علیرضا ذاکری

مقدمه: چگونگی بازنماییِ فرودستان در متون مکتوب، یکی از عواملِ شکل دهنده به حیاتِ اجتماعیِ فرودستان است. علاوه بر این با عنایت به بازنماییِ فرودستان در متون مکتوب، می توان به ذهنیتِ نویسندگانِ این متون درباره فرودستان و چگونگیِ مواجهه آنها با فرودستان پی برد. روش: هدف ما در این مقاله آن است که نخست با رجوع به شمارگانِ مختلفِ روزنامه اطلاعات در سال های مختلف، به بازنماییِ تهیدستانِ شهری در جریده ای دولتی دست پیدا کنیم و حدودی از شیوه نگاهِ بوروکراسیِ کشور به آنان را بازسازی کنیم. دوم برخی از شیوه های مواجهه تهیدستان شهری با دولت در این سال ها را تا جایی که در روزنامه دولتی اطلاعات بازنمایی شده است تصویر کنیم. تمرکز ما بر بازنمایی تهیدستان شهریِ تهران خواهد بود. یافته ها: تهیدستان شهری فقط در هنگامه بحران و وضعیت های بحرانی رؤیت پذیر می شوند، اغلب جمع آوری می شوند و به مبدأ بازگردانده می شوند و گاه به کاری موقت گماشته می شوند و همواره مشمول تفقد ملوکانه اند. در ارتباط با شیوه مواجهه دولت ها با تهیدستان شهری می توان از «دیالکتیک ناکارآمدی» سخن گقت. بحث: در ارتباط با مواجهه تهیدستانِ شهری با دولت، آنها در فقدان نخستین ضرورت های زندگی مانند کار و نان، اغلب به تقلا برای بقا مشغولند و به چیزی بیش از آن نه فکر می کنند و نه می توانند برسند.

مقدمه: دستگاه های نظری کلان نگر مانند ساختارگرایی و مارکسیسم ارتدوکس از سویی با فرض ساختارهای حاضر و آماده مسلط بر زندگی روزمره انسان ها، کنشگری افراد در قلمرو سیاست و جامعه را ناچیز می شمارند و از سوی دیگر با انحصار کنش معتبر به کنش انقلابی یک طبقه کلی، ناهمسازی های ناهمسان جاری در زندگی روزمره را نادیده می گیرند. در سوی دیگر، هرچند جریان پساساختارگرایی، کلی باوری و کلان نگری چیره بر ساختارگرایی و مارکسیسم ارتدوکس را نقد کرد، خود دچار یک جانبه نگری و اعتباربخشی صرف به ناهمسازی ها و چندگانگی های خرد شد. ما این یک جانبه نگری را با بررسی دو مفهوم بنیادین «ناهمسازی» و «ناهمسانی» در پساساختارگرایی مطالعه و نقد می کنیم. روش : رویکرد روشی مطالعه حاضر نقد درون ماندگار دستگاه نظری است. در نقد درون ماندگار برخلاف نقد بیرونی، تناقضات درونی میان اجزای دستگاه نظری، و درنتیجه ناتوانی آن در برآورده سازی خواسته هایش آشکار می شود. یافته ها : یافته ها نشان داد صورت بندی پساساختارگرایانه از این دو مفهوم، در تناقض عملی با خواست این جریان مبنی بر مقاومت علیه ساختارهای کلی و بازگردانی قدرت سیاسی به کنشگران واقعی قرار می گیرد. نتیجه گیری : نتایج مطالعه نشان می دهد نظرات فوکو و دلوز منظومه ای را شکل می دهند که با محدودیت به سیاست خرد، امکانات کنش سیاسی جمعی را نادیده می گیرد، ولی در سوی دیگر، سیاست کمینه مارکارت علاوه بر توجه به ناهمسازی ها و ناهمسانی های انضمامی در سطح جامعه، به تاکتیک های خرد سیاسی محصور نمی شود و امکان هم نشینی این ناهمسانی ها و گردهم آیی کنشگران سیاسی در یک جریان پادهژمون را نیز دربرمی گیرد.

ترجمهٔ کتاب «اسطورهٔ خشونت مذهبی» (2009)، فرصتی مناسب برای آشنایی با آرای «ویلیام تی. کاوانا» متأله سیاسیِ کاتولیکِ آمریکایی است. آثار کاوانا را باید در تقاطع دین و سیاست و اقتصاد خواند. اگر «اسطورهٔ خشونت مذهبی» را مهم ترین اثرِ کاوانا در مواجههٔ انتقادی با تمدنِ غرب بدانیم، «شکنجه و عشای ربانی؛ الاهیات، سیاست و بدنِ مسیح» (1998) دربردارندهٔ مواضعِ ایجابیِ او دربارهٔ جایگاهِ مطلوبِ الاهیات در جهانِ کنونی است. از وی آثار مهم دیگری مانند «دائره المعارف بلک ول در الاهیات سیاسی» (2004) و «مصرف شدن: اقتصاد و میل مسیحی» (2008) نیز منتشر شده است. به باور ما فهم منظومهٔ کلیِ فکریِ کاوانا در پرتو سنجش هم زمان نظرات ایجابیِ الاهیاتیِ او و نظراتِ انتقادیِ وی در مواجهه با تمدنِ غرب امکان پذیر است. متأسفانه در مقدمه ای که بر ترجمهٔ فارسیِ اثر نوشته شده، توضیح چندانی دربارهٔ مواضعِ کاوانا دربارهٔ مسائل مهمی نظیر نسبت دین و دولت و مواجههٔ دین با نظام بازار آزاد در زمانهٔ کنونی داده نشده است.

هدف این مقاله مطالعه تاریخ مفهوم همبستگی در ایران معاصر است. در این مطالعه استفاده عمومی از این واژه از استفاده آن در علوم اجتماعی تفکیک شده است. مطالعه ما نشان می دهد واژه همبستگی، در زبان فارسی واژه جدیدی است که در دهه 20 جعل شده و رواج پیدا کرده است. اما واژگان خانواده این مفهوم مانند اتفاق، اتحاد، معاضدت و تعاون، برادری و اخوت، از دوره مشروطه و قبل از آن رایج بوده اند. از این میان واژگان اتحاد و اتحادیه و تعاون و برادری تا امروز نیز استفاده می شوند. در ادبیات علوم اجتماعی واژه همبستگی به عنوان معادلی برای solidarity از دهه 40 رواج پیدا می کند. این واژه اغلب در ترجمه و شرح آثار دورکیم دیده می شود. رد دو تفسیر از این مفهوم را می توان در ادبیات علوم اجتماعی این دوره دید. یکی تفسیری متأثر از سوسیالیسم فرانسوی که همبستگی را در کنار تعاون و سندیکالیسم می بیند و آن را امری می داند که باید با مشارکتِ همه شهروندان جامعه ساخته شود. تفسیر دوم متأثر از جامعه شناسیِ محافظه کار آمریکاست که همبستگی را به معنای همنوایی با نظم موجود می داند.

مسئله اصلی این مقاله مطالعه تعارضات درونی در سیاستگذاری های فرهنگی در حوزه سبک زندگی در ایران پس از انقلاب است. این مسئله به کمک تحلیل محتوای برنامه های توسعه پس از انقلاب انجام شده است. مطالعه نتایج سیاست گذاری برنامه های توسعه نشان می دهد که «بی توجهی به واقعیت جامعه» و «فقدان انسجام» را دو ویژگی اصلی این برنامه هاست. این برنامه ها همواره سرشتی «آرمان گرایانه» داشته اند و بدون توجه به تحولات واقعی جامعه، معطوف به تحقق نظام ارزشی سیاستگذار بوده اند. در نتیجه همواره بخش مهمی از جامعه را نادیده گرفته و آنها را طرد کرده و علیه آنها سیاست گذاری کرده اند و به همان میزان با موفقیت کمتری روبه رو شده اند. از سویی این برنامه ها همواره از «فقدان انسجام» رنج می برده اند. سرشت دوگانه حاکمیت، تنشی پایدار را در برنامه ها نهادینه کرده که فقط در برنامه پنجم شاهد ناپدید شدن کامل آن هستیم. از سویی بی توجهی به تاثیر و تاثرات دو میدان اقتصاد و فرهنگ بر روی یکدیگر سبب شده است که نتایج سیاست های تعدیل اقتصادی یعنی رواج مصرف گرایی، تجمل، فساد گسترده در خصوصی سازی و شکل گیری طبقات صاحب سرمایه ی نزدیک به حاکمیت که از سبک زندگی متفاوت از سبک زندگی و ارزش های مطلوب حاکمیت برخوردار بوده اند، به طور مداوم سیاست های مطلوب سیاستگذار حوزه فرهنگ را نقض کنند.

موضوع این مقاله مطالعه خصوصی سازیِ دارایی هایی دولت در جامعه ایران از پایان جنگ تا امروز است. این مطالعه از خلالِ بازخوانیِ گزارش های مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی درباره این موضوع در دوره های مختلف انجام شده است. پس از اثبات مسئله سؤال پژوهش به این صورت ارائه شده است: «سیاستِ خصوصی سازیِ دارایی هایِ دولت از حیث شیوه واگذاری به چه شکل اجرا شده اند؟». برای تحلیلِ چگونگیِ انجام واگذاری ها چارچوب نظری دیوید هاروی درباره انباشت سرمایه در دست اقلیتی معدود، از طریق خلع مالکیت از عموم مردم در فرایند خصوصی سازی مورداستفاده قرار گرفته است. واحد تحلیل مقاله کشور ایران در سال های 1368 تا 1399 است. واحد مشاهده گزارش های مرکز پژوهش های مجلس درباره خصوصی سازی در سال های 1368 تا 1399 است که با بخش های مرتبط با خصوصی سازی گزارش های تفریغ بودجه و برخی مصاحبه های سیاستگذاران درباره خصوصی سازی در همین سال ها تکمیل شده است. روش پژوهش تحلیل محتوای اسناد است. یافته های این پژوهش نشان می دهد اجرای سیاست خصوصی سازی در ایران، همواره همراه با توزیع رانت بوده و به تدریج به خلع مالکیت عموم مردم انجامیده است. اقلیتی از نیروهای سیاسی ایران یا بخش مهمی از شرکت های واگذارشده را از آن خود کرده اند یا با واگذاری شرکت های دولتی به بخش عمومی غیردولتی و نهادهای نظامی حضور خود را هیئت مدیره های انبوه شرکت های زیرمجموعه این نهادها تضمین کرده اند.

مسئله این مقاله توضیح به وجود آمدن صور نوین بیگانگی در دوره پست مدرن است. به این منظور پس از بیان منظور از دوره پست مدرن و شرح نظریه های شکل گرفته در آن، به توضیح دو مفهوم «بیگانگی» و «بیگانگی پست مدرن» پرداخته ایم. در نهایت منطق به وجود آمدن «بیگانگی پست مدرن» را شرح داده ایم. این مقاله مدعی است در دوره پست مدرن مفهوم «تفاوت» به یکی از محوری ترین مفاهیم نظری بدل شد. پست مدرنیسم با نقد کلان روایت های مدرن، به دنبال به رسمیت شناختن امر خاص، امر به حاشیه رفته و امر فرهنگی بود. در این فضا نظریه پردازی درباره تفاوت همگام با جنبش های فرودستانی نظیر زنان، سیاهان و مخالفان استعمار پیش رفت. اما تمرکز بر مفهوم تفاوت به تولید شکل هایی از دانش و آگاهی انجامید که از درک شباهت خود با دیگری ناتوان بود. «بیگانگی پست مدرن» باعث شد هم نظریات علوم اجتماعی و هم جنبش های جدید اجتماعی از درک منطق عمل سرمایه داری نئولیبرال و پیوندهای میان آن با پست مدرنیسم فرهنگی بازمانند.  

هدف این مقاله مطالعه میان تحولات رخ داده در نسبت امر قدسی و اخلاق در جامعه ایران پس انقلاب است. نتایج این پژوهش نشان می دهد حکومت ایران پس از پیروزی انقلاب، مبادرت به سیاستگذاری گسترده در حوزه قدسی سازی مکان و زمان و عمومی سازی دین نموده است. جامعه گاه با این سیاستگذاری «همراهی» نموده، گاه در برابر آن «مقاومت» کرده و گاه اشکال جدیدی از دینداری را «ابداع» نموده است. لذا دشوار بتوان از سکولار شدن جامعه ایران، به معنای رفتن دین به عرصه خصوصی سخن گفت. آنچه بیشتر رخ داده، تغییر شکل دینداری بوده است. از سوی دیگر شواهد پژوهشی نشان می دهد که جامعه ایران با بحران سرمایه و اعتماد اجتماعی روبه رو است و در وضعیت «آنومی» قرار دارد. رابطه دین و اخلاق از هم گسسته شده و اقتدار اجتماعی دین در جامعه کاهش یافته است. نتیحه عمومی سازی، کمرنگ شدن تمایز قدسی و عرفی است. قدسی تقدس زدایی شده محصول چنین شرایطی است. قدسی ای که در جامعه حضور دارد، اما حریم و حرمت ندارد و لذا از ایجاد همبستگی در جامعه ناتوان است. به همین اعتبار می توان گفت سیاستگذاری، در اخلاقی تر کردن حیات اجتماعی به شکست انجامیده است.

در این مقاله تلاش شده تا وضعیت فرهنگ کار در سازمان های ایرانی اعم از دولتی و خصوصی مطالعه شود. برای فهم این وضعیت، شاغلین ایرانی خارج از کشوری مورد مطالعه قرار گرفته اند که تجربه کار در ایران و غیر از ایران را به طور همزمان داشته اند. مطالعه فرهنگ کار در سه سطح فردی, سازمانی و کلان صورت گرفته و این مصاحبه ها با کمک تلفن های اینترنتی و شبکه های ارتباطی به انجام رسیده است. در میان موانع موجود در برابر شکل گیری فرهنگ سازنده کار، بی عدالتی, خودگرایی, نبود بیمه های حمایت گر، نبود چشم انداز و آینده روشن کار, زمینه های فرهنگی و اجتماعی مانع از کار، نبود مشوق های علمی پیش برنده, نظم اجتماعی و نظم مستقر در سازمان ها از مواردی است که در نگاه ایشان وجود داشته است. برخلاف دیدگاه هایی که متاثر از مطالعات شرق شناسانه اجزایی را در تاریخ دراز مدت و ذات فرهنگ ایرانی به عنوان عوامل بازدارنده در مسیر شکل گیری فرهنگ سازنده کار بیان می دارند, مطالعه حاضر نشان می دهد که مجموعه ای از عوامل اجتماعی و ساختاری سازنده موقعیت هایی است که باعث می شود همان کنشگران غیر فعال در ساختار ایران به کنشگران موثر در ساختار خارج از ایران تبدیل شوند.

هدف پژوهش حاضر، بررسی عوامل مؤثر بر کاربرد فن­آوری اطلاعات و ارتباطات از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی است. روش پژوهش از لحاظ هدف، کاربردی، از لحاظ چگونگی جمع آوری اطلاعات از جمله پژوهش­های توصیفی- پیمایشی است. جامعه آماری مورد مطالعه کلیه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی (750N=) بوده که با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی ساده 235 نفر به عنوان نمونه پژوهش انتخاب گردید. ابزار پژوهش، پرسش­نامه محقق ساخته بوده که روایی آن مورد تأیید متخصصان دانشگاهی قرار گرفته و پایایی آن با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ برابر 88/0 به­دست آمد. داده­های گردآوری شده در دو سطح آمار توصیفی و آمار استنباطی (آزمون­های t تک نمونه­ای، t گروه­های مستقل و تحلیل واریانس یک راهه) مورد تحلیل قرار گرفته است. عمده­ترین نتایج، بیان­گر آن است که از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی، شکل­گیری مراکزی برای پاسخ گویی در جهت رفع مشکلات فن­آوری دانشجویان مؤثرترین عامل در کاربرد فن آوری اطلاعات و ارتباطات است هم چنین یافته های جانبی حکایت از آن دارد که تفاوت معناداری در سطح 05/0 بر اساس متغیرهای تعدیل کننده وجود ندارد.