علی اصغر محمودی نسب

بخش عمده ای از مساحت کشور ایران، نواحی گرم وخشک است. بافت شهری در این مناطق متناسب با اقلیم گرم وخشک به وجود آمده و به گونه ای طراحی شده است که پاسخ گوی نیازهای ساکنان آن باشد. از این دیدگاه، تمام بافت های نواحی گرم وخشک ایران شرایط به نسبت یکسانی دارد. سرایان نیز از شهرهایی است که در حاشیة کویر مرکزی ایران واقع شده و بافت تاریخی ارزشمند و متناسب با شرایط کویری دارد. این شهرستان در شمال غربی استان خراسان جنوبی قرار گرفته و به دلیل دارا بودن ویژگی های اقلیمی، جغرافیای زیستی و هم جواری با کوه و دشت، و قرار گرفتن در مسیر جادة ارتباطی خراسان بزرگ، برای سکونت مکانی مناسب بوده و این امر موجب رشد و توسعة آن در دوره های مختلف تاریخی شده است. در بافت قدیم شهر سرایان، آثار معماری از دوران تیموری تا پهلوی وجود دارد. آثار معماری برجای مانده از بازار، مسجدجامع، کاروان سرا، شش محلة مختلف با آب انبارها و مساجد کوچک خود، دلیلی بر پویایی این بافت در گذشتة نه چندان دور است. هدف از بررسی و شناسایی همه جانبة این نوع بافت، مطالعة معماری گذشتة این منطقه و تبیین هویت ساخت وساز ساختمان های نواحی حاشیة کویری ایران است؛ ازهمین رو نگارش مقالة حاضر براساس گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات میدانی و به روش پیمایشی در محل با روی کرد تاریخ فرهنگی انجام گرفته و هدف از آن، دریافت منطق چیدمان ساختمان ها و بازسازی بخش ازبین رفتة بافت قدیم شهری و محله ای سرایان از عهد صفوی تا دورة پهلوی اول است.

در شکل گیری معماری هر دوره از ادوار تاریخی ایران، علاوه بر عواملی همچون وضعیت جغرافیایی، اقلیم، فرهنگ، آموزه ها و احکام دینی نیز به نوبه خود در سبک ها و ویژگی های آن تأثیری مستقیم دارد. این تأثیرات در بناهای مذهبی، خصوصاً در معماری بناهای آرامگاهی خود را بیشتر نشان می دهد و باید گفت که دو مقوله مذهب و معماری با یکدیگر ارتباط کامل دارند و آن ها را می توان امری جدایی ناپذیر از یکدیگر به شمار آورد. پژوهش حاضر که مبتنی بر مطالعات کتابخانه های و بررسی های میدانی است، به منظور تبیین و شناسایی میزان تأثیر آموزه ها و احکام شیعی در معماری و هنرهای وابسته به آن در مقابر مربوط به اهل تشیع دوره قاجار آذربایجان غربی انجام شده و در این راستا در صدد بررسی میزان تأثیر آموزه های مذهب تشیع در ویژگی های معماری و تزئینات بناهای آرامگاهی آذربایجان غربی و ارتباط بین آموزه ها و احکام شیعی و هنر و معماری مقابر آذربایجان غربی بود. نتایج نشان داد که شیعیان به بناهای آرامگاهی خصوصاً امام زادگان به مثابه مساجد می نگرند و حضور این دسته از بناها را در معماری اسلامی با توجه به نوع آموزه ها و احکام خود، امری بدیهی می پندارند. به طور کلی مذهب شیعه، مهم ترین تأثیرات را در کمّیت و کیّفیت معماری و تزئینات بناهای آرامگاهی دارد و همان طور که در بررسی مقابر شیعی آذربایجان غربی مشخص شده، این آموزه ها به طور آشکاری در احداث این دسته از بناها و تداوم حیات آن ها در طی ادوار؛ همچنین در حضور عناصر و مشخصه های معماری مقابر منطقه از جمله کاربرد مناره ها، استفاده از ضریح و منبر درون مقبره، به کارگیری شعائر مذهبی و کتیبه هایی با مضامین شیعی، اوج استفاده از تزئینات مفصل کاشیکاری، آیینه کاری و گچبری و حتی در وسعت این بناها نیز تأثیرات خود را نشان می دهد.

تلاش انسان برای ایجاد تعادل بین نیازها و خواستههای وی و امکانات بالفعل و بالقوه در محیط از گذشتههای دور موردتوجه بوده است. آب، خاک، زمین، راه و... همه بهنوعی در شکلگیری و پیدایش یک مکان زیستی نقش مؤثری داشته و بسته به موقعیت و شرایط بعضی مواقع نقش یک و یا دو عامل پررنگتر نیز میشود. تعامل انسانها فرهنگ را در محیط پدید میآورد که بهطور مداوم تکامل مییابد و فعالیتهای انسان را تحتتأثیر خود قرار میدهد و با نادیدهگرفتن محیط، نمیتوان شرایط رفتاری و عوامل فرهنگی را موردبحث قرار داد. فرهنگ عامل ایجاد آثار و چشمانداز در مکان و فضاست. یکی از چشماندازهای مهم فرهنگ در محیط، معماری است. ویژگیهای طبیعی در منطقه قهستان موجب این شده است که در قرون میانی اسلامی فرقه اسماعیلی باتوجه به شرایط محیطی و گسترش مذهب خود در این منطقه دست به ساخت استحکامات دفاعی بزنند، تا خود را با شرایط طبیعی و سیاسی آنزمان هماهنگ کنند و نوعی سازگاری با محیط پیرامون بهوجود بیاورند، بهنوعی که باوجود محدودیت محیطی، از شرایط و امکانات موجود، نیازهای خود را از محیط تأمین کردهاند و نوعی سازگاری محیطی و فرهنگی در این منطقه بهوجود آوردهاند. هدف از نگارش این مقاله، معرفی معماری قلعه کوهزردان واقع در شهرستان زیرکوه استان خراسان جنوبی و تأثیر محیط و فرهنگ در معماری قلعه و چگونگی سازگاری انسان با محیط و رفع مشکلات عدیده طبیعی با بهرهگیری از تفکر است، که در اینراستا از محیط در رفع مشکلات بهره جسته و درنهایت منجر به خلق آثار و دستساختهها شده است. مقاله حاضر براساس روش توصیفی و تحلیلی بوده و دادههای آن ازطریق مطالعه منابع کتابخانهای و برداشت میدانی بهروش پیمایشی در محل با رویکرد تاریخی فرهنگی صورت گرفته است.

شهر بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی با اینکه دارای بافت تاریخی با ارزشی است، تاکنون هیچ گونه کاوش باستان شناسی در بافت قدیمی آن صورت نگرفته و به همین دلیل، روند شکل گیری و رشد آن در طول تاریخ به طور دقیق مشخص نیست و تنها با بررسی منابع و متون تاریخی که آن هم اندک اشاره دارند و همین طور با توجه به شواهد و آثار تاریخی بافت قدیم بیرجند و محدوده شهر باید به روند شکل گیری و رشد شهر پی برد. کویری بودن بخش زیادی از خراسان جنوبی موجب شده است شرایط محیطی در همه جای این منطقه برای شکل گیری مجتمع های زیستی فراهم نشود. شهر بیرجند از منظر جغرافیایی در محیطی شکل گرفته که آب و خاک حاصل خیز و همین طور هوای مطلوب در فصل گرما و سرما نسبت به مناطق هم جوار داشته است . همچنین نقش ارتباطی آن و قرارگیری در مسیر ارتباطی خراسان و سیستان در طول تاریخ و انتقال مرکزیت از قاین به بیرجند در طی دوره صفوی تا قاجار همواره نقش بسزایی در رشد و توسعه شهر ایفا کرده است؛ به طوری که در اواسط دوره قاجاریه اهمیت شهر موجب می شود کشورهای انگلیس و روسیه در بیرجند کنسولگری تأسیس کنند. در این دوره شاهد شکل گیری محلات جدید و همین طور بازار در شهر هستیم. هدف این تحقیق، شکل گیری و توسعه شهر بیرجند براساس شرایط جغرافیایی، متون تاریخی و داده های باستان شناسی مورد بررسی بوده که جمع آوری یافته های آن از طریق مطالعات کتابخانه ای و میدانی با رویکرد تاریخی - فرهنگی و به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است. در آخر، این مقاله در صدد پاسخ به این سؤالات است: ۱. چه عواملی در روند رشد و توسعه شهر بیرجند در طول زمان تأثیرگذار بوده است ؟ ۲. با توجه به شواهد معماری در بافت قدیم بیرجند، محدوده شکل گیری شهر ، کدام نقطه بوده و در چه دوره ای به عنوان مرکز قُهستان مورد توجه قرار می گیرد؟

نواحی سرد و کوهستانی، بخش بزرگی از مساحت کشور ایران را تشکیل می دهد. بافت شهری در این مناطق همسان با اقلیم سرد و کوهستانی به وجود آمده و به گونه ای طراحی شده است که پاسخگوی نیازهای ساکنان آن باشد. ملاحظات اقلیم و جغرافیای خاص یک منطقه، خود عامل اصلی و مهم در فرم زایی بافت شهری و عناصر معماری است. محیط زیست شهرها و حتی تک بناهای مربوط به یک اقلیم خاص، ویژگی های خاص و متناسب با آن اقلیم و جغرافیا را به دست می دهند. بوکان نیز ازجمله شهرهایی است که در منطقه کوهستانی ایران واقع شده و بافت تاریخی متناسب و ارزشمند با شرایط آن را دارد. این شهر در جنوب استان آذربایجان غربی و در ناحیه موکریان قرار دارد و به دلیل دارابودن ویژگی های اقلیمی، جغرافیای زیستی و همجواری با کوه و رودخانه و قرارگرفتن در مسیر جاده ارتباطی، برای سکونت مکان مناسبی بوده و همین امر موجب رشد و توسعه سریع آن در دوره قاجار و سپس پهلوی شده است. پژوهش پیشِ رو به شیوه توصیفی تحلیلی و براساس بررسی های میدانی و مطالعات کتابخانه ای به دنبال شناسایی بافت تاریخی و عناصر و مشخصه های اصلی کالبدی شهر بوکان بوده و در این راستا به دنبال جوابی منطقی برای سوالات زیر است: ۱- هسته اصلی و اولیه شهر بوکان در کدام دوره تاریخی شکل گرفته است؟ ۲- الگو و منطق چیدمان بناها در بافت تاریخی بوکان چگونه و عناصر اصلی و کالبدی آن کدام بناها هستند؟ ۳- بافت تاریخی بوکان در طی ادوار چه تغییراتی یافته است؟ نتایج مطالعات نشان می دهد شهر اسلامی بوکان در دوره صفوی شکل گرفته و بافت فعلی باقی مانده از آن نیز متعلق به ادوار قاجار و پهلوی است. وجود عناصر معماری ازجمله ارگ، مسجدجامع، بازار، مقبره، حوض خانه و محلات مختلف، پویایی بافت تاریخی بوکان در گذشته را اثبات می کند و نشان از دارا بودن کارکردهای سیاسی، مذهبی، اداری و تجاری این شهر، در طی ادوار مذکور است.

محوطه باستانی کَهنِک از جمله محوطه های اسلامی مهم در استان خراسان جنوبی است که ضعف الگوهای زیست محیطی و محدودیت های اقلیمی در شرق ایران، خصوصاً کمبود منابع آبی، موجب عدم شکل گیری محوطه ها و سکونت گاه های پرجمعیت و وسیع در این منطقه شده است. به همین دلیل، این محوطه در مطالعات باستان شناسی شرق کشور و ارتباطات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بین مناطق شمالی (خراسان) و جنوبی (منطقه سیستان) که در مسیر راه ارتباطی مهمی قرار دارد، از اهمیت بسیار برخودار است. مسیرهای اصلی از عوامل مهم در مکان گزینی گروه های انسانی در طول تاریخ بوده است و این امر در مناطقی بیشتر تأثیرگذار بوده که زیست بوم هایش در مجاورت مسیرهای اصلی تجاری و شاهراه های ارتباطی قرار گرفته بوده اند. محوطه کَهنِک سربیشه به عنوان محلی برای فعالیت های آموزشی گروه باستان شناسی دانشگاه بیرجند درنظر گرفته شده و از سال 1392 تا سال 1397 ه .ش. به مدت شش فصل و به طور مستمر فعالیت کاوش در این محوطه تداوم داشته است. در این تحقیق، به معرفی فصل چهارم کاوش و یافته های کشف شده از آن پرداخته می شود که با هدف شناسایی و خواناسازی فضاهای معماری موسوم به «قلعه کَهنِک» در قسمت شرقی این محوطه در زمستان 1395 انجام شد. محوطه کَهنِک با توجه به داده های سطحی و کاوش های صورت گرفته، متعلق به قرون سوم و چهارم هجری قمری تا دوره تیموری است و بیشترین داده های به دست آمده اش را سفال و سازه های معماری مربوط به قرون میانه اسلامی دربر می گیرند. سازه های معماری یافت شده در این فصل از کاوش، عمدتاً سازه های مربوط به فضاهای معماری قلعه اند. این مقاله ضمن معرفی محوطه کَهنِک ، به توصیف و تحلیل داده های به دست آمده از چهارمین فصل کاوش این محوطه می پردازد. پژوهش حاضر، بر اساس روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد تاریخی-فرهنگی بوده و روش کار در این تحقیق به صورت میدانی و کتابخانه ای است. پرسش های پژوهش عبارتنداز: 1- فضاهای معماری کاوش شده قلعه کهنک از چه نقشه ای برخوردار است؟ 2- آیا تأثیر فرهنگ های مجاور را در سفال محوطه کَهنِک می توان دید؟ فرضیه های پژوهش عبارتند از: 1- قلعه کهنک با توجه به کاوش های انجام شده دارای نقشه ای نسبتاً مدور و فضاهای معماری محدود با اطاق هایی مربع شکل است. 2- محوطه کَهنِک به دلیل قرارگیری در مسیر ارتباطی مهمی که از شمال به جنوب در امتداد است، تحت تأثیر مناطق همجوار است؛ به طوری که سفال سبک نیشابور، از جمله سفال های شاخص قرون اولیه این محوطه است.

بر روی صدها نمونه سنگ قبر موجود در ناحیه موکریان شرقی که در گورستان های عصر قاجار آن، بی وقفه در کنار هم صف آرایی کرده اند و چون کتابی قطور، گویای تاریخ خاک خورده مردمانی خفته در زیر تلنباری از خاک اند؛ نقوشی قرار گرفته که بر زیبایی و اهمیت این آثار دو چندان افزوده است. آنچه که مسلم است، این نقوش تنها برای تزئین حکاکی نشده اند، بلکه خود می توانند بیانگر علایق و دل بستگی های فرد متوفی و بازماندگان، اعتقادات، موقعیت مکانی و زمانی و نمودی از فرهنگ جامعه و یا این که نماد و مفهومی از اسطوره ها و تفکرات عمیق گذشته باشند. پژوهش حاضر که از نوع توصیفی- تحلیلی و تاریخی بوده و یافته های آن مبتنی بر بررسی های میدانی و مطالعات اسناد گردآوری شده است؛ به دنبال بررسی و تحلیل سنگ قبور گورستان های عصر قاجار موکریان شرقی و نقوش قرار گرفته بر روی آنها بوده و در این راستا اهداف زیر را دنبال می کند: 1- گورستان های عصر قاجار حوزه جغرافیایی موکریان شرقی کدام ها و شامل چه نقوشی هستند؟ 2- نقوش به تصویر کشیده شده بر روی سنگ قبور عصر قاجار موکریان شرقی، تا چه حد تحت تأثیر باورها و اعتقادات و آداب و سنن فرهنگی جامعه بوده است؟ بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که این سنگ قبرها شامل نقوش متنوعی از تصاویر انسانی، حیوانی، گیاهی، هندسی و کتیبه اند. به طور کلی بیشتر این نقوش در عین دارا بودن معانی و نمادین خاص، متأثر از فرهنگ منطقه، اعتقادات و موقعیت زمانی و مکانی خود هستند. از طرف دیگر مذاهب شیعه و سنی علاوه بر فرم سنگ قبرها، بر نوع نقوش این آثار نیز، بیشترین تأثیرات را از خود بروز داده است.

در این مقاله به بررسی سفال نقش افزوده قلعه کوه قاین، یکی از قلاع معروف اسماعیلیان همزمان با قرون میانی اسلامی در منطقه خراسان جنوبی (قهستان) پرداخته می شود، این قلعه در 5/2 کیلومتری جنوب شرق قاین و در مسیر جاده خراسان به سیستان قرار گرفته است. در بررسی نقوش سفالینه های قلعه کوه قاین، این سوالات مطرح است: 1- مهم ترین دلیل منتسب کردن سفال با نقش افزوده قلعه کوه قاین به قرون میانی اسلامی (خصوصاً دوره های سلجوقی و خوارزمشاهی) چیست؟ 2- ویژگی های منحصر به فرد نقوش افزوده سفال استامپی قلعه کوه قاین چیست و می توان طبقه بندی خاصی برای این نقوش در نظر گرفت؟ این مقاله سعی دارد با هدف شناسایی و طبقه بندی نقش افزوده های استامپی سفال های قلعه کوه قاین، به روش توصیفی- تحلیلی با رویکرد تطبیقی و براساس مشاهدات عینی و بررسی نمونه های به دست آمده طی آواربرداری قلعه کوه قاین طی سال های 1385 تا 1388 (حدود 3000 قطعه) به این پرسش، پاسخ منطقی دهد. نتایج به دست آمده، تنوع بسیار گسترده در نقش مایه ها، ابعاد و نحوه قرارگیری نقش افزوده ها را در سفالینه های قلعه کوه قاین نشان می دهد که از جمله می توان به طرح های انسانی از نوع ترکیبی، جانوری، گیاهی و سایر پدیده ها شامل خورشید، ستاره، چلیپا و نقوش هندسی اشاره کرد.

شرق ایران به ویژه خراسان جنوبی یکی از مناطقی است که تحقیقات باستان شناسی محدودی در آن انجام شده است و با وجود داشتن آثار تاریخی فراوان، سیمای باستان شناسی آن ناشناخته باقی مانده است. شهرستان درمیان یکی از مناطق استان خراسان جنوبی است که نسبت به سایر شهرستان های استان کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است. این شهرستان در شرق استان قرار گرفته و هم مرز با کشور افغانستان است. با توجه به بررسی باستان شناسی که در سال ۱۳۹۴ و در سطح شهرستان صورت گرفت، تعداد ۲۱۳ اثر تاریخی در آن شناسایی شد. این آثار شامل محوطه های تاریخی، مسجد، قلعه، برج، حمام، آرامگاه، آسیاب ، آسباد، حوض انبار، قبرستان، غار های تاریخی و سنگ نگاره است که قدمت آن ها به دوره های پیش از تاریخ (هزاره سوم پ.م) تا دوران اسلامی متأخر (پهلوی) باز می گردد. بیشترین تعداد این محوطه ها مربوط به دوران اسلامی بوده و کهن ترین آنها، محوطه شاه ولی، مربوط به هزاره سوم پ.م است. نظر به این که بسیاری از آثار تاریخی این شهرستان برای نخستین بار شناسایی شده بودند، ضرورت داشت که در پژوهشی مستقل به بررسی و تحلیل آن ها پرداخته شود. بدین سبب، هدف اصلی این پژوهش، بررسی و تحلیل آثار تاریخی شناسایی شده شهرستان درمیان است. روش تحقیق در این پژوهش به صورت توصیفی و تحلیلی بوده که داده های آن از طریق بررسی میدانی و مطالعات کتابخانه ای جمع آوری شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که آثار تاریخی این شهرستان، نسبت به برخی از مناطق هم جوار از قدمت کمتری برخوردار است، اما عموماً با حوزه های فرهنگی شمال شرقی و جنوب شرقی ایران ارتباطات نزدیکی داشته است. علاوه بر این، چنین مشخص شد که شهرستان درمیان در دو بازه زمانی دوره اشکانی و سده های میانی اسلامی از اهمیت و رونق زیادی در منطقه برخوردار بوده است.

برخورداری ایران از اقلیم های مختلف آب و هوایی موجب شده است که بافت های مناطق مختلف تحت تأثیر اقلیم همان منطقه شکل بگیرد. ملاحظات اقلیم و جغرافیای خاص یک منطقه، عامل اصلی و مهم فرم زایی بافت قدیمی و عناصر معماری است. محیط زیست شهرها و روستاها و حتی تک بناهای مربوط به یک اقلیم خاص، ویژگی های خاص و متناسب با آن اقلیم و جغرافیا را به دست می آورند. از آنجا که بخش عمده ای از مساحت کشور ایران را نواحی گرم و خشک دربرمی گیرد، بافت شهری و روستایی در این مناطق متناسب با اقلیم گرم و خشک به وجود آمده است؛ به گونه ای که پاسخ گوی نیازهای ساکنان آن باشد. از جمله بافت های قدیمی در اقلیم گرم و خشک، بافت قدیمی روستای دیهوک واقع در شهرستان طبس در خراسان جنوبی است که در حاشیه کویر لوت قرار دارد. هدف اصلی نگارش این مقاله معرفی این بافت و عناصر معماری موجود در آن است. بافت قدیم روستای دیهوک شامل مسجد جامع، قلعه، بازار، آب انبار، آرامگاه و فضاهای مسکونی است. در این میان، دلایل مختلفی از جمله موقعیت ارتباطی و منابع آب نسبتاً کافی نقش مهمی در شکل گیری و توسعه بافت قدیم دیهوک داشته است. شرایط آب و هوایی در این منطقه موجب شده است بافت آن با توجه به اقلیم و نیاز ساکنان شکل بگیرد و نقش محیط را در انتخاب مصالح و فضاهای مسکونی و عمومی در نظر بگیرند. پژوهش حاضر از نوع تحقیقات توصیفی و تحلیلی با رویکرد تاریخی و فرهنگی بوده و جمع آوری یافته های آن به کمک مطالعات میدانی و کتابخانه ای انجام شده است.

شهرستان نهبندان واقع در خراسان جنوبی، از نواحی مهم در پژوهش های باستان شناسی دوران تاریخی و اسلامی به شمار می رود. دامنه غربی شاه کوه در غرب این شهرستان، به دلیل وجود شرایط مساعد اقلیمی و محیطی، استقرارها و سکونتگاه های مهم و گسترده ای را در خود جای داده است که نشان از اهمیت آن ها در برهمکنش های درون و برون منطقه ای دوران تاریخی دارد. از جمله این یادگارهای بی همتا، بخش های برجای مانده از بنای معروف به آتشکده در روستایی با همین نام جای است که شوربختانه بخش های اندکی از این سازه برجای مانده است. پیرو برنامه گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محدوده بنا و شواهد معماری موجود و نیز معماری کنونی در بافت روستا، گمان آن می رود که این سازه با نقشه چلیپایی و چهار دیوار سنگی و پوشش گنبدی پایه گذاری شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که بنای معروف به آتشکده (؟) در دوره ساسانی ساخته شده و در سده های نخستین اسلامی نیز همچنان کاربری داشته و به عنوان یک مکان مذهبی، با محوطه های پیرامون خود مانند کلاته بَل بَتو و گورستان تاسکا در ارتباط بوده است. ضمن معرفی این اثر، به تحلیل بقایای فرهنگی سطحی محوطه های مذکور نیز پرداخته می شود. یافته های سطحی این محوطه ها در پیوند با دوران تاریخی (هخامنشی ساسانی) است که نشان از تداوم سکونت و برهم کنش های فرهنگی در این منطقه از آغاز دوران تاریخی تا دوران اسلامی دارد. هدف اصلی، شناخت بنای معروف به آتشکده (؟) با توجه به شواهد و داده های باستان شناسی و همچنین، معرفی محوطه های دیگر دوران تاریخی مانند کلاته بل بتو و تاسکا است. این پژوهش با گردآوری یافته ها به صورت میدانی و تحلیل آن ها از طریق پژوهش های کتابخانه ای با رویکرد تاریخی فرهنگی و به روش توصیفی تحلیلی انجام شده است.

شهر کهن اسفراین با استناد به منابع تاریخی و باستان شناسی یکی از مراکز مهم استقراری دوران اسلامی بود. این شهر در زمان حیات و رونق خود حلقه ارتباطی بین دو شهر معتبر و بزرگ نیشابور و جرجان بود، اما از اواخر دوره صفوی به بعد و بنا به دلایل گوناگون رو به زوال رفته و به تدریج اهالی آن به شهر جدید نقل مکان کردند. تاکنون بخش هایی از شهر کهن اسفراین طی چند فصل مختلف توسط باستان شناسان کاوش شده است. در این میان همواره انتخاب مکان مناسب جهت کاوش باستان شناسی در این محوطه، یکی از موضوعات مهم موردتوجه کاوشگران آن بوده است؛ چراکه به دلیل محدودیت منابع مالی و وسعت زیاد محوطه لازم بود مکان های مناسبی جهت کاوش از قبل مشخص شوند تا با اطمینان بیشتر کاوش باستان شناسی آن صورت پذیرد. به همین منظور و در آغاز فصل سوم کاوش ها ابتدا با کمک روش مغناطیس سنجی، شش هکتار از محدوده شهر بررسی شد؛ سپس بر پایه نتایج مغناطیس سنجی محوطه کاوش های این فصل انجام گرفت. با توجه به این توضیحات هدف اصلی پژوهش حاضر ارائه نتایج بررسی مغناطیس سنجی و مقایسه آن با یافته های حاصل از کاوش باستان شناسی شهر قدیم اسفراین است. در پژوهش حاضر از روش توصیفی-تحلیلی با بهره گیری از نتایج مطالعات میدانی و کتابخانه ای استفاده شده است. در نتیجه این مطالعات، شواهد بسیاری از فعالیت های صنعتی در سطح محوطه ازجمله بقایای معماری یک کوره سفالگری و شواهد فراوان تولید سفال شناسایی شد که در مطالعات باستان شناسی دوران اسلامی حائز اهمیت است.

شهر سرایان از جمله شهرهای کویری ایران است که همیشه در تنگنای تهیه، حفظ و توزیع آب بوده و ارزش آب در آن بیش از هر جای دیگر احساس می شود؛ به همین دلیل برای رفع این کمبود، آب انبارهایی در سطح شهر ساخته شده تا نیاز ساکنین را برطرف کند. در این پژوهش، شش آب انبار باقی مانده در محلات بافت قدیم شهر سرایان مورد مطالعه قرار می گیرد. پژوهش حاضر براساس روش توصیفی و تحلیلی، به معرفی عناصر معماری بناها و تحلیل آن از جنبه های مختلف پرداخته است و مواد و یافته های آن، بخشی از طریق مطالعه منابع کتابخانه ای و بخش دیگر به صورت میدانی انجام شده است. تاکنون در مورد آب انبارهای شهر سرایان مطالعه جامعی انجام نگرفته و آن چه صورت گرفته، بیشتر جنبه توصیفی داشته است. اهمیتی که این بناها در زندگی مردم از گذشته تا به امروز داشته است؛ نگارنده را بر این داشت که این آب انبارها را به صورت اختصاصی مورد مطالعه قرار دهد و پرسش اساسی تحقیق حاضر این است که آیا تنوعی در عناصر معماری آب انبارها دیده می شود؟ در بررسی آب انبار مورد مطالعه شاید این طور به نظر می رسد که در عناصر اصلی آب انبارها تنوعی دیده نمی شود؛ در حالی که با بررسی پلکان، سردر ورودی، پاشیر و مخزن می توان تنوع در نقشه و عناصر آن مشاهده کرد. هم چنین در پوشش فضاها بویژه سردر بنا، چون بخش اعظم این آب انبارها در زیر زمین است و هنرمند نمی تواند در همه فضاها تزئین کاری انجام دهد، اوج هنرنمایی خود را در سر در بنا انجام داده و از این بین بناهایی که در مرکز بافت و محلات اعیان نشین هستند، نسبت به بقیه بناها دارای تزئینات بیشتری هستند. این بناها از لحاظ معماری چه در پوشش سردر و چه پلکان یا مخزن طوری ساخته شده اند که شرایط اقلیمی کمترین تأثیر را در بناها داشته باشد.

مسجد جامع قاین یکی از مساجد مهم دوران تیموری در خراسان جنوبی است. این مسجد به صورت دو ایوانی و با عناصر مختلف معماری از جمله ایوان، حیاط، پایاب، شبستان و محراب ساخته شده است و در مجاورت بازار اصلی شهر و حوزه ی علمیه قرار دارد. بعضی از کارشناسان و پژوهشگران معتقدند که این مسجد -به سبک آذری- بر روی بقایای آتشکده ای مربوط به دوره ی ساسانی ساخته شده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی داده های میدانی و مطالعات اسنادی بر آن است تا معماری مسجد را معرفی و کتیبه های به کار رفته در آن را تحلیل موضوعی و ادبی نماید. در این راستا در پی پاسخ گویی به این سوالات است: 1- کتیبه های به کار رفته در مسجد جامع قاین چه بازه ی زمانی را در بر می گیرد؟ 2- این کتیبه ها در برگیرنده ی چه موضوعاتی هستند؟ بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که بازه ی زمانی نصب کتیبه های به کار رفته در این مسجد، از دوران تیموری تا معاصر را در بر می گیرد. این کتیبه ها موضوعات مختلفی در رابطه با وقف، مالیات، فرمان حکومتی، اشعار، احادیث و غیره است. به طور کلی بیشتر این نقوش در عین دارا بودن معانی و نمادین خاص، متأثر از فرهنگ منطقه، اعتقادات و موقعیت زمانی و مکانی خود هستند.