدف این مقاله معرفی شاخصی مناسب برای ارزیابی تغییرات بهره وری هزینه گروه ها و شناسایی عوامل تأثیرگذار بر آن است. برای توضیح کاربردی بودن شاخص پیشنهادی، مطالعه ای در زمینه ارزیابی بهره وری شعبه های یکی از بانک های کشور در مناطق مختلف ارائه می شود.روش: برای اندازه گیری کارایی هزینه یک گروه، تابع فاصله ای مناسب ایجاد و بر اساس آن، شاخص بهره وری مالمکوئیست هزینه گروهی معرفی می شود. سپس، عوامل تأثیرگذار بر رشد بهره وری گروه ها با تمرکز بر دو بخش درو ن گروهی و برون گروهی بررسی می شود.یافته ها: شاخصی مناسب برای ارزیابی تغییرات بهره وری هزینه گروهی از واحدهای تصمیم گیری معرفی شد. برای تبیین کاربردی بودن شاخص پیشنهادی، یک مطالعه موردی واقعی در زمینه بانکداری انجام شد. در این مطالعه تغییرات بهره وری هزینه شعبه های یکی از بانک های کشور، در هشت منطقه مختلف ارزیابی شد. نتایج محاسبه شاخص و مؤلفه های مختلف آن روی داده های بانک اطلاعات معنادار و سودمندی درباره تغییرات بهره وری بانک در نواحی مختلف ارائه داد.نتیجه گیری: نتایج نشان داد که شاخص پیشنهادی، علاوه بر آنکه ابزار مناسبی برای ارزیابی بهره وری گروه ها ارائه می کند با شناسایی عوامل تأثیرگذار بر تغییرات بهره وری، چشم انداز روشنی در اختیار مدیران سازمان ها برای سیاست گذاری های بعدی قرار می دهد.

تحلیل پوششی داده ها، روشی ناپارامتریک برای سنجش و ارزیابی کارایی نسبی مجموعه ای از واحدهای تصمیم گیرنده با ورودی ها و خروجی های چندگانه است. از آنجا که مدل های تحلیل پوششی داده ها، واحدهای تصمیم گیرنده را به دو دسته کارا و ناکارا تقسیم می کنند، اغلب تصمیم گیرنده ها درصدد رتبه بندی کاملی از واحدهای تصمیم گیرنده هستند. در این نوشتار به توسعه مدلی برای رتبه بندی واحدهای کارا در تحلیل پوششی داده ها پرداخته شده است. از این رو، ابتدا محققان دو مدل جدید غیر خطی پیشنهاد کرده اند که با استفاده از مدل اول، به محاسبه کارایی پرداخته و به کمک مدل دوم، واحدهای تصمیم گیرنده کارا رتبه بندی می شوند؛ به طوری که این مدل ها همواره یک جواب شدنی دارند و درنهایت برای بررسی بیشتر در چندین مثال عددی، مدل پیشنهادی موجود در مقاله با سایر مدل های رتبه بندی مقایسه شده اند. نتایج تأییدکننده عملکرد مناسب مدل پیشنهادی است.

تعیین مبادله های تولیدی که نشان دهنده تغییراتِ شدنی و مشابه در تمام واحدهای تصمیم گیرنده اند، همواره مسئله ای مهم و چالش انگیز در مباحث تحلیل پوششی داده ها (DEA) بوده است. موضوع این مقاله، انتخاب این مبادلات بر اساس ارزیابی خروجی از واحدهای تصمیم گیرنده است؛ به طوری که کارایی های حاصل از واحدها در مدل DEA با این ارزیابی خروجی بیشترین همبستگی را داشته باشد. درواقع این مقاله، نظرهای کارشناسانه را که با عنوان مبادله به مدل اضافه می شود، غربال می کند و فقط آنهایی را برمی گزیند که از دید ارزیابی خروجی، کارایی های مناسبی به دست می دهند. در این راستا، مدلی با نام مدل مبادله ای توسعه یافته از DEA موسوم به مدل GTDEA ارائه می شود که خروجی این مدل، ترکیبی بهینه از مجموعه مبادلات موجود است و بیشترین همبستگی را بین دو ارزیابی تکنیکی و خارجی نتیجه می دهد. در پایان، مدل پیشنهادی برای تقریب شاخص توسعه انسانی 47 کشور برتر جهان (از لحاظ این شاخص) به کار گرفته می شود تا نتایج حاصل از این مدل در نمونه واقعی نشان داده شود.