اعظم پویازاده

علی ضوء روایه ابن عباس: إنّ الآیات 16 إلی 19 من سوره القیامه خطاب للنبی (ص) وموضوعها نهی النبی (ص) عن العجله والقراءه حین نزول الوحی. تقع هذه الروایه أساساً لأکثر المفسرین حتّی لمن لم یأخذ بذاک التفسیر أیضاً ، فهم باقون فی سجن تلک الروایه. فی الدراسه الحالیه، بعد نقد تلک الروایه تمت إعاده تفسیر هذه الآیات باستخدام الآیات المتشابهه والاهتمام بسیاق السوره والزواج المعنوی الذی یحکم علی السوره. وفقاً لهذا التفسیر الجدید، إنّ الآیات خطاب للإنسان المنکر للقیامه؛ فی البدء یُنهی ذاک الإنسان عن استعجال الساعه، ثم تُعلن عن جمع الناس وقراءه صحفهم یوم القیامه علی ید الله. ثم یُترک صحف الأعمال للانسان نفسه لیقرأه بنفسه. وأخیراً یبیَّن الشواهد والنتائج لأعمال الإنسان. إنّ هذا التفسیر الجدید بالاضافه إلی الحفاظ علی ترابط سیاق السوره، یجعل إرجاع الضمائر فی هذه الآیات بعیده عن التکلّف.

توجه به زمینه های نزول قرآن، امری است که از همان عصر نزول قرآن مدنظر عالمان این عرصه بوده است. این اهتمام در خلال مباحث متقدمشان درباره نزول و اسباب نزول و نیز مباحث متأخر بینامتنیت مشاهده می شود. در این میان، شفاهیت قرآن، یکی دیگر از این حوزه هاست؛ با این تفاوت که توجه به زمینه های شکل گیری آیات قرآن را رکن رکین قرآن پژوهی و فهم قرآن می داند. دیدگاه شفاهیت قرآن، کلام مقدس مسلمانان را به سان نمایشنامه ای می بیند که پیامبر و همه اقتضائات معاصر او در شکل گیری آن نقش فعال دارند و آنها را از شنونده صرف به عنصر فعال تبدیل می کند؛ از این رو، دیدگاه مذکور، متن بودگی قرآن را ساحتی غیر اصیل می داند و اصالت را به مشافهه میان پیامبر و عصر او می دهد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، ضمن بررسی آرای باورمندان به دیدگاه شفاهیت قرآن همچون آنگلیکا نویورث، ویلیام آلبرت گراهام، دانیل مدیگان و ... و نیز تفکیک دو ساحت معنا و قالب در هر اظهار زبانی، پیوند وثیق میان این دیدگاه و مباحث هرمنوتیک فلسفی، به خصوص در شاخصه زایشی بودن معنا را تبیین و نتایج به دست آمده از آن را نقد کرده است. حاصل آنکه به نظر می رسد عدم تفکیک درست میان دو تقریر از شفاهیت و همچنین، توجه نداشتن به تفاوت میان معنا و معناداری، پایه های متزلزل شاخصه زایشی بودن معنا را شکل داده اند که در بخش نقد به آن توجه شده است.

داستان نبرد حضرت داود(ع) در سپاه طالوت با جالوت در قرآن، با اندکی تفاوت در عهد قدیم نیز آمده است. مسیحیان سریانی عصر نزول نیز داستان را با جزئیات بیشتر روایت کرده اند و تفسیری آخرالزمانی از آن دارند. چنین تفسیری در گفتمان جامعه مسیحی عصر نزول بازتاب داشته و در جهت منافع حاکمان زمان استفاده می شده است. مقایسه داستان قرآن با نسخه مسیحی آن، حاکی از اختلاف در مواضعی است که در نگاه مسیحیان القائات آخرالزمانی داشته است. قرآن، داستان نبرد را به گونه ای بیان کرده است تا ضمن هدایت مسلمانان، اصلاح کننده دیدگاه های شکل گرفته در آن دوره نسبت به شخصیت داود(ع) و موضوع نبرد نیز باشد. در قرآن، نبوت حضرت داود(ع) مستقل از نبوت حضرت عیسی(ع) است و پادشاهی او به جای اینکه امری ازلی باشد، پس از آزمایش و مجاهده او در راه خدا موضوعیت یافته است. در قرآن، نبرد داود(ع) به اصل فطری دفع فساد اشاره دارد، نه ظهور مسیح. همچنین در داستان نبرد بر قدرت و نشانه های خدا تأکید شده است، نه قدرت و راز مسیح.

حضرت مریم(س)، مادر حضرت عیسی(ع)، تنها زنی است که نام او به صراحت در قرآن ذکر میشود. اشارات قرآن به مقامات معنوی مریم، و اوصافی که میتواند او را در ردیف انبیاء قرار دهد، همواره این پرسش را برمی انگیخته است که «آیا مریم نبی ای از انبیای الهی است؟». مفسّران بنا به پیش فرض های خود درباره ی جایگاه زن در قرآن و تفاوت های ذهنی و جسمی او با مردان، پاسخ هایی را برای این پرسش تدارک دیده، و غالباً با استناد به دلایلی، امکان نبوّت زنان و در نتیجه، نبوّت مریم را رد کرده اند. در این میان خلط ملاک های نبوّت و رسالت و عدم تعریف مشخّص از آن، موجب سردرگمی هایی شده است. نوشته ی حاضر بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی، مفهوم نبوّت در دیدگاه قرآن و سنّت اسلامی را بکاود تا از این رهگذر، نشان دهد که جنسیّت در امر نبوّت نقشی ندارد. هم چنین پشتوانه ی کافی برای اثبات نبوّت مریم فراهم آورد و دلایلی را که تاکنون در نفی نبوّت زنان به آن استناد شده، مورد نقد قرار دهد.

شیوه عبادت مریم (س) که آیه 43 سوره آل عمران از آن خبر می دهد، همواره در طول تاریخ تفسیر قرآن مورد بحث بوده است. طبق این آیه فرشتگان مریم را به قنوت، سجده و رکوع با رکوع کنندگان امر می کنند. دو پرسش مهم در مورد این آیه قابل طرح است: یک این که آیا انجام این عبادت تشریعی جدید است و دیگر آن که چنین عبادتی ریشه در تاریخ سنت یهود دارد یا نه. نوشته حاضر کوشیده است علاوه بر به نمایش گذاشتن تعارضات آرای مفسران در این باب، با رویکردی تحلیلی-تاریخی این نقطه مبهم در تاریخ تفسیر قرآن را بکاود و با رجوع به متن مقدس یهودیان و مهم ترین تفسیر آن ، یعنی تلمود، به پاسخی قانع کننده دست یابد. نتیجه حاصل از این کاوش عبارت است از این که به گواهی تاریخ یهود، عبادت مذکور در آیه نمازی متداول میان یهودیان و مختص به مردان بوده که به شکل جمعی برگزار می شده است. قرآن هم از آن عبادت گزارش تاریخی می دهد و بنابراین ، مریم امر شده تا همان نماز را به همراه دیگران برپای دارد. از این روی، همراهی مریم با مردان در این نماز تشریع جدیدی بوده است.

نورمن کالدر با تبیین ساختارهای اصلی سنت تفسیر، در بازه ی زمانی طبری تا ابن کثیر، به تحلیل این سنت پرداخته است. وی با استفاده از آن دست رویکردهای هرمونوتیکی که معتقدند متن به خودی خود بی مسأله و بی معناست، متن قرآن را زمانی معنادار می-داند که در کنار ساختارهای بیرون از متن که مستقلا وجود دارند، قرار گیرد. کالدر سه ویژگی ساختاری برای گونه ی ادبی تفسیر در این بازه ی زمانی مطرح می کند و در نهایت به این نتیجه می رسد که تفسیر قرطبی بهترین معیاری است که سنت تفسیر می توانست به آن دست یابد. پژوهش حاضر با نقدِ تحلیلِ کالدر و نتیجه ای که به آن رسیده، نشان می دهد نکاتی از دید او مغفول مانده و در مواردی برداشت های نادرست داشته است و جایگاه هر مفسر را متناسب با منهج تفسیری و بارزه ی شخصیت علمی او مد نظر قرار نداده است. این پژوهش با شیوه تحلیلی– انتقادی نشان می دهد که قرطبی هم همانند سایر مفسران زیر چتر اجماع قرار دارد و باید هر مفسر را در رشته ی مدرسی خود سنجید و با توجه به مقدماتی که مفسر به عنوان منهج خود معرفی نموده است آن را ارزیابی نمود.

نورمن کالدر با تبیین ساختارهای اصلی سنت تفسیر، در بازه ی زمانی طبری تا ابن کثیر، به تحلیل این سنت پرداخته است. وی با استفاده از آن دست رویکردهای هرمونوتیکی که معتقدند متن به خودی خود بی مسأله و بی معناست، متن قرآن را زمانی معنادار می-داند که در کنار ساختارهای بیرون از متن که مستقلا وجود دارند، قرار گیرد. کالدر سه ویژگی ساختاری برای گونه ی ادبی تفسیر در این بازه ی زمانی مطرح می کند و در نهایت به این نتیجه می رسد که تفسیر قرطبی بهترین معیاری است که سنت تفسیر می توانست به آن دست یابد. پژوهش حاضر با نقدِ تحلیلِ کالدر و نتیجه ای که به آن رسیده، نشان می دهد نکاتی از دید او مغفول مانده و در مواردی برداشت های نادرست داشته است و جایگاه هر مفسر را متناسب با منهج تفسیری و بارزه ی شخصیت علمی او مد نظر قرار نداده است. این پژوهش با شیوه تحلیلی– انتقادی نشان می دهد که قرطبی هم همانند سایر مفسران زیر چتر اجماع قرار دارد و باید هر مفسر را در رشته ی مدرسی خود سنجید و با توجه به مقدماتی که مفسر به عنوان منهج خود معرفی نموده است آن را ارزیابی نمود.

نوشتار حاضر برآن است تا به بررسی وتحلیل وضعیت پژوهشهای غرب در حوزه تفسیر شیعه از قرآن در چهار دوره زمانی نیمه اول قرن بیستم ، نیمه دوم قرن بیستم ، دهه اول قرن بیست و یکم و دهه دوم آن تا دوره حاضر بپردازد. برای این منظوراز برخی کتاب ها و منابع فهرست برای بدست آوردن آماری از این پژوهش ها استفاده شده است. همچنین بامطالعه برخی از آثار قرآن پژوهان غربی در این حوزه در دوره های مختلف می توان تحلیلی از تحول دیدگاه آنان داشت. نتایج کلی این بررسی ها حاکی از رشد پیوسته گرایش به موضوع تفسیر شیعه در غرب است که در نیمه دوم قرن بیستم با جهش جدی همراه بوده است و انقلاب اسلامی ایران را می توان یکی از دلایل آن برشمرد. همچنین از آغاز قرن بیست و یکم به تدریجبر تنوع موضوعات پژوهشها افزوده شده و در دهه دوم آن شاهدبیشترین شتاب و تنوع و گستردگی هستیم.

سخن از پیوستگی و انسجام متن قرآن پیشینه ای دیرین در سنت قرآن پژوهی مسلمانان دارد. در این میان، آرا و رویکردهای معاصر به این مسئله در میان قرآن پژوهان غربی جایگاهی ویژه یافته و محل منازعه بر سر پیوستگی و گسستگی متن قرآن کریم شده است. به رغم باور عموم قرآن پژوهان غربی به پراکندگی متن قرآن، در دوران معاصر دسته ای از ایشان با اتکا به دانش های ادبی و زبانی در پی اثبات انسجام و پیوستگی این متن مقدس بر آمده اند. در این میان، نیل رابینسون نخستین فردی است که با کاربست نظریات جدید زبانشناسی، به مخالفت با رویکرد غالب پرداخته و پیوستگی متن قرآن کریم، به ویژه در سوره های بلند مدنی را مورد بررسی قرار داده است. نظر به اهمیت جایگاه رابینسون و روش وی،مقاله حاضرعهده دار تحلیل روش رابینسون در این باره است.بررسی آخرین آثار رابینسون،که به پیوستگی سوره آل عمران اختصاص دارد، نشان می دهد که وی، بی آنکه سخن از تحلیل گفتمان به میان آورده باشد، از مولفه های تحلیل گفتمان از جمله پردازش صعودی و پردازش نزولی متن و نیز راهبردهای تحلیلی گفتمان بهره برده و از این رهگذر پیوستگی درونی و معنایی آیات را نشان داده است. لذا می توان گفت روش مورد استفاده رابینسون در اثبات پیوستگی، روش تحلیل گفتمان است.

جرالد هاوتینگ، از شاگردان ونزبرو، در کتاب بت پرستی و ظهور اسلام، محیط ظهور اسلام و قرآن را بررسی کرده و معتقد است تثبیت و تدوین قرآن را نمی توان به دو شهر مکه و مدینه و نیز دوران حیات پیامبر (ص) محدود کرد؛ زیرا در شکل گیری سنت دینی ای بزرگ مانند اسلام نمی توان صرفاً بر نقش یک فرد و یک محدوده زمانی کوتاه تکیه کرد؛ بلکه ظهور چنین دینی نیازمند زمانی طولانی و منطقه ای کاملاً وسیع است. او در کتاب خود، در کنار عرضه شواهد و قراین مختلف، از روش تحلیل ادبی متن قرآن نیز برای اثبات دیدگاهش استفاده کرده است؛ بدین صورت که مشرکان و ویژگی های این گروه را در قرآن بررسی کرده و کوشیده است نشان دهد آن ها افرادی بت پرست به معنای واقعی کلمه نبوده اند. وی این گروه را یکتا پرستانی دانسته است که قرآن در گفتمانی جدلی، آنان را «مشرک» خطاب کرده است؛ بنابراین، مخاطبان قرآن را یکتا پرستانی دانسته است که از قضا، در محیط زندگی پیامبر (ص) و به ویژه مکه، حضوری چندان درخور توجه نداشتند. جرالد در مقدمه کتابش گفته است این نظر را که قرآن به بت پرستان واقعی حمله کرده است، تنها می توان در تفسیر های روایی از این کتاب آسمانی یافت و از آیات قرآن، چنین مطلبی برداشت نمی شود. او معتقد است این فهم روایی که اسلام را نتیجه مجادله با بت پرستان حجاز می داند، اسلام را از کل سنت یکتا پرستی جدا می کند؛ زیرا همه ادیان مبتنی بر یکتا پرستی، در اثر مجادله با دیگر گروه های یکتا پرست شکل گرفته و سپس تکامل یافته اند. در این مقاله، دیدگاه هاوتینگ در این کتاب را بیان و نقد کرده ایم.

إنّ قضیه أمیّه النبی(ص) تعتبر من القضایا الإشکالیه التی أثارت نقاشاً طویلاً بین العلماء والباحثین منذ أمد طویل، فمنهم من یذهب بأمیّه النبی ومنهم من یرى العکس أی أنّه کان یجید القراءه والکتابه، معتبرین أنّ وصف "الأمی" لیس بمعنی الذی لا یقرأ ولا یکتب وإنما یعنی الفرد المنسوب إلی "أم القری"-أی مکه-، أما الذین یقولون بأمیّه النبی فیستندون إلی الآیه (48) من سوره العنکبوت وآیات أُخری من القرآن الکریم. وهناک حجج تاریخیه، وأحادیث کثیره تنص علی أمیّه النبی، ووفقاً لآیات القرآن وأحادیث أهل البیت -علیهم السّلام- تعتبر "الأمیه" من معجزات النبی -صلّی الله علیه وآله وسلم- ذلک أنّ تألیف کتاب کالقرآن یفوق طاقه إنسان لا یجید القراءه والکتابه. وفی هذا السیاق تطالب الآیه 23 من سوره البقره المشرکین بأن یأتوا کالنبی الأمیّ بکتاب کالقرآن. طرحت حتی الآن آراء عده حول إعجاز القرآن، مُعظمها تری إعجاز القرآن فی أسلوبه ومعناه، ومنها ما تعتبر إعجاز القرآن فی فصاحته وبلاغته، فی حین یری البعض الآخر أنّ إعجاز القرآن یکمن فی معناه، ویرى بعضٌ آخر کالنظّام المعتزلی أنّ إعجاز القرآن بالصرفه. وقد استعانت هذه الدراسه بالمنهج الوصفی-التحلیلی والسیمیوطیقیا لفهم النص القرآنی، ومن النتائج المهمه التی توصّلت إلیها هذه الدراسه، توکید أمیّه النبی وکون هذه الأمیه من أهم وجوه إعجاز القرآن.