حسین مغانی

پژوهش حاضر، به تحلیل جملات امری از دیدگاه معنی شناسی صوری می پردازد. این جملات، افزون بر معنای «دستوری»، به عنوان یک نیروی منظوری پیش فرض، از طیف وسیعی از نیروهای منظوری دیگری نیز برخودارند. با توجّه به تعدّد معانی این ساخت در فارسی، در این مقاله کوشیده می شود به گونه ای نظام مند، به تبیین این نیروهای منظوری چندگانه پرداخته شود. بدین منظور، با بهره گیری از رویکرد «معنی شناسی جهان های ممکن» کراتزر در زمینه تبیین عناصر وجهی و نیز با الگوگیری از قیاس معنی شناسی ساخت های امری بر پایه معنی شناسی عناصر وجهی، به وسیله شواگر، در این پژوهش نشان داده می شود که ساخت امری در فارسی در لایه زیرین خود، تنها از نیروی منظوری واحد «دستور» برخوردار است و خوانش های چندگانه این ساخت نظیر «قدغن»، «درخواست» و... ناشی از تأثیر عوامل موقعیّتی خاصّی است که جمله امری در آنها به کار می رود. در واقع، جمله امری، حاوی یک «عملگر وجهی « است که به فعل وجهی «باید» شبیه است. این عملگر، نوعی «الزام» را به عنوان «نیروی وجه» نسبت به «زمینه مشترک» گوینده و مخاطب به عنوان «پایه وجه» و محدودیت هایی از نوع «مبتنی بر اولویّت» به عنوان «منبع ترتیب» بیان می کند. اتّخاذ چنین رویکردی، بدان معناست که تبیین خوانش های مختلف ساخت های امری مستلزم پیوند معنی شناسی با کاربردشناسی است.

هدف از مقاله حاضر بررسی و تبیین شیوه تولید خوانش منفی و پرسشی در آن دسته از جملات پرسشی بلی-خیر در فارسی است که در آنها فعل تحت فرایندی نقشی-کلامی پیش گذاری می شود و در حاشیه سمت چپ جمله در جایگاه قبل از فاعل قرار می گیرد. داده های مورد استناد در این پژوهش برگرفته از گونه گفتاری فارسی معیار و چارچوب نظری مورد استفاده، نظریه بازبینی مشخصه ها در برنامه کمینه گرای چامسکی (1995، 2000، 2001a و 2001b) و نیز فرضیه گروه متمم نمای انشقاقی ریتزی (1997) است. بدین منظور، نخست این ایده مطرح می گردد که فعل پیش گذاری شده در ساخت های پرسشی بلی-خیر مثبت و منفی در جایگاه هسته گروه تأکید فرود می آید. در ادامه، پیشنهاد می شود که به دلیل عدم امکان حرکت آشکار فعل منفی به جایگاه هسته گروه منظوری به منظور فراهم نمودن خوانش پرسشی، مشخصه [+پرسشی] بر روی فعل به تنهایی با هدف بازبینی و ارزش گذاری مشخصه [-پرسشی] هسته گروه منظوری به این جایگاه حرکت می کند و مشخصه [منفی] را در جایگاه گروه تأکید باقی می گذارد. این سازوکار تضمین می کند که مشخصه [منفی] بر روی فعل، مشخصه [+پرسشی] را تحت تسلط سازه ای قرار ندهد و از این طریق، از تولید خوانشی غیرقابل قبول جلوگیری شود.

پژوهش توصیفی - تحلیلی حاضر حاضر به بررسی توزیع نحوی نشانة نفی جمله در جملات پرسشی بلی خیر در گویش دشتستانی می پردازد. در این گویش، نشانة نفیِ جمله علاوه بر جایگاه منضم به فعل، در جایگاه ماقبل متمم های گروهی جمله و همچنین ابتدای جملات پرسشی بلی خیر قرار می گیرد. بر این اساس، با ارائة شواهدی چند، رفتار انتخابی این نشانه و نیز سازوکارهای حاکم بر توزیع آن در سلسله مراتب جمله در دو جایگاه منضم به فعل و غیرمنضم به فعل از منظر برنامة کمینه گرای چامسکی (1995؛ 2001) تببین می گردد. یافته های پژوهش نشان می دهد که نشانة نفی در جایگاه ماقبل فعل، «پیشوند منفی» و در جایگاه ماقبل متمم های گروهی، «جزء قیدی منفی» است که هر یک در گروه های جداگانه ای تولید شده و با فعل در رابطة مطابقه شرکت می کنند. در جملات پرسشی بلی خیر، نشانة نفی به عنوان جزء قیدی منفی از جایگاه هستة گروه نفیِ غیرمنضم به فعل حرکت می کند و در جایگاه هستة گروه متمم نما قرار می گیرد تا ضمن اقناع معیار نفی، تعبیر پرسشی جمله را فراهم سازد. عدم تحقق این حرکت، ساختی غیردستوری تولید می کند.

مقالة حاضر تلاش می کند شیوة نوع بندی جملات امری را در گونة گفتاری فارسی در قالب برنامة کمینه گرا تبیین نماید. از این رو، با الگوگیری از رویکرد هان و شواگر سازوکار حاکم بر جوازدهی جملات امری در فارسی بررسی می گردد. چارچوب نظری این پژوهش، نظریة بازبینی مشخصه ها و فرضیة گروه متمم نمای انشقاقی ریتزی (1997) است. ابتدا استدلال می شود که در ساخت های امریِ بی نشان و نشان دار، حرکت آشکار فعل به هستة گروه منظوری ناممکن است، در ادامه، پیشنهاد می گردد در ساخت های امری بی نشانِ مثبت، نوع بندی از طریق مطابقة مشخصة [+ امری] فعل با مشخصة [- امری] هستة گروه منظوری، و در ساخت های امری بی نشان منفی، نوع بندی از طریق حرکت مشخصة [+ امری] فعل به هستة گروه منظوری و ابقای مشخصة [+ منفی] بر روی فعل صورت می گیرد. در ساخت های امری نشان دار، ابتدا فعل تحت فرایند پیش گذاری، در هستة گروه نقشی مبتدا یا تأکید فرود می آید و سپس در ساخت مثبت، میان مشخصة [+ امری] فعل با مشخصة [- امری] هستة گروه منظوری مطابقه ایجاد می شود و در ساخت منفی، مشخصة [+ امری] فعل به هستة گروه منظوری حرکت می کند و مشخصة [+ منفی] بر روی فعل باقی می ماند.

به موازات فرایند جهانی شدن، دامنه زبان انگلیسی به اکناف جهان گسترانده شده و این زبان در طیف وسیعی از کشورها و جوامع غیرانگلیسی زبان رواج یافته است. این گسترش منجر به ظهور گونه های محلی و غیربومی این زبان شده است. پیدایش گونه های محلی انگلیسی، چالش های نظری و آموزشی متعددی را فراروی برنامه ریزان زبان قرار داده، تمایز میان زبان های اول، دوم و خارجی را از بین برده و بسیاری از مفروضات ما درباره مفهوم معیار زبانی و نگرش های زبانی را در معرض بازبینی قرار داده است. بنابراین، تلاش های مختلفی صورت گرفته تا موقعیت این زبان را در بافت جهانی و در ارتباط با رشد روزافزون پدیده جهانی شدن تبیین نماید. در پژوهش حاضر تلاش می شود تصویری جامع از عمده ترین رویکردهای موجود به زبان انگلیسی ارائه گردد. از جمله این رویکردها می توان به انگلیسی به عنوان زبان معیار جهانی، انگلیسی های جهانی، انگلیسی همگانی، خانواده زبان های انگلیسی، زبان امپریالیستی و زبان های جهانی انگلیسی اشاره کرد. به طور کلی، به نظر می رسد که علیرغم رویکردهای مختلفی که در تبیین وضعیت انگلیسی به مثابه زبانی جهانی وجود دارد، این زبان از مفهوم یکپارچه خود فاصله گرفته، به زبانی ناهمگون تبدیل شده و معیارهای آن صورتی بومی شده یافته است.

در پژوهش پیش رو، توزیع نشانه نفی در سطح جمله در گویش دشتستانی در چارچوب برنامه کمینه گرای چامسکی (1995؛ 2001) مورد بررسی قرار گرفته است. در این گویش، نشانه نفی جمله علاوه بر انضمام به فعل خودایستا و فعل کمکی زماندار، در جایگاه قبل از متمم های فعل نیز به کار می رود. بدین منظور، در این مقاله با الگوگیری از زانوتینی (1997؛ 2001)، هگمن (1995)، هگمن و زانوتینی (1991)، پاین (1985)، اوهالا (1990)، هاله و مارانتز (1993) و  لاکا (1991)، ماهیت نشانه نفی جمله در این گویش بررسی شده، شیوه توزیع جایگاه(های) آن در سلسله مراتب نحوی جمله تبیین می گردد. یافته های پژوهش حاکی است که این نشانه در جایگاه منضم به فعل اصلی و فعل کمکی زماندار، یک «پیشوند منفی» و در جایگاه قبل از متمم های فعل، یک «جزء قیدی منفی» محسوب می شود. نشانه نفی به عنوان پیشوند منفی پس از تولید در جایگاه هسته گروه نفی، با فعل مطابقه می یابد. در این مطابقه، مشخصه های تعبیرناپذیر نشانه نفی، بازبینی و ارزش گذاری می شود و این نشانه بعد از سطح نحو توسط قواعد واژ واجی بر روی فعل تظاهر می یابد. در جملاتی که نشانه نفی قبل از متمم های فعل قرار دارد، نشانه نفی به عنوان جزء قیدی در جایگاه هسته یک گروه نفی متفاوت تولید می شود.

امروزه گستره کاربرد زبان انگلیسی تا بدانجاست که زبانی جهانی و یا میانجی جهانی در حوزه های تجارت، رسانه های گروهی، علم و فناوری قلمداد می گردد و پژوهش های بسیاری درباره تأثیرهای بالقوه این زبان بر دیگر زبان ها انجام می شود. در این راستا در پژوهش حاضر با الگوگیری از چهارچوب های نظری بیکر و اوکز به ارزیابی نگرش های زبانی فارسی زبانان به زبان فارسی به منزله زبان ملی، و زبان انگلیسی به مثابه زبانی جهانی می پردازیم. پرسش های اصلی این پژوهش به شرح ذیل است: - نگرش فارسی زبانان به زبان انگلیسی به منزله زبانی جهانی چگونه است؟ - نگرش فارسی زبانان به زبان فارسی به مثابه زبان ملی چگونه است؟ - رابطه بین نگرش فارسی زبانان به زبان های فارسی و انگلیسی چگونه است؟ - رابطه بین نگرش فارسی زبانان به زبان فارسی و انگلیسی، و هویت صنفی آنها چگونه است؟ بدین منظور، چهار گروه مختلف از فارسی زبانان ساکن شهر تهران که در مجموع 820 نفر بودند، نگرش سنجی شده اند و داده های به دست آمده، با استفاده از نرم افزار SPSS تحلیل گشته است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که نگاه فارسی زبانان به زبان های فارسی و انگلیسی، مثبت است و رابطه ای مستقیم میان نگرش این افراد به این دو زبان وجود دارد؛ به عبارت دیگر هرچه نگرش افراد به زبان انگلیسی منفی تر باشد، نگاهشان به زبان فارسی نیز منفی تر است؛ البته در هر دو حالت، رابطه ضعیف است. در نهایت، سنجش رابطه هویت صنفی و نگرش نشان می دهد افرادی که به صورت مستقیم یا مسائل مربوط به برنامه ریزی زبانی و سیاست های آن درگیرند، در مقایسه با دیگر گروه ها از زبان آگاهی بیشتری برخوردارند.

مقاله حاضر می کوشد تا در چارچوب برنامه کمینه گرا (Chomsky, 1995, 2000, 2001a-b)، اختیاری بودن فرایندی را در فارسی تبیین نماید که به موجب آن، فعل در جملات پرسشی آری نه، ضمن ابقا در جای اصلی خود، قادراست به جایگاه آغازین جمله نیز جابه جا شود تا تعبیر پرسشی جمله را فراهم سازد. در این راستا، نخست تصریح می شود که اختیاری بودن پیش گذاری فعل در جملات پرسشی آری نه در زبان فارسی متضمن نوعی تناقض در زمینه قدرت دو ارزشی مشخصه ها در برنامه کمینه گرا است. در ادامه، با ارائه یک راهکار جایگزین، انگیزه پیش گذاری فعل در ساخت های مذکور را بازبینی مشخصه [- تأکید] و نیز مشخصه قوی [اصل فرافکنی گسترده](Chomsky, 2000, 2001a-b) در جایگاه هسته گروه تأکید قلمداد می کنیم.در تحلیل اخیر، پیش گذاری فعل در جملات مورد بحث از یک طرف و ابقای آن در جای خود، ازطرف دیگر، به ترتیب حاصل گزینش و عدم گزینش مشخصه [اصل فرافکنی گسترده] از واژگان توسط هسته گروه تأکید است. بدین ترتیب، در ساخت های گروه نخست، پس از بازبینی مشخصه قوی [اصل فرافکنی گسترده] در جایگاه هسته گروه تأکید، به دلیل عدم امکان حرکت فعل به هسته گروه متمم نما جهت بازبینی مشخصه [- پرسشی] به علت حضور متمم نمای «که» در این جایگاه، مشخصه [- پرسشی] هسته گروه متمم نما و مشخصه [+ پرسشی] فعل در جایگاه هسته گروه تأکید از طریق سازوکار مطابقه همدیگر را بازبینی می کنند. در مقابل، در ساخت های گروه دوم، این مطابقه و بازبینی میان مشخصه [- پرسشی] هسته گروه متمم نما و مشخصه [+ پرسشی] فعل در جای خود در هسته گروه فعلی انجام می شود.  

 نوشتار پیش رو کوشیده است تا در چارچوب برنامه کمینه گرا (چامسکی، 1995 و 2001)، جایگاه ساختاری عنصر پرسشی آیا را در زبان فارسی تبیین نماید. بدین منظور، نخست به ردّ این فرضیه پرداخته شده است که عنصر پرسشی آیا در این زبان در جایگاه هسته گروه متمّم نما در ساخت سلسه مراتبی جمله قرار دارد (لطفی، 2000 و 2003)؛ سپس، از شواهدی همچون رفتار توزیعی متفاوت عنصر آیا در مقایسه با سایر عناصر نمودنما، کاربرد هم زمان آیا با این عناصر، جایگاه ساختاری گروه نفی و نیز تعامل وجه با نمود درراستای ردّ فرضیه ای بهره گرفته می شود که گروه نمود را به مثابه فرافکن بیشینه دربرگیرنده عنصر پرسشی آیا قلمداد کرده است (رقیب دوست، 1993). در ادامه، پیشنهاد می شود که عنصر پرسشی آیا با فرایند ادغام بیرونی، در جایگاه هسته گروه پرسشی قرار گیرد تا ضمن بازبینی مشخّصه ارزش گذاری نشده [پرسشی] موجود بر روی این هسته و همچنین برآورده ساختن ملزومات ترتیب خطّی زبان فارسی، خوانش پرسشی جمله را نیز فراهم نماید.