آزاده پشوتنی زاده

مقدمه: فرش های ایرانی متعددی با نقشمایه پادشاهان اساطیری پیشااسلامی در موزه ها  موجود است که ساختار بیشتر آن ها ساختار مشابه است و در آن ها پادشاهان با اسامی باستانی خویش و همراه با موجودات متافیزیکی تصویر می شوند و دارای سه سطح بندی؛ نخست جایگاه پادشاه و فره کیانی؛ دوم  جایگاه اجنه/ دیوان و سوم جایگاه سربازان هستند. در این گونه فرش ها تغییرشکل مفاهیم متافیزیکی پیشااسلامی به شکل های نمادین منجرشده است.  این پژوهش که باهدف شناخت پادشاهان اسطوره ای در فرش های تصویری ایران تدوین شده، در پی پاسخ به سوالات پیش رو است.  طراحان ایرانی فرش با بهره گیری از قابلیت رسانه ای فرش، این سطح بندی سه گانه پیش گفته  را چگونه انتقال داده و نمادهای بیانگر حمایتگری ایزد مهر و ایزدبانوی ناهید از پادشاهان ادوار اسلامی در این فرش ها چیست؟روش پژوهش: این پژوهش ماهیتی کیفی دارد و پژوهشی بنیادی محسوب می شود. جمع آوری اطلاعات از کتابخانه ها و موزه ملی فرش ایران است. و شیوه  بیان آن روش توصیفی و تحلیلی است.یافته ها: وجود نمادهای پیشااسلامی در ترکیب با داستان پیامبران سامی، آمیخته به تصاویر پادشاهان دوران اسلامی ایران در نقشمایه هایی چون گوی نورانی در پشت تخت گاه متعلق به سطح نخستین، اجنه در بخش میانی، سربازان و وزرا در آخرین سطح، از ترکیبات منحصربه فرد فرش های تصویری ایران است. در اندیشه طراحان فرش، نیروهای متافیزیکی همچون پلی وسیله انتقال مفاهیم پیشااسلامی را به نقشمایه پادشاهان اسلامی فراهم کرده اند.نتیجه گیری: اسطوره شناسی و دانش بصری طراحان فرش های تصویری ایران منجر به انتقال مفاهیم متافیزیکی موجود در اسطوره های پادشاهان پیشااسلامی و پیامبران سامی به نقشمایه های پادشاهان اسلامی گردیده است که نماد ایزدبانوی ناهید در قالب حوض آب و ایزد مهر به فرم گوی نورانی نمود یافته است.

بیان مسئله: عدم تمایل به عینیت و پرهیز از وفاداری تام به ذهنیت در هنر دوره قاجار، جهانی خیالی-واقعی را پدید آورد که نقش مایه فرشتگان با لباس قاجاری و تأثیراتی که از فرشتگان غربی پذیرفته اند، نشأت گرفته از همین تفکر است. از این رو، در این پژوهش با این فرض که فرشتگان در آثار حجت امانی به عنوان نقش مایه فرشتگان در هنر معاصر در امتداد دوره قاجار قرار داشته، به دنبال تطبیق و تحول فرشتگان درهنر دوره قاجار و هنر معاصر است. از آنجایی که نقش تطبیقی فرشتگان واکاوی و مورد مطالعه قرار نگرفته و به لایه های پنهان آثار فرشته گون این دو عصر پرداخته نشده است، این پژوهش بدیع به نظر می رسد.هدف پژوهش: هدف اصلی این پژوهش نمایش چگونگی به کارگیری نقش فرشتگان و روند شکل گیری آن ها در هنر معاصر است که بتواند پرسش های پیش آمده در این تحقیق را با استفاده از تطبیق و نتایج نظرسنجی پاسخ دهد.روش پژوهش: این پژوهش تطبیقی به روش توصیفی-تحلیلی، به همراه آمارگیری، استفاده از منابع اسنادی و مصاحبه انجام شده است.نتیجه گیری: پروژه فرشته های پست مدرن با نگاه فمنیستی حجت امانی، در تطبیق با هنر دوره قاجار از نظر بصری و مفهومی علاوه بر دارابودن مؤلفه های هنر سنتی دوره قاجار معانی وسیع تر اجتماعی در دوران معاصر را نیز به همراه دارد. همچنین نوعی بازسازی از آرزوی بشر برای پرواز به ماورای ماده و قرارگرفتن بر فراز شرایط انسانی است که در باستانی ترین لایه های فرهنگ ایرانی و در بین عامه مردم وجود دارد .

زرتشتیان ایران، کهنترین بومیان ایران محسوب می شوند. اینان پس از حمله اعراب به ایران مدتی را در خراسان زندگی می کردند و سپس به یزد و کرمان رفتند. اما عدّه دیگری از ایشان به هندوستان کوچیدند. دوره قاجار که همزمان با زایش هنر زرتشتی دوزی است، زرتشتیان هندوستان که اغلب تجار پارچه بودند، به ایران آمدند و به زرتشتیان ایران کمکهای بسیاری نمودند. ارتباط زرتشتیان ایران و هند، مسبب انتقال الگوهای فرهنگی و هنری بسیاری شد. چنانکه برخی از تجار هندی با بانوان زرتشتی ایران ازدواج کردند و برای همسرانشان از طاووس (پرنده-ای که بومی ایران نیست) و زیبایی آن توصیف کردند. تصویر ذهنی بانوان زرتشتی از این پرنده، باعث به وجود آمد اشکال مختلفی از طاووس در هنر زرتشتی دوزی شد. طاووس، در هنر عصر ساسانی دارای اهمیت بسیار بود و یادآور الهه آناهیتا در آیین زرتشتی است. تکرار این نقشمایه به صورت نمادین در البسه بانوان هنرمند زرتشتی به نوعی احیای تفکرات دینی ایشان است. در این نوشتار، تلاش شده است تا هنر زرتشتی دوزی که هنر بومی ایران است، در زادگاه خود مورد مطالعه قرار گیرد و به دلایل به وجود آمدن نقشمایه طاووس در این هنر پرداخته شود.

هنر، محمل مناسبی برای فرهنگ است. زرتشتیان، همواره زندگی مسالمت آمیزی با هموطنان خویش داشته اند. اما به واسطه آنکه در ساختار و قشر خاص خویش، قواعد و نحوه زیستی متفاوتی را تجربه می کرده اند؛ لذا خرده فرهنگ ویژه ای را رقم زده اند که در ضرب المَثَل هایشان رخ نمایی می کند. چرایی به وجود آمدن زرتشتی دوزی در راستای ضرب المثل های دَری بهدینی پرسش اصلی این پژوهش می باشد. تأثیر و تأثرات ضرب المَثل های دَری بهدینی به همراه قوانین حاکمه عصر قاجار، یکی از دلایل شکل گیری این نحوه ی خاص سوزن دوزی سنتی گردید که به هنر «زرتشتی دوزی» شهرت دارد. هدف اصلی مقاله، پیگیری همانندی ها و تکرار نقشمایه های هنر زرتشتی دوزی با واژه های پراستعمال ضرب المثل های دَری بهدینیست که بر نام حیوانات اهلی، آب (ماهی) و گیاهان دلالت دارد. از آنجا که ضرب المثل ها، شامل بخش شفاهی فرهنگند و گویش دری بهدینی هرگز نوشتار نشده است، به ناچار بخشی از گردآوری اطلاعات بر پایه مصاحبه های میدانی و کتابخانه ای نهاده شد. زرتشتی دوزی مسبب شکل گیری اولین نمونه هنر تکه دوزی ایرانی، به نام «تیر و سیخ» گردید. پارچه های «تیر و سیخ» مزین به زرتشتی دوزی می شد، اغلب در مراسم و مجالس سنتی یا آیینی کاربرد داشت. در واقع زرتشتی دوزی، هنر زنانه ایست که توسط بانوان زرتشتی یزد به ثبت و ضبط فرهنگ خویش پرداخت؛ فرهنگ زرتشتیان نیز که به نوبه خود با نحوه زیست و معاش ایشان ارتباط تنگاتنگ داشت منجر به شکل گیری ضرب المثل های دَری بهدینی شد. این ضرب المثل ها نیز به ترسیم واژگانی زیست کشاورزی و شبانی زرتشتیان پرداخته اند. چنانکه کمیت تکرار اسامی مرتبط با شیوه زیستی ایشان مشابه با مقدار استعمال و اقبال در انتخاب نقشمایه های موجود در زرتشتی دوزیست.

در گذشته، شغل مردان زرتشتی کشاورزی و دامپروری بود و بانوان زرتشتی رهروان قابلِ نسل های پیشین و بخصوص دوره ساسانی در هنر- صنعت ریسندگی و به تبع آن نساجی بودند تا به عنوان مکمل مشاغل مردانه به فرآوری محصولات غیرخوراکی (پشم، مو و کرک دام یا پنبه و رنگزاهای نباتی) بپردازند. پرورش کرم ابریشم و ابریشم ریسی نیز از مشاغل خانگی بانوان زرتشتی بود. ارتباط مشاغل زنانه و مردانه فرهنگ «همازوری»/همیاری را ترویج می داد. انتقال فنون نساجی سنتی زرتشتیان همزمان با ریسیدن الیاف و روایتگری داستان های شفاهی دَری بهدینی «سلطان مار» بود. بیان این داستان ها باعث شکل گیری و انتشار ضرب المثل ها گردید. ارتباط ایرانیان با تُجّار پارسی هند، نساجی سنتی را به حالت تجاری و صنعتی درآورد و مسبب نابودی تکنیک ها و ابزارهای هنر «کار و چاله» و ریسندگی دستی بانوان زرتشتی به همراه داستان های شفاهی دَری بهدینی «سلطان مار» که بخش ویژه ای از فرهنگ شفاهی ایران است، شد. . ارتباط دوسویه ادبیات و فرهنگ شفاهی زرتشتیان با هنر نساجی ایشان، از مهمترین دستاورد این پژوهش است. روش گردآوری اطلاعات به صورت مصاحبه ی میدانی و کتابخانه ای؛ با رویکرد مقایسه تطبیقی و توصیفی- تحلیلی می باشد.

فرش عرب جنی، نمونه ای از فرش های سلیمانیست که اجزاء تصویری آن به صورت نمادین و چکیده نگاری شده ظهور یافته اند. این نمونه از فرش برخلاف دیگر فرش های سلیمانی، در دسته ی فرش های تصویریِ صرف قرار نمی گیرد. ترکیبات فرمی و رنگی آن، بیننده را به عالم نیروهای ماوراءالطبیعه پیوند می زند. یک نویسنده ی غیرایرانی در کتابش: «فرش ها و هنر»، به فرش عرب جنی پرداخته است. به علاوه گنجانیدن بخش مجزایی از کتاب در جهت معرفی و ارائه ی یک نمونه ی تصویری تا کنون منتشر نشده ی فرشی که به ندرت در موطن خویش (فارس) بافته شده است و اکنون نیز نمونه ای از آن در ایران موجود نیست؛ از دلایل اهمیت پرداختن به نقد کتاب است. روش تحقیق در این نوشتار تحلیل محتوایی و توصیفی می باشد. فرش عرب جنی توسط کوچندگان اُستان فارس بافته و نماینده ی فرهنگ ایلیاتی و باورهای دینی ایشان بوده است. در متون مختلف ادبی و فرهنگ فولکور ایران، همواره فارس را مُلک سلیمان نامیده اند؛ آمیختگی داستان های حضرت سلیمان در بخش اعتقادات دینی و جغرافیایی با خضر نبی و ایزدبانوی ناهید به سبب اشتراک وظایفشان، باعث ایجاد شباهت و همسانی آنها شده است. در این راستا، دستبافته های ذهنی باف و بداهه ی ایلیاتی بستر مناسبی را برای به تصویر کشیدن باورهای بومی و دینی مردمان این خطه فراهم آورده است.

پایه های زیستی زرتشتیان یزد از گذشته بر کشاورزی استوار بوده و این سبک زندگی بر اعتقادات، فرهنگ و سنن ایشان چنان تأثیرات عمیقی نهاد که منجر به برتری رنگ سفید و سبز در میان بانوان زرتشتی گردید. هدف این پژوهش، پیگیری این دو رنگ در رویدادهای فرهنگیِ نمادین با عاملیت زنان زرتشتی یزد است. برای برآوردن این مهم، تقویم زرتشتیان و مناسبت های آیینی آن در صدر قرار دارد؛ سپس اساطیر (پیوند امشاسپندان شهریورِ مذکر و سپندامذِ مؤنث) در ادبیات دینی زرتشتیان (ایزدبانوی ناهید و ایزد مهر) مورد واکاوای قرار خواهند گرفت. اعتقادات، به دو بخش «پیر سبز» و «چمرو» تقسیم می شود. سفره ها که پدیده های فرهنگیند، مشتمل بر خوان نوروز و گواه گیران بوده و سوزن و نخ سفید و سبز عنصر جدایی ناپذیر آنند. «سفره سبزی» هم در آیین شفاخواهی کاربرد دارد. گستردن این سفره ها برای درویشان و ثروتمندان بسته به توانایی و تمکن ایشان امکان پذیر بود. به علاوه، سفید و سبز، نمادی از چشم روشنی و شیرین کامیند که با اهداء قند سفیدِ سبزپوش برای نوزادان هویدا می شوند. ریسندگی که به عنوان وظیفه ی اسطوره ای بانوان در نظر گرفته می شود، چون امر زادن و فرزندپروری برای بانوان اهمیت داشته. پوشیدن مَکنای سبز توسط بانوان زرتشتیِ زیارتگاه «پیر سبز»، نشانه ایست از احترام به دو شاه دخت ساسانی. رنگ سبز در لباس سنتی عروس که وارد دوران مادرانگی می شود، نشانی از تغییر رنگ سفید دوشیزگی به باروریست. سرانجام استعمال واژه ی سبز به عنوان حسن ختام در ضرب المثل های دَرَی بِهدینی با مفاهیمی چون شادی و خوشبختی قابل ردیابیست. این پژوهش بر پایه تحقیق توصیفیست و روش گردآوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه ای می باشد. ضرب المثل ها با مصاحبه از بانوان زرتشتی جمع آوری شده است.

تفسیر درخت زندگی، در هنر با نگرش های سمبولیک و اُسطوره ای همراه است. همانطور که در شناسنامه کتاب: «توضیحاتی درباره ی ساختار/ زمینه های اُسطوره ای درخت زندگی به همراه نمونه ها و تصاویر هنری» بدان اشاره رفته است. اما این وجه ی نمادین با رویکردی آیینی و دینی آمیخته شده است. هنرمندانی که به تجسم و تصویر درخت زندگی پرداخته اند، از توصیفات موجود در ادبیات دینی ملل گوناگون بهره برده اند.موضوعیت درخت زندگی و بررسی آن از ابعاد ادیان توحیدی در متون و ادبیات دینی مختلف قابل پیگیریست؛ اما ارتباط کهن اُلگوی درخت زندگی و تأثیر و تأثرات آن بر اندیشه و آثار هنرمندان ادوار، مناطق و سبک های مختلف هنری، امر قابل توجهیست که این نویسنده توانسته است آن را در یک مجموعه منسجم گردآوری نماید. این نوشتار سعی دارد با گردآوری های کتابخانه ای و اسنادی به روش مطالعه ی تطبیقی آثار هنری و ادبیات دینی ملل مختلف به تحلیل و توصیف مبحث درخت زندگی بپردازد. رویکرد نویسنده، راجر کوک در نمادپردازیهای آیینی درخت زندگی، بازه ی گسترده ای از هنر و هنرمندان را دربر می گیرد که از ناخودآگاه مذهبی هنرمندان مدرنی چون موندریان، پل کله و برانکوزی تا نقش برجسته های باستانی کشورهای مختلف و توصیفات موجود در ادیان الهی و یا غیرتوحیدی نشأت گرفته است.

در آثار هنری تمدن های کهن، حضور نیروهای ماوراءالطبیعه در قالب تصاویر طبیعی ملموس است و زندگی دنیوی آدمیان را با نیروهای آسمانی پیوند می زند. زندگی ایرانیان باستان بر نظام کشاورزی استوار بوده؛ لذا حاصل خیزی و باروری اهمیت بسیار داشته است. ایزدبانوان و الهگان باروری جایگاه ویژه ای در فرهنگ های کهن داشته اند و شکل فیزیکی و متافیزیکی ایشان در ارتباط با عناصر طبیعی چون حرکت اجرام سماوی (منطقه البروج)، گیاهان، حیوانات و آلات موسیقایی پیوند دارد. ایزدبانوی آناهیتا/ ناهید، نماد حاصل خیزی و باروری و موکل آب ها در ایران است. بلندپایگی وی به حدی است که عبادتگاه های متعدد بنا و نذرهای فراوان نثارش می کردند. این نذرها بیانگر وظایف روحانی جسمیت یافته آناهیتاست که در آثار هنری بسیار نفیس و ملهم از ادبیات دینی آن دوره حلول یافته اند. از این روی، بازنگری ادبیات دینی و توصیفات دینی ناهید، تحلیل های نادرست را کاسته و شناسایی این ایزدبانو را در آثار هنری ممکن می کند. این نوشتار سعی دارد با گردآوری های کتابخانه ای و اسنادی (تصویری/ آثار هنری) به روش مطالعه تطبیقی آثار هنری به تحلیل و توصیف این موضوع بپردازد؛ تا وجوه اشتراک این مهین الهگان در جوامع مادرسالار و کهن و ریشه های هنری و تصویری مشترک میان آناهیتای ایرانی و دیگر ایزدبانوان باروری هویدا شود.

در هنر ایرانی، همواره حضوری از نیروی مافوق طبیعی در قالب تصاویر طبیعی رخ می نماید و همواره جهان خاکی آدمیان را با ماوراء آن پیوند داده است. این هدف جز با تعمق بر دو کهن الگوی فروهر و سیمرغ در به ظهور رسانیدن نماد فرشته محقق نخواهد شد. در این تحلیل، سعی بر آن است، تا با گردآوریهای اسنادی و کتابخانه ای به تحلیل و توصیف موضوع اقدام نموده و در ادامه به ریشه یابی نقش فرشته در کهن الگوی فروهر و سیمرغ پرداخته و با استناد به آیات و روایات مذهبی، به توجیه مناسبی در جهت شکل گیری فرم ظاهری فرشته به صورت انسان بالدار دست بیابیم. نگارندگان بر این باورند که نقش فرشته در هنرهای ایران، دارای رابطه معنادار بصری و معنوی محکمی با نقش فروهر و سیمرغ است؛ عناصر زنانه (تأنیث) در الگوی تصویری فرشته با بنیان های روانشناختی و زیربنای تاریخی در آمیخته و ریشه هایی بس عمیق در گوهر هنر و فرهنگ ایران دوانیده است.

مکان و جایگاه آن در هنر و معماری اسلامی همواره از سوی متفکرین فلسفه اسلامی و اسلام شناسان مورد بحث های مختلف قرار گرفته است نوع برداشتی که از هویت مکانی معرفی می گردد. در صورت بندی مکان و معماری مطلوب اسلامی موثر بوده و راه را برای شناخت، تحلیل و ارزشگذاری باز می گشاید. از این رو در این مقاله با اتکا بر روش تحلیلی توصیفی به بررسی مفهوم مکان و شاخصه هایی چون شخصیتف هویت و معنای مکانی و مقایسه آن با ساخته های معماری اسلامی، پرداخته شده تا به شاکله کلی ذهنی از مکان و مسکن اسلامی نزدیک شویم. می توان دریافت که اسلام با قائل شدن به حفظ هویت برای تمامی مکان ها، مکان را براساس میزان تجلیات الهی و کیفیات قدسی ارزش گذاری می نماید که با این شیوه اماکن دارای درجات مختلفی از هویت اسلامی خواهند گردید . نگارندگان براساس این نوشتار بر این عقیده اند که متون اسلامی به عنوان منبع سرشار آموزه هایی جهت شکوفایی تمدن بشری، در زمینه معماری و بالاخص مسکن، دارای گزاره هایی کاربردی است. از این نمونه می توان به ایجاد چشمانداز و هدف در زمینه مسکن به دو مفهوم خرد و کلان آن اشاره نمود. مفاهیمی مانند پرهیز از تکاثر، قداست بخشی به مکان بهره گیری از مفاهیمی چون عدالت و مساوات و مانند آن از این دسته معیارها محسوب می گردند