مصطفی صفدری رنجبر

هر نظام نوآوری بخشی متشکل از پایه دانشی و فناوری ها، نهادها و سیاست ها و ساختار بازار خاص خود است. به علاوه، این مؤلفه ها با الگوی خاصی در طول زمان تکامل می یابند و به هم تکاملی با یکدیگر می پردازند. مطالعه نحوه تکامل و هم تکاملی نظام های نوآوری بخشی به ویژه در کشورهای در حال توسعه می تواند دلالت های ارزشمندی را برای سیاست گذاری و مدیریت به دنبال داشته باشد. این پژوهش با بهره گیری از رویکردی کیفی و راهبرد مطالعه موردی به واکاوی تکامل و هم تکاملی در نظام نوآوری بخشی صنعت توربین های گازی در ایران پرداخته است. یافته ها بیانگر آن است که وجود بازار و تقاضای چشمگیر داخلی در بخش های مختلف صنعتی کشورهای در حال توسعه نظیر ایران می تواند به عنوان یک فرصت مناسب برای حرکت بنگاه ها داخلی به سمت اکتساب قابلیت های فناورانه محسوب شود مشروط به آنکه سیاست گذاران از فرصت ایجادشده نهایت بهره را برده و از طریق طراحی و به اجرا درآوردن سیاست های هوشمندانه در زمینه خریدهای دولتی، سرمایه گذاری در حوزه های تحقیقاتی، توسعه زیرساخت ها و همچنین تسهیل همکاری با شرکت های خارجی برای هدایت جریان دانشی به داخل کشور، زمینه مناسب انباشت و تکامل قابلیت های فناورانه را فراهم آورند.

هدف این مقاله احصاء اصول و سازوکارهای کلیدی نظام اکتساب دفاعی، دسته بندی آنها و ارایه راهبردهایی متناسب با هر دسته در بستر صنایع دفاعی کشور ایران است. رویکرد پژوهش حاضر، کمی است و از استراتژی پژوهش پیمایشی بهره برداری می کند. در این پژوهش، ابتدا از طریق مطالعه اسناد نظام های اکتساب دفاعی مرتبط با سه کشور پیشرو (آمریکا، انگلستان و فرانسه)، 28 اصل و سازوکار شناسایی شدند. در گام بعد با استفاده از نظرات 12 نفر از خبرگان صنایع دفاعی در قالب یک پانل، این اصول و سازوکارها به 20 مورد تقلیل پیدا کردند. در ادامه و با هدف ارزیابی اولویت و وضعیت موجود اصول و سازوکارهای شناسایی شده، پرسشنامه ای در میان 40 نفر از خبرگان و کارشناسان مرتبط توزیع گردید و 32 پرسشنامه تکمیل شد. در نهایت این 20 اصل و سازوکار با توجه به اولویت و وضعیت موجود، به چهار دسته تقسیم شده اند و متناسب با هر دسته یکی از راهبردهای پایش (اولویت کم- وضعیت نامطلوب)؛ بازنگری (اولویت کم- وضعیت مطلوب)؛ بهبود (اولویت بالا- وضعیت نامطلوب)؛ و حفظ (اولویت بالا- وضعیت مطلوب) پیشنهاد شده است.

در ادبیات علمی مدیریت فناوری، توافق قابل ملاحظه ای بر اهمیت و ضرورت پایش و پیش بینی دقیق و سریع نیازهای آینده و روند پیشرفت های فناورانه وجود دارد. دلایل این امر شامل تغییر و تحولات سریع فناوری، جهانی شدن بازار و رقابت، افزایش نوآوری های فناورانه و کاهش چرخه عمر فناوری ها می باشد. لذا، هوشمندی فناوری در سطوح مختلف سازمان ها به منظور کمک به شناسایی تهدیدها و فرصت های فناورانه و بهبود تصمیم گیری های فناورانه در اینچنین محیط متغیری، پیشنهاد می شود. موضوع هوشمندی فناوری طی سال های گذشته مورد توجه پژوهشگران زیادی قرار گرفته و از جنبه های مختلف مورد بررسی واقع شده است. آشنایی با یافته ها و دستاوردهای این پژوهشگران می تواند سهم بسزایی در درک و فهم بیشتر و بهتر موضوع هوشمندی فناوری داشته باشد، که از آثار آن می توان به بهبود فرآیندهای برنامه ریزی و تصمیم گیری در حوزه فناوری و ارتقای سطح یادگیری فناورانه سازمان اشاره نمود. لذا هدف از نگارش این مقاله بررسی مبانی نظری و پیشینه پژوهشی موضوع هوشمندی فناوری است که شامل تعاریف، ساختار، فرآیند، بازیگران، روش ها و ابزارهای هوشمندی فناوری می باشد. در پایان مقاله نیز برخی پیشنهادهای مدیریتی و تحقیقاتی ارائه گردیده است.

دیدگاه نظام های نوآوری بخشی، چارچوب مناسبی را برای تحلیل شکل گیری و تکامل صنایع مختلف ارائه می دهد. با وجود تفاوت ها و تمایزهای متعدد میان صنایع تولیدکننده محصولات مصرفی با نظام تولید انبوه و صنایع تولیدکننده محصولات و سامانه های پیچیده، تاکنون عمده پژوهش های انجام شده در زمینه نظام های نوآوری بخشی بر مطالعه صنایع تولیدکننده محصولات مصرفی با نظام تولید انبوه تمرکز کرده اند و پژوهش های اندکی یافت می شود که به مطالعه صنایع تولیدکننده کالاهای سرمایه ای و محصولات و سامانه های پیچیده پرداخته باشند. این مقاله قصد دارد با بکارگیری رویکردی کیفی و مطالعه موردی به مطالعه نظام نوآوری بخشی صنعت توربین های گازی در ایران به عنوان یک صنعت تولیدکننده محصولات و سامانه های پیچیده و نیز به معرفی بازیگران و کنشگران اصلی، توصیف مسیر شکل گیری و انباشت دانش و فناوری، شناسایی سیاست ها و نهادهای تأثیرگذار و تشریح شرایط بازار و تقاضا در این صنعت بپردازد. یافته های این پژوهش دربرگیرنده این موارد است: 1) مسیر شکل گیری و انباشت دانش و فناوری ساخت توربین های گازی، مشتمل بر قابلیت های فناورانه و راهبردهای کسب فناوری در بنگاه های سازنده توربین های گازی؛ 2) تنوع و پویایی سیاست های تأثیرگذار دولت بر شکل گیری و تکامل این بخش، مشتمل بر سیاست های راهبری، سرمایه گذاری، خرید و تسهیل گری؛ 3) ساختار انحصاری و سیاسی بازار صنعت توربین های گازی در ایران، مشتمل بر عرضه کنندگان و مشتریان (دولت) محدود و تقاضای بالا و روزافزون داخلی برای توربین های گازی با کاربردهای مختلف؛ 4) بررسی اثر تحریم های بین المللی بر فعالیت ها و اقدامات شرکت های ایرانی سازنده توربین های گازی. کلیدواژه ها: نظام نوآوری بخشی، محصولات و سامانه های پیچیده، صنعت توربین های گازی برای استنادات بعدی به این مقاله، قالب زیر به نویسندگان محترم مقالات پیشنهاد می شود: Safdari Ranjbar, M., Rahmanseresht, H., Manteghi, M., & Ghazinoori, S. (2017). Sectoral Innovation System of a Complex Product System Industry: Gas Turbine. Journal of Science & Technology Policy, 9(4), 55-70. {In Persian}.  

طی دهه های اخیر کشورهای در حال توسعه تلاش های زیادی در زمینه کسب دانش و قابلیت های فن آورانه موردنیاز برای ساخت و توسعه محصولات و سامانه های پیچیده به نمایش گذاشته اند. یکی از این موارد شرکت ایرانی مهندسی و ساخت توربین مپنا (توگا) است که طی دو دهه قبل موفق به کسب قابلیت های ساخت و ارتقای توربین های گازی به عنوان محصولات و سامانه های پیچیده شده است. این پژوهش با استفاده از رویکرد کیفی و استراتژی پژوهش مطالعه موردی اکتشافی، مسیر شکل گیری و تکامل قابلیت های فن آورانه ساخت توربین های گازی در این بنگاه متأخر ایرانی را در طول 22 سال قبل به تصویر کشیده است. نتایج و یافته های این پژوهش حاکی از آن است که مسیر شکل گیری و تکامل قابلیت های فناورنه ساخت توربین های گازی در این شرکت شامل چهار مرحله است: 1) مرحله خرید و بهره برداری از توربین های گازی خارجی؛ 2) مرحله درونی سازی و انتقال فناوری ساخت توربین های گازی؛ 3) مرحله ساخت توربین های گازی در داخل با تنوع محدود؛ و 4) مرحله تنوع بخشی به سبد محصولات و ایجاد بهبودهای تدریجی در توربین ها بر پایه تحقیق و توسعه. بعلاوه به راهبردهای کسب فن آوری، سازوکارهای یادگیری فن آوری، سیاست ها و اقدامات دولت و میزان فروش محصولات شرکت در هر یک از مراحل اشاره شده است. یافته های این پژوهش می تواند درک و شناخت مدیران و سیاست گذاران این حوزه صنعتی و سایر صنایع تولیدکننده محصولات و سامانه های پیچیده را نسبت مراحل شکل گیری و تکامل قابلیت های فناورانه و ملاحظات و الزامات آن را ارتقا دهد.

دانشگاه ها و صنایع از مهمترین و اثرگذارترین نهادها در توسعه اجتماعی و رشد اقتصادی و فناورانه جوامع هستند. به همین دلیل، توسعه ارتباط صنعت و دانشگاه به دلیل اثرات و پیامدهای بسیار مثبت آن در ایجاد تحولات فناورانه، اقتصادی و اجتماعی از دیرباز مورد توجه مدیران، سیاست گذاران و تصمیم گیرندگان دانشگاهی و صنعت قرار داشته و تلاش های فراوانی جهت ایجاد پیوندی اثربخش بین صنعت و دانشگاه صورت گرفته است. در کشور ما نیز تلاش های زیادی هم در زمینه نظری و هم در میدان عمل به منظور شکل دهی به همکاری پویا و اثربخش میان دانشگاه و صنعت انجام گرفته است. اما هنوز همکاری علمی و فناورانه مطلوب و مورد نظر میان دانشگاه و صنعت شکل نگرفته است و گویا راهکارهای ارائه شده و سازوکارهای طراحی شده برای گذار از موانع و چالش های پیش رو بی اثر مانده اند. لذا با توجه به اهمیت قابل انکار موضوع همکاری دانشگاه و صنعت و به منظور ارتقای سطح درک و شناخت از روابط و همکاری میان دانشگاه و صنعت، سعی شده است که در این مقاله به بررسی سیر تاریخی، جریان های تاثیرگذار، اهداف و انگیزه ها، موانع و چالش ها، سازوکارها و عوامل موثر بر همکاری میان دانشگاه و صنعت پرداخته شود. در پایان نیز به بررسی موضوع ارتباط دانشگاه و صنعت در ایران پرداخته شده است و به بعضی چالش ها و موانع، سازوکارها و پیشنهادها اشاره شده است.

به منظور کسب مزیت رقابتی از طریق فن آوری های پیچیده، پرهزینه و در حال تغییر، بنگاه ها نیاز به مدیریت  استراتژیک آنها دارند. استراتژی فن آوری، شامل مجموعه ای از تصمیم ها و اقدامات راهبردی در زمینه فن آوری است که باید به منظور تبدیل ورودی ها به خروجی ها، توسط مدیران اتخاذ گردند. هدف نهایی این گونه استراتژی ها،    دست یابی به مزایای رقابتی در سطح بنگاه است. مساله اصلی پژوهش حاضر آن است که یافتن الگوی فرآیندی مناسبی برای طراحی و تدوین استراتژی فن آوری در بنگاه های صنعتی که همه ی مراحل شناسایی، انتخاب و اکتساب فن آوری را شامل شود و برای هر یک از مراحل، ابزار مشخصی را پیشنهاد داده باشد، امری دشوار است. بر این اساس، این مقاله با استفاده از راهبرد پژوهش اقدام پژوهی، به معرفی یک الگوی فرآیندی برای طراحی و تدوین استراتژی فن آوری در بنگاه های صنعتی پرداخته است. در این الگو، شناسایی فن آوری ها با استفاده از مفاهیم درخت فن آوری و واحد فن آوری استراتژیک، انتخاب فن آوری ها از طریق ماتریس جذابیت- توانمندی و تعیین روش اکتساب فن آوری ها از طریق روش تصمیم گیری چند معیاره پرومته، صورت می گیرد. این الگو در شرکت ایرانی تولیدکننده تجهیزات اتوماسیون صنعتی با نام قشم ولتاژ، به کار گرفته شده است و فعالیت های شناسایی، انتخاب و اکتساب فن آوری برای یک محصول با نام واسط انسان و ماشین صورت گرفته است. الگوی ارایه شده می تواند از طریق نظام مند کردن فرآیند طراحی و تدوین استراتژی فن آوری، موجب بهبود و ارتقای اثربخشی تصمیم گیری های استراتژیک و عملیاتی مرتبط با فن آوری در بنگاه های صنعتی گردد.

اقتصادهای نوظهور و کشورهای در حال توسعه، طی دهه های اخیر تلاش های زیادی در زمینه همپایی فناورانه، به منظور دستیابی به دانش و قابلیت های مورد نیاز برای ساخت و توسعه محصولات و سامانه های پیچیده به نمایش گذاشته اند. طی سال های گذشته در ایران، برای دستیابی به دانش، مهارت ها و فناوری های ساخت توربین های گازی تلاش های زیادی صورت گرفته و نتایج مطلوب و قابل ملاحظه ای نیز به دست آمده است. این مقاله با استفاده از رویکرد کیفی و راهبرد پژوهشی مطالعه موردی، به مطالعه تجربه شرکت توربوکمپرسور نفت (OTC) در دستیابی به دانش و قابلیت های فناورانه و مدیریتی ساخت توربین های گازی صنعتی در قالب طرح توربین گازی IGT25 می پردازد و پیشران ها و عوامل مؤثر بر این تجربه    موفقیت آمیز را شناسایی می کند. یافته های این پژوهش نشان می دهد که سیاست ها، حمایت ها و اقدامات دولت، شبکه سازی، تعامل و همکاری بین کنش گران و ذی نفعان اصلی، روش های کسب قابلیت های فناورانه، وجود بازار و تقاضای داخلی چشم گیر قابلیت های سازمانی و مدیریتی ، بافتار و عوامل محیطی نقش کلیدی در همپایی شرکت توربوکمپرسور نفت و دستیابی این شرکت به دانش و فناوری های ساخت توربین های گازی ایفا می کنند.

موضوع همکاری بین دانشگاه و صنعت، برای دهه های متوالی، فکر سیاست گذاران و همچنین پژوهش گران را به خود مشغول کرده است. در کشور ما نیز، تلاش های زیادی، هم در زمینه نظری و هم در میدان عمل، به منظور شکل دهی به همکاری پویا و اثربخش میان دانشگاه و صنعت و به ویژه صنایع دفاعی، انجام گرفته است. اما، آن چه مشهود است، این است که هنوز همکاری علمی و فن آورانه مطلوب و مورد نظر میان دانشگاه و صنایع دفاعی شکل نگرفته است و گویا راه کارهای ارایه شده و سازوکارهای طراحی شده برای گذار از موانع و چالش های پیش رو، کم اثر مانده اند. به نظر می رسد که عدم کارایی و اثربخشی راه کارهای برون رفت از شرایط فعلی، به سطحی بودن راه-کارها ارتباط دارد، که خود ریشه در سطحی بودن تحلیل ها و موانع و چالش های شناسایی شده، دارد. این پژوهش، بر آن است تا با استفاده از روش تحلیل علّی لایه ای (CLA) و بهره گیری از نظرات جمعی از خبرگان دانشگاه و صنایع دفاعی، ضمن شناسایی وضعیت موجود همکاری ها میان صنایع دفاعی و دانشگاه ها بر عمق تحلیل ها افزوده و به شناسایی وضعیت مطلوب در رابطه با همکاری دانشگاه و صنایع دفاعی پرداخته و راه کارها و سازوکارهایی را برای گذار ارایه کند. یافته های این پژوهش، در برگیرنده ی وضعیت موجود، وضعیت مطلوب و سازوکارهای گذار در رابطه با همکاریهای علمی و فن آورانه صنایع دفاعی و دانشگاه ها در لایه های مختلف، یعنی لیتانی، علل نظام مند، گفتمان/جهان بینی و اسطوره ها/استعاره ها است.

صنایع دفاعی در کشورهای متعددی در حال طی کردن فرآیند گذار به پارادایم نوآوری باز هستند. صنایع دفاعی کشور ما نیز به منظور بهره گیری هر چه بیشتر از ظرفیت های دانشی کشور و کاهش هزینه ها و زمان دست یابی به محصولات و خدمات، ناچار به طی این مسیر هستند. بنابراین، هدف اصلی این پژوهش شناسایی، دسته بندی و اولویت بندی چالش های پیش روی صنایع دفاعی کشور در گذار به پارادایم نوآوری باز است. بدین منظور، پس از مصاحبه با 12 نفر از خبرگان صنایع دفاعی 25 چالش کلیدی مورد شناسایی قرار گرفت. سپس با استفاده از نظرسنجی از 10 تن از خبرگان دانشگاه و صنعت چالش های شناسایی شده به شش دسته تقسیم شدند. در ادامه از طریق توزیع پرسشنامه میان 67 نفر از مدیران و کارشناسان صنایع دفاعی و اجرای آزمون فریدمن با 42 پرسشنامه تکمیل شده، چالش ها به صورت تک تک اولویت بندی شدند. از دیگر نتایج این پژوهش می توان به اولویت بندی چالش های شناسایی شده به صورت دسته ای اشاره کرد که بر حسب اولویت بدین ترتیب است: فرهنگی، انگیزشی، زمینه ای، فرآیندی، زیرساختی و قابلیتی. در پایان به مدیران و سیاست گذاران صنایع دفاعی پیشنهاد شده است که توجه و تمرکز بیشتری را به رفع چالش های نرم (فرهنگی، انگیزشی و زمینه ای) اختصاص دهند، زیرا رفع این چالش ها زمینه و فضا را برای رفع چالش های سخت (فرآیندی، زیرساختی و قابلیتی) فراهم می سازد.

شرکت های تولید کننده برای تضمین بقای خود در بازار رقابتی و طی کردن مسیر رشد و توسعه، ناگزیر به طراحی، ساخت و ارائه محصولات جدیدی به مشتریان و بازار هستند. از طرف دیگر، توسعه محصولات جدید ( NPD ) ، فرایندی کاملا پیچیده است و موفقیت آن تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد. هدف این پژوهش، شناسایی، اولویت بندی و تعیین شدت تعاملات بین این عوامل به صورت کمّی است. در این پژوهش 9 عامل که تعداد زیادی از صاحبنظران به آنها اشاره کرده اند، تحلیل شده اند. برای نظرسنجی از نظرهای 12 نفر از خبرگان صنعت و دانشگاه استفاده شده است. روش به کار رفته برای اولویت بندی عوامل، مدل سازی ساختاری تفسیری ( ISM ) است و برای تحلیل کمّی روابط و تعامل میان عوامل از روش DEMATEL استفاده شده است. در این پژوهش، عواملی چون: ""حمایت سازمانی و مدیریت ارشد""، ""قابلیت های فناورانه"" و ""پاداش دهی به اعضای تیم"" به عنوان عوامل اثرگذار و علت شناسایی شده اند و عواملی چون: ""راهبردهای توسعه محصولات جدید""، ""نوآوری محوری"" و ""کیفیت فرایند"" به عنوان عوامل اثرپذیر و معلول شناسایی شده اند.

هدف این تحقیق آن است که با استفاده از روش DEMATEL نحوه تعامل و اولویت بندی میان عوامل موثر بر کارآفرینی سازمانی را مشخص نماید. عوامل مورد بررسی شامل عوامل مرتبط با مدیریت منابع انسانی، ساختار و فرهنگ سازمانی می باشد. گروه خبرگان این تحقیق را 12 نفر از مدیران وکارشناسان ارشد شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی تشکیل می دهند. در این تحقیق روش جمع آوری داده طراحی و توزیع پرسشنامه میان افراد خبره است که روایی آن از طریق روش اعتبار محتوا و نظر 4 نفر از متخصصان و خبرگان سنجیده شده است. برای تعیین پایایی پرسشنامه نیز از روش آزمون مجدد یا بازآزمایی استفاده شد و نتایج حاکی از 84 % همبستگی میان پاسخ های داده شده به پرسش ها بود. در این تحقیق 12 عامل کلیدی و موثر بر کارآفرینی سازمانی مورد تحلیل قرار گرفته است. یافته های این تحقیق نشان دهنده آن است که عوامل موثر بر ارتقای کارآفرینی سازمانی را می توان به دو دسته عوامل اثرگذار که به طور عمده عوامل مرتبط با مدیریت منابع انسانی و عوامل اثرپذیر که اکثرا عوامل مرتبط با فرهنگ و ساختار سازمانی تقسیم کرد که نقش عوامل اثرگذار ایجاد بستر برای ایجاد و تحقق عوامل اثرپذیر است و میزان اثرگذاری آنها بر ارتقای کارآفرینی سازمانی بیشتر است.

امروزه فروشگاه های زنجیره ای با رقابتی شدید رو به رو هستند. در چنین محیطی تعداد فزاینده ای از مشتریان به حجم بالایی از اطلاعات مجهز شده و از قدرت پذیرش ریسک بیشتری برخوردار شده اند. آنها بر اساس ارزش بیشتری که جای دیگری کسب می کنند، مستعد تغییر فروشگاه خود هستند، بطوریکه تعویض فروشگاه از جانب مشتریان به امری عادی و چالشی برای خرده فروشان بدل شده است. بنابراین فاکتورهایی که بر میزان تمایل مشتری به خرید دوباره تاثیرگذار هستند، نقش حیاتی در عملکرد و موفقیت فروشگاه ها ایفا می کنند. از این رو هدف این پژوهش، شناسایی و اولویت بندی عوامل تعیین کننده تداوم خرید مشتریان فروشگاه های زنجیره ای اتکا هستند. در این پژوهش با مطالعه مفصل تحقیقات پیشین چاپ شده در مجلات معتبر علمی در زمینه خرده فروشی، عوامل استخراج و با استفاده از روش های پیش آزمون و مصاحبه عوامل تصحیح و تعدیل شدند. در این پژوهش از ابزار پرسشنامه برای گردآوری داده ها استفاده شد. جهت شناسایی عوامل تعیین کننده تداوم خرید از آزمون همبستگی و جهت اولویت بندی آنها از ابزار شبکه های عصبی مصنوعی استفاده شد. مرور ادبیات ""خرده فروشی"" بیانگر آن است که به کارگیری این ابزار در این صنعت کاملاً بی سابقه و ابتکاری است. نتایج نشان داد که عوامل کیفیت کالا، قیمت، برنامه های وفاداری، تعداد پیشخوان های خدمات، کارمندان فروشگاه، برچسب های توضیحی قفسه ها، تنوع محصولات، امکانات پارکینگ، تحویل درب منزل، برند فروشگاه و جو فروشگاه، تعیین کننده ""تداوم خرید مشتریان"" در فروشگاه های اتکا هستند و همچنین اولویت بندی و میزان تاثیر این عوامل بر تداوم خرید مشتریان به ترتیب ذکر شده است. همچنین وضعیت موجود فروشگاه های اتکا از نظر هر یک از عوامل فوق تعیین شد. ضمناً جوان تر ها، افراد با تحصیلات بالاتر و افراد با درآمد بالاتر تداوم خرید پایین تری از خود نشان دادند. در نهایت پیشنهادهایی برای افزایش تداوم خرید مشتریان فروشگاه های اتکا و همچنین مطالعات آتی ارائه شده است.