محمد محمدی آغداش

آغاز دهه پنجاه در سده بیستم میلادی تولد ادبیات نمایشی (اوژن یونسکو، 1950، آوازه خوان طاس) از جنس دگر و تفسیرگریزی است که رویکردی تازه به ادبیات و نمایش نامه نویسی دارد. این جریان ادبی مدرن، ضمن گسست عمیق با تئاتر بورژوایی سنتی، بیش از آنکه به بازنمود خود واقعیت بسنده کند، سعی در ترجمان قهقرا و ابتذال زبانِ بیان آن را داشت. البته این مسئله متاثر از نابودی ارزش های کهن انسانی- اومانیستی بود که در محافل ادبی (بویژه دایره تئاتر آبزورد) منجر به طرح سئوال اساسی و فلسفی زیر گردید: آیا هستی نامفهوم و بی معنا شده و زندگی دیگر ارزش زیستن ندارد؟ شایان ذکر است، اتفاقات تکان دهنده سیاسی – اجتماعی و بینشی در فاصله سالهای 1945 - 1939 در ممالک غربی اندیشه انسان معاصر را عمیقاً تحت تاثیر قرار داده و سمت و سویی بسی متفاوت تر از قبل در ساختار فکری- ادبی و فلسفی او بوجود آورد. در این میان، ساموئل بکت، ادیب شهیر فرانسوی زبان ایرلندی الاصل، در آثار نمایشی خود از دیگر درام نویس دوره یاد شده (اوژن یونسکو، آرتور آداموف و ژان ژنه) پا فراتر گذاشته و با نگاهی عمیقاً فلسفی موضوع کلان ذات بنیادین «بشر در هستی» را نشانه رفته و همه دغدغه او گواه این امر مهم معرفت شناختی است که انسان در زندگی «احساس تنهایی و بی چیزی» می کند. در این پژوهش بر آن هستیم تا در موضوع ساختار شکنی و استحاله زبان و پرسوناژ در آثار نمایشی ساموئل بِکت، از ورای سه اثر شهیر در انتظار گودو، پایان بازی و روزهای خوش تأملی داشته باشیم؛ ادبیاتی که از هر ابزار زبانی و نمایشی ممکن بهره جسته تا مسئله پدیدارشناختیِ بی معنایی هستی را با بیانی مضحک و طنز آمیز، ولی دردناک به روی صحنه نمایش ببرد..

تحلیل گفتمان انتقادی شاخه ای جدید و بین رشته ای در علوم انسانی و بالاخص در حوزه نقد زبان شناختی است که در سال های اخیر توسعه بیشتری پیدا کرده و در تحلیل مسائل مختلف سیاسی- اجتماعی و البته متون ادبی خودنمایی می کند. نورمن فرکلاف نظریه پرداز و بنیان گذار این جریان فلسفی-زبان شناختی در اواخر قرن بیستم میلادی با دریافت و گذر از نظریات نشانه شناسی، تأویل گرایی گادامر، دیرینه شناسی میشل فوکو و با رد آراء صرفا اقتصاد گرایانه ی نئوکمونیست ها و با نگاهی به پسا ساختار گرایی دریدایی توانست مفهوم گفتمان قدرت و مردم را از طریق ساخت های ایدئولوژیک به دست آمده از صورت های زبانی تازگی ببخشد. مقاله ی حاضر می کوشد با رویکردی تطبیقی، مفهوم کلیدی و کلان مدرنیته را در بافت موقعیتی رمان های مدیر مدرسه از جلال آل احمد و سفر به انتهای شبِ لویی-فردینان سِلین فرانسوی، که اصطلاح مدرنیته به عنوان گفتمان قدرت در رمان های نیمه اتوبیوگرافیک (خود زندگی نامه) مذکور در تضاد با گفتمان رسمی قهرمان های داستان است، بر اساس رویکرد نظری نورمن فرکلاف تحلیل و بررسی کند. باید گفت که آل احمد در مدیر مدرسه قصد انتقاد از عواقب جامعه ای را دارد که غرب زده شده و به تقلید از مدرنیته ی غربی اخلاق، معنویات و فرهنگ سنتی را به فراموشی سپرده است. سِلین نیز در سفر به انتهای شب با دنیای پست مدرن غرب و گفتمان مدرنیته که در جایگاه گفتمان قدرت قرار دارد، رسم و رسوم جاری بین افراد جامعه را، که تحت تاثیر پدیده ی مدرنیزاسیون دولتی و ظهور بیش از پیش ماشین های صنعتی هویت انسانی خود را باخته اند، در قالب جملات قصار و لحن عامیانه به دیده ی تحقیر می نگرد.

کتاب نظری، جملات بی متن، در حوزه زبان شناسی متن، برای اولین بار در سال 2012 در انتشارات ارمان کولَن (Armand Colin)، در شهر پاریس به زیر چاپ رفت. در این کتاب، دومینیک منگنو بر موضوعیت جملات کوتاه بی صدا و بی متن – مثل جملات قصار و پندآموز، شعارهای سیاسی، ضرب المثل ها، حقیقت های کلی، عناوین مطبوعاتی و غیره - جدا شده از ساختار اصلی اولیه و حاضر در کلام شفاهی یا کتبی گویش وران در یک جامعه زبانی مشخص، در این خصوص زبان فرانسه، تمرکز و بدین امر مهم تاکید می کند که معنا – تفسیر یک جمله کوتاه ماخوذ و مجزا از ساخت دستوری-کلامی اصلی اولیه با معنای همان جمله که در بافت و ساخت ثانویه (énonciation aphorisante) در جایی (بافت کلامی) دیگر توسط کاربری دیگر به کار برده می شود یکسان نخواهد بود. به نظر منگنو، فهم همچون گزاره ایی به شرایط خاص شکل گیری گفتار بستگی مستقیم داشته و در نهایت منجر به غیریت (altérité) در سخن گوینده (فعلی) می شود.

L’homme beckettien représente grosso modo sur la scène de théâtre des années cinquante le spectacle de souffrance physique et de désintégration totale du sujet qui est le fait d’un trauma et d’un complexe plus profonds, celui du vide de matières scéniques et du mal fondamental qu’on traiterait d’existentiel. En d’autres termes, le mal est dans ce monde quelque chose d’inné chez l’être humain. Ce négatif omniprésent, sur le versant duquel sont constitués la forme et le fond d’écriture beckettienne, évide la langue de son contenu sémantique et en corrode, de manière désolante, la pensée et le langage de protagonistes beckettiens, se trouvant mutilés et mis en malheur dont ils ignorent la véritable raison. Quand Vladimir appelle son compagnon d’attente de Godot, Estragon, à “se repentir”, ce dernier, répliquant “ de quoi ? / d’être né ? ”, en représente une conception insensée et tragique de l’existence qui ne dit chez eux que le néant et le mal d’être. Or l’œuvre dramatique de Samuel Beckett est en principe l’image d’un conflit verbal qui est à l’œuvre dans presque toutes les répliques échangées entre les personnages d’En attendant Godot, Fin de partie et Oh les beaux jours,  qui n’ont, de leur propre aveu, “ rien à faire, rien à dire”, mais qu’ils devraient dire plus dans l’impossibilité de parler ! C’est là le sens de crise de représentation et d’incommunicabilité langagière qui est, selon la critique contemporaine, une constante phénoménologique dans la poétique du pire et du néant de S.  Beckett. En ce sens, et comme occupation de cette recherche, on peut constater la violence du langage dans le théâtre de Samuel Beckett, dûe en principe au malaise du vieux corps de personnage épuisé à l’extrême qui ouvre en soi à une vision du monde pessimiste sous formes d’actes de contradiction, de disputes, d’injures, de parole lacunaire etc. pour communiquer ainsi l’incommunicable et le néant.

اثر وزین زبان شناختی کلام و تحلیل کلام در سال 2014 برای اولین بار در انتشارات آرمان کولَن (Armand Colin) شهر پاریس به زیور طبع آراسته شد. در این کتاب، دومینیک منگنو بر روی موضوع بنیادین «کلام و شکل گیری گفتمان» متمرکز شده و به بررسی مفاهیم اساسی چون جستارهای کلام، عناصر تحلیل گفتمان، سطح سخن، جنس سخن و عالَم سخن توجه وی ژه مبذول داشته است. آن چه بیش از همه توجه خواننده را به خود معطوف می کند، این که نویسنده از ورای مضمون تحلیل گفتمان به مسئله چالش برانگیز «زبان و مقوله معنا»، با در نظر گرفتن همه ابعاد شناختی-فرهنگی-اجتماعی و شرایط یا بافت سخن (contexte) می پردازد.