سید رضا رافعی

در شرق باستان، مهرهای استوانه ای برروی اشیاء گِلی و به ویژه گل نبشته ها به عنوان نماد هویتی اشخاص و مراکز اداری به کار می رفت. اما کشف نمونه سفال هایی که برروی آن ها مهر استوانه ای زده شده، چالش جدیدی را پیشِ روی باستان شناسان نهاده است. با توجه به تعداد اندک سفال های مهرشده به دست آمده، آن چه باستان شناسان را در برخورد با این موارد به چالش وامی دارد، پاسخ به دو پرسش اصلی است؛ کاربرد سفال های مهرشده چه بوده است؟ و این که آیا اساساً می توان گاه نگاری دقیقی برای این نمونه قطعات سفالی ارائه کرد؟ یکی از نمونه های به دست آمده، قطعه سفالی مهرشده از محوطه قلعه اسرار در خراسان جنوبی است که ارائه گاه نگاری و شناخت کاربرد آن هدف محوری پژوهش حاضر است. بدین منظور تلاش گردیده است که در ابتدا به مسأله سفال های مهرشده، با توجه به بستر زمانی و مشکلات و چالش های مطالعه آن ها پرداخته شود، سپس نمونه قلعه اسرار ازنظر گونه شناسی سفال، سبک و نقش مهر استوانه ای روی آن بررسی و تحلیل گردد.پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تطبیقی و تحلیلی انجام شده است. در این پژوهش به روش میدانی و کتابخانه ای انجام شده و از پژوهش ها و نظریه های مختلف در این زمینه بهره گرفته شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که سفال مهرشده قلعه اسرار تولید محلی و مهر آن نیز به سبک محلی با نقش مایه های رایج مربوط به نیمه نخست هزاره اول پیش ازمیلاد، است. احتمالاً این ظرف برای جابه جایی کالا به این محل مورد استفاده قرار گرفته است.

برخورداری ایران از اقلیم های مختلف آب و هوایی موجب شده است که بافت های مناطق مختلف تحت تأثیر اقلیم همان منطقه شکل بگیرد. ملاحظات اقلیم و جغرافیای خاص یک منطقه، عامل اصلی و مهم فرم زایی بافت قدیمی و عناصر معماری است. محیط زیست شهرها و روستاها و حتی تک بناهای مربوط به یک اقلیم خاص، ویژگی های خاص و متناسب با آن اقلیم و جغرافیا را به دست می آورند. از آنجا که بخش عمده ای از مساحت کشور ایران را نواحی گرم و خشک دربرمی گیرد، بافت شهری و روستایی در این مناطق متناسب با اقلیم گرم و خشک به وجود آمده است؛ به گونه ای که پاسخ گوی نیازهای ساکنان آن باشد. از جمله بافت های قدیمی در اقلیم گرم و خشک، بافت قدیمی روستای دیهوک واقع در شهرستان طبس در خراسان جنوبی است که در حاشیه کویر لوت قرار دارد. هدف اصلی نگارش این مقاله معرفی این بافت و عناصر معماری موجود در آن است. بافت قدیم روستای دیهوک شامل مسجد جامع، قلعه، بازار، آب انبار، آرامگاه و فضاهای مسکونی است. در این میان، دلایل مختلفی از جمله موقعیت ارتباطی و منابع آب نسبتاً کافی نقش مهمی در شکل گیری و توسعه بافت قدیم دیهوک داشته است. شرایط آب و هوایی در این منطقه موجب شده است بافت آن با توجه به اقلیم و نیاز ساکنان شکل بگیرد و نقش محیط را در انتخاب مصالح و فضاهای مسکونی و عمومی در نظر بگیرند. پژوهش حاضر از نوع تحقیقات توصیفی و تحلیلی با رویکرد تاریخی و فرهنگی بوده و جمع آوری یافته های آن به کمک مطالعات میدانی و کتابخانه ای انجام شده است.