سعیده شهبازین

مهاجرت با ایجاد تغییر در توزیع جمعیت و الگوهای سکونتی، روی توزیع منابع، خدمات بهداشتی و رفاهی و توسعه اقتصادی مناطق تأثیر فراوانی دارد و موجب تغییر در برنامه ریزی های منطقه ای و ملی می شود. به منظور اثربخشی این برنامه ریزی ها، دارا بودن دانشی عمیق در مورد جریان های مهاجرتی ضروری است. مطالعه حاضر، با استفاده از داده های سرشماری 1375 تا 1395 به بررسی تأثیر مهاجرت بر بازتوزیع جمعیت و تغییر الگوهای سکونتی کشور (براساس دوره های زمانی پنج ساله 95-1370) پرداخته است. یافته ها نشان می دهد که در دوره مطالعه، همواره شهرستان های مرزی (به ویژه غرب و جنوب شرقی کشور) بالاترین مهاجرفرستی و شهرستان های بزرگ (عمدتاً در مناطق مرکزی کشور)، بالاترین مهاجرپذیری را تجربه کرده اند. علی رغم تفاوت های شهرستانی، میزان اثربخشی مهاجرت طی دوره های 95-1385 کاهش یافته است. مسیر مهاجرت های داخلی نیز پس از سه دوره مهاجرت (70-1365، 75-1370 و 85-1380) که از سمت مناطق کم تراکم به سمت مناطق پرتراکم در جریان بوده است، در دوره 90-1385 جریان معکوسی را تجربه کرد و از سوی مناطق پرتراکم به سمت مناطق کم تراکم شکل گرفت. اما مجدداً در دوره آخر (95-1390)، با شدت بیشتری به مهاجرت از سمت مناطق کم تراکم به مناطق پرتراکم بازگشت. انتظار می رود چنانچه از تمرکزگرایی امکانات و سرمایه گذاری ها در شهرستان های بزرگ کاسته نشود و روند توسعه ناموزون کشوری ادامه پیدا کند، جریان های مهاجرتی همچنان از سوی مناطق کم تراکم به سمت مناطق پرتراکم استمرار یابد.

مهاجرت مهم ترین منبع تأمین نیروی انسانی برای بازارهای کار و توسعه اقتصادی است. ازاین رو شناخت هرچه بیشتر و جامع تر مهاجرت و توزیع فضایی آن در تحقیقات علمی و برنامه ریزی های کاربردی ضروری است. هدف از مقاله حاضر بررسی الگوهای اقامتی مهاجران و روند تغییرات آن طی دوره 95-1370 می باشد. روش مورد استفاده تحلیل ثانویه داده های چهار دوره سرشماری 1395-1375 است. نتایج نشان داد که میزان خالص مهاجرت کشور طی دوره های مختلف نوساناتی داشته اما مسأله قابل تأمل در خالص مهاجرتی کشور، توزیع فضایی این شاخص است. شهرستان های مرکزی کشور مانند کرج، پاکدشت، اصفهان، سمنان و .... همواره مهاجرپذیری بالایی تجربه کرده اند. درحالیکه شهرستان های نواحی مرزی به ویژه مناطق غرب، شمال غرب و جنوب شرق با مهاجر فرستی بالایی روبرو بوده اند. هماهنگ با این الگو، نتایج توزیع فضایی جریان مهاجرت داخلی نیز نشان داد که الگوهای اقامت کشور طی دوره ها مورد بررسی همواره از سوی شهرستان های کم تراکم به سمت مناطق پرتراکم بوده است و تنها در دوره 90-1385 مهاجرت با شدت ضعیفی روند معکوس داشته است. بر این اساس، مهاجرپذیری شهرستان های بزرگ کشور همچنان در حال افزایش است که در صورت تداوم این جریان، مقاصد مهاجرتی با تشدید مشکلات زیرساختارهای رفاهی و خدماتی، آلودگی های زیست محیطی، اشتغال کاذب و ... روبرو خواهند شد.

در دهه های اخیر با ثبات نسبی در سطوح  مرگ ومیر و باروری، مهاجرت به یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر تغییرات جمعیتی تبدیل شده است. بااین وجود، به دلیل نقص داده های این حوزه، شاخص های اندکی برای تعیین سطح و به دست دادن الگوهای مهاجرتی وجود دارد. جدول امید مهاجرت از تکنیک هایی است که با تکیه بر نرخ و الگوی سنی مهاجرت و مرگ ومیر شاخصی فردی از مهاجرت به دست می دهد که در پیش بینی حجم تحرکات جمعیتی کاربرد دارد. در این مطالعه با استفاده از داده های سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 جداول امید مهاجرت شهری و روستایی بر حسب جنس و سن ساخته شد. یافته ها الگوی سنی یکسان اما میزان امید مهاجرت متفاوتی را برای دو مسیر شهری و روستایی نشان می دهند. امید مهاجرت سالانه زنان شهری با 0.61 تحرک در برابر امید مهاجرت مردان شهری با 0.63 تحرک، مهاجرت های کمتری را برای زنان نشان می دهد. امید مهاجرت سالانه روستایی در هر دو جنس پایین تر از مهاجرت های شهری است، اما هر دو این مسیرهای مهاجرت از الگوی سنی یکسانی تبعیت می کنند. با این تفاسیر باید اظهار داشت که با غالب بودن حجم مهاجرت های شهری در کشور، شاهد تداوم افزایش جمعیت شهرنشین خواهیم بود و باتوجه به اوج این مهاجرت ها در سنین جوانی و فعالیت، همچنان معظل بیکاری در شهرها باقی خواهد بود. 

پژوهش های متعددی در چند دهه اخیر به بررسی  ابعاد و پیامدهای مهاجرت داخلی در ایران پرداخته اند. این مقاله با بهره گیری از روش مرور حیطه ای و چارچوب آرکسی و اُملی به بررسی پژوهش های مهاجرت داخلی در ایران در سه دهه اخیر پرداخته و در تلاش است تا تصویری از ویژگی ها، تعیین کننده ها و پیامدهای مهاجرت ارائه دهد. نتایج بیانگر تسلط روش های کمی و داده های پیمایشی در پژوهش های مهاجرت است. بیش از نیمی از پژوهش ها بر مهاجرت های روستا به شهر و حدود یک پنجم بر جریانات مهاجرتی و پیامدهای آن به استان تهران متمرکز بوده اند. همچنین، بیش از 52 درصد پژوهش ها، عوامل و بسترهای تعیین کننده مهاجرت داخلی، 31 درصد تبعات و پیامدهای مختلف مهاجرت بر مهاجران و مبادی و مقاصد مهاجرتی، 13 درصد روندها و الگوهای مهاجرت و در نهایت 3 درصد ویژگی های جمعیتی مهاجران داخلی را بررسی کرده اند. بعلاوه نتایج نشان داد که توسعه نابرابر، تمرکزگرایی امکانات و فرصت های اقتصادی و آموزشی، تغییرات اقلیمی، تفاوت های درآمدی، دستیابی به شغل، و شبکه های اجتماعی ازجمله مهمترین عوامل زمینه ساز مهاجرت داخلی در ایران می باشند. با این حال، حوزه مهاجرت داخلی در کشور نیازمند استفاده از شاخص ها و معیارهای جدید برای مقایسه های بین المللی، پرداختن به ابعاد و الگوهای نوپدید مهاجرت و بهره گیری از روش های کیفی است.

جمعیت سنین نیروی کار، به عنوان جمعیت بالقوه مولد و فعال، در مطالعات اقتصاد و جمعیت شناسی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. با این وجود ممکن است الگوی اپیدمیولوژیک مرگ ومیر و روند تغییرات آن با سایر گروه های جمعیتی متفاوت باشد. هدف این مطالعه محاسبه تغییرات سال های عمر از دست رفته زودرس (YLL) افراد گروه سنی 15-64 بر اثر سه علت اصلی فوت در کشور در دو مقطع 1385 و 1394 است. داده های موردنیاز از نظام ثبت مرگ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اخذ شده و YLL با استفاده از روش استاندارد سازمان جهانی بهداشت محاسبه شده است. یافته ها نشان می دهد که علل اصلی مرگ و سال های عمر از دست رفته جمعیت سنین نیروی کار با کل جمعیت و سایر گروه های عمده سنی مانند کودکان و سالمندان در دوره های مورد مطالعه متفاوت است. در گروه های سنی جوان نیروی کار 15-44 سال، حوادث غیرعمدی و در سنین بالای نیروی کار 45-64 سال بیماری های قلبی- عروقی و سرطان ها علل غالب هستند. این نتیجه که روند تغییرات مرگ ومیر در دهه اخیر به گونه ای بوده که از سهم درصدی YLL بیماری های قلبی- عروقی و حوادث غیرعمدی کاسته شده، نتیجه ای امیدوارکننده ولی برعکس، افزایش سهم مرگ ناشی از سرطان ها طی دهه اخیر، قابل تأمل و هشداردهنده است.

همگرایی روندهای مرگ ومیر و موالید، ثبات آن ها در سطوح پایین، افزایش شدت مهاجرت داخلی و عدم توازن الگو و شدت آن در مناطق مختلف، مهاجرت داخلی را به تعیین کننده ای مهم در میزان رشد جمعیت در مقیاس استانی تبدیل کرده است. هدف مطالعه حاضر، تعیین تأثیر مهاجرت بر نرخ رشد جمعیت است. روش تحقیق، تحلیل ثانویه داده های مهاجرت استانی طی دوره زمانی 95-1385 است. نتایج نشان داد، مهاجرت در اکثر استان ها تأثیر کاهشی بر نرخ رشد جمعیت داشته است. در هر دو دوره، بسیاری از مناطق به دلیل مهاجرفرستی، کاهش نرخ رشد جمعیت را داشته اند. این کاهش از 62/1- درصد برای استان خراسان شمالی و 18/1 درصد برای استان البرز نوسان داشته است. میزان مهاجرت در برخی از استان ها موجب تبدیل نرخ رشد جمعیت مثبت، به نرخ رشد منفی شده است (استان همدان و خراسان شمالی در دوره 95-1390). استان های کرمانشاه، لرستان، خوزستان، همدان، ایلام و خراسان شمالی بالاترین تأثیر کاهشی و استان های البرز، سمنان، بوشهر بالاترین تأثیر افزایشی از مهاجرت را داشته اند. استمرار این روند ضمن برهم زدن تعادل سنی و جنسی جمعیت در مقصد و مبدأ، مشکلات اجتماعی-فرهنگی زیادی در زمینه اشتغال، آلودگی های محیطی، تراکم جمعیتی و ... را به دنبال دارد که مدیریت و حل آنان نیازمند برنامه ریزی و سرمایه گذاری های بلندمدت خواهد بود.

مهاجرت داخلی مکانیزمی برای سازگاری با تفاوت های منطقه ای و مبنای مهمی برای برنامه ریزی است، اما در ادبیات جمعیت شناختی کمتر به آن توجه شده است. مهاجرت از مجموعه عوامل پیچیده ای تأثیر می گیرد که برای بررسی نیاز به ابزارهای قدرتمندی دارد. مدل گرانش از مهم ترین این ابزارها است که با دو رویکرد پایه و گسترده، تأثیر این عوامل را بررسی می کند. هدف این مقاله، بررسی عوامل تأثیرگذار بر مهاجرت منطقه ای ایران بر اساس این مدل است. داده های موردنیاز شامل تعداد مهاجرت های بین استانی و متغیرهای اقتصادی-اجتماعی است که از داده های سرشماری سال 1395 و بر اساس مطالعات قبلی انتخاب شده اند. نتایج نشان داد که مدل پایه گرانش قادر به تبیین 69 درصد و مدل بسط یافته 91 درصد از مهاجرت بین استانی هستند. درمجموع عامل شبکه اجتماعی و سپس مسافت بیشترین تأثیر را در مهاجرت منطقه ای دارند. تحلیل تأثیر عوامل دافعه و جاذبه نشان داد که عوامل دافعه 53 و عوامل جاذبه 39 درصد، از حجم مهاجرت بین دو استان را تبیین می کنند. بر اساس مدل گرانش، در مهاجرت منطقه ای نقش عوامل دافعه بیشتر از عوامل جاذبه است. درنتیجه تنها راه تعدیل مهاجرت های منطقه ای ایجاد خدمات و امکانات برای مناطق کمتر توسعه یافته و کاهش تفاوت های منطقه ای خواهد بود.

امروزه با ثبات نسبی و همگرایی در نرخ باروری و مرگ ومیر مناطق مختلف از یک سو و افزایش میزان و شدت مهاجرت از سوی دیگر، هم اکنون مهاجرت به عنوان عامل مهم جمعیتی در تغییرات جمعیت مناطق داخلی، ایفای نقش می کند. استان کرمانشاه نیز به مانند بسیاری از مناطق دیگر کشور در معرض این تغییرات جمعیتی بوده است. اما آنچه شرایط این استان را متفاوت کرده جریان های مهاجرتی آن است. در دهه های گذشته به دلایل مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی این استان همواره با مهاجرفرستی گسترده ای روبرو بوده است. از این رو در تحقیق حاضر با استفاده از تحلیل ثانویه داده های سرشماری دو دهه 95-1385، تلاش شده است که تاثیر مهاجرت این استان بر نرخ رشد جمعیت آن مورد بررسی قرار گیرد. نتایج حاکی از آن است که استان کرمانشاه در در دو دوره 90-1385 و 95-1390 به ترتیب با خالص مهاجرتی 37755- و 34928- دومین استان مهاجرفرست کشور بوده است. در دوره 95-1390 با باوجود کاهش شدت مهاجرت های این استان، اما سهم زیادی از مهاجرت های صورت گرفته به سمت مهاجرت برون استانی بوده است. استان های تهران، البرز، همدان و مرکزی نقش اصلی و پررنگی در خالص مهاجرتی منفی این استان دارند. مهاجرت در دو دوره مورد بررسی به ترتیب موجب کاهش 33/0 و 35/0 درصدی نرخ رشد سالانه جمعیت بوده است، بطوریکه نرخ رشد واقعی جمعیت را از 1/1 به 67/0 در دوره 90-1385 و از 45/0 به 10/0 در دوره 95-1390 کاهش داده است.

آموزش از فرصت های مهم است که محرومیت از آن نشان دهنده فقر است. اولین جنبه از فقر آموزشی بازماندگی تحصیلی است. سواد در جهان امروز شرط اصلی توانمندسازی انسان در مواجهه با دنیای جدید است، زندگی بدون کسب سطحی از آموزش و سواد با دشواری-های زیادی مواجه می شود. بی سوادی و کم سوادی هم علت ایجادکننده و هم علت باقی ماندن بسیاری از آسیب های اجتماعی است. اولین و مهمترین قدم در رفع هر مشکلی شناخت دقیق آن و آگاهی بر چگونگی پراکنش آن در سطح جامعه است. درهمین رابطه، مقاله حاضر با استفاده از تحلیل ثانویه داده های سرشماری (1395) به تحلیل فضایی کودکان بازمانده از تحصیل در سطح شهرستان و استان-های کشور پرداخته است. برای تحلیل داده ها از شاخص های عمومی و محلی روابط فضایی و نرم افزارهای ArcGis و SPSS استفاده شده است. نتایج نشان داد دو متغیر مهم وضعیت اشتغال و تاهل کودکان بر اساس جنسیت تفاوت معنی داری دارد. همچنین بر اساس نتایج آزمون موران عمومی و شاخص Gi میزان کودکان بازمانده، از تحصیل به طور قوی تمایل به متمرکزشدن و خوشه ای شدن در فضا دارد. شهرستان های مناطق مرزی به ویژه جنوب شرقی و شمال غربی به شدت تحت تاثیر میزان بالایی از کودکان بازمانده از تحصیل هستند درحالی که مناطق مرکزی کشور پایین ترین میزان بازماندگی از تحصیل را دارند. این الگوی پراکنش کاملا با الگوی توسعه یافتگی مناطق کشور هماهنگی دارد. درنتیجه می توان اظهار داشت که هرگونه برنامه ریزی و سرمایه گذاری در این مسئله باید با توجه به تفاوت-های منطقه ای صورت گیرد. توسعه اقتصادی-اجتماعی موزون در کشور مهمترین راه برون رفت از این مسئله اجتماعی است.

روند سریع و روبه رشد مهاجرت، موجب شهرنشینی گسترده و تغییراتی بنیادی در الگوی سکونت شده است. مهاجرت گسترده با برهم زدن تعادل جمعیتی، موجب فشار بر منابع مناطق می شود که به منظور جلوگیری از این فشار، شناخت الگوهای مهاجرت حاکم بر آن مناطق می تواند نقش بسزایی در مدیریت مهاجرت داشته باشد. این مطالعه با استفاده از تحلیل ثانویه داده های سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان خراسان رضوی، ضمن بررسی الگوهای مهاجرت شهر مشهد طی بیست سال، به جریان این جابه جایی ها پرداخته است. نتایج نشان داد که بیش از 80% از کل مهاجران وارد شده به شهرستان مشهد، وارد شهر مشهد شده اند. بیشتر مهاجرت ها به صورت درون شهرستانی بوده است؛ اما درمجموع استان های تهران و سیستان و بلوچستان بیشترین مهاجرفرستی به این شهر را داشته اند. ترکیب جمعیتی مهاجران نشان داد، در کنار 80% از مهاجرت های شهربه شهر، مشهد هرساله پذیرای درصد قابل توجهی از مهاجران خارجی نیز بوده که مبدأ عمده آن ها کشور افغانستان است. ادامه جریان مهاجرت گسترده به شهر مشهد منجر به تشدید وضعیت تراکمی این شهر می شود و مسائلی مانند حاشیه نشینی، ایجاد سکونتگاه های غیررسمی، افزایش مشاغل کاذب، مسائل و مشکلات اجتماعی و فرهنگی و غیره را به همراه خواهد داشت.

در این مطالعه با رجوع به ادبیات توسعه به بررسی تفاوت استان ها و شهرستان های مرزی و غیر مرزی در شاخص های جمعیتی- اجتماعی و اقتصادی پرداخته شده است. روش مطالعه تحلیل ثانویه داده های حاصل از سرشماری و سالنامه های آماری سال 1395 است. نتایج تحقیق نشان می دهد از نظر متغیرهای اقتصادی- اجتماعی، در هر دو سطح استانی و شهرستانی، تفاوت معنی دار و تایید شده ای بین مناطق مرزی و غیر مرزی وجود دارد. در هر دو سطح مطالعه، مناطق مرزی دارای نسبت باسوادی و نسبت افراد دارای تحصیلات عالی کمتری از مناطق غیرمرزی هستند. در کنار این دو متغیر، درصد بیکاری به ویژه بیکاری جوانان نیز در مناطق مرزی بیشتر از غیرمرزی است. نتایج مطالعه همچنین نشان می دهد از لحاظ ویژگی های جمعیتی مانند نسبت شهرنشینی، میزان مهاجرت و میانگین سنی نیز تفاوت های آشکاری بین دو منطقه وجود دارد. کمبود فرصت های شغلی، ضعف و عدم دسترسی به امکانات آموزشی، تمرکز منابع و تسهیلات در مناطق مرکزی موجب جریان مهاجرت از سوی مناطق مرزی به سمت مناطق مرکزی شده است.