محمد خاقانی اصفهانی

المقادمه من شعراء فلسطین. ظهر التکرار جلیاً فی شعره بحیث اعتبر سمه أسلوبیه بارزه فی نتاجه الشعری. هدف البحث هو الکشف عن أسلوب التکرار فی دیوان الشاعر وعلاقته بالإیقاع والدلاله. فقد لفت التکرار أنظار الشّعراء والنقّاد من العصور الغابره حتّی الآن بسبب الدور الهام الذی یلعبه فی الکشف عن جمالیات الشعر وموسیقاه، وکذلک بسبب دوره الوظیفی والدلالی فی الشعر، لذا فإن دراسه هذه التقنیه فی شعر المقادمه تعدّ ضروریه. حاولنا فی هذا البحث أن نقوم من خلال دراسه هذا العنصر لدی الشّاعر بتعرّف المفاهیم الرئیسه لشعره المقاوم والعثور علی کیفیه استخدام هذه التقنیه فی تعمیق البنیه الدّلالیه والإیقاعیه وعلاقتها بأنواع البدیع. المنهج المستخدم فی هذا البحث هو المنهج التحلیلی – التوصیفی کما وظّفنا المنهج الإحصائی لاستخراج عدد الأصوات والکلمات والجمل المتکرّره. وما توصّل إلیه البحث هو أنّ المقادمه وظّف تکرار أصوات الحاء والهمزه والکاف للتعبیر عن صعوبه الموقف العاطفی الذی یمرّ به وصوت اللام للتعبیر عن الجهر والمعارضه کما أراد عن طریق المزاوجه بین النون والیاء التعبیر عن حاله الشجن التی تنتابه، وهذا النمط من التکرار درسه النقاد القدماء ضمن ما یعرف بالمعاضله الکلامیه وقد فصلوه عن التکرار. وقد رصد الشاعر فی تکرار البدایه صوره التضحیه والأبطال بهدف الترغیب وفی تکرار النهایه صوره الرثاء بهدف إثاره مشاعر المتلقی، حیث یشکلان مظله شعریه تهیمن علی مناخ القصیده وتحتویها، وقد هدف بتکراره ضمیر "نحن" تجسید الجراح الجماعیه وصوره الاتّحاد الفلسطینی وبتکراره ضمیر "أنت" بیان مدی علاقته بابنه الفقید. وقد تمیّز التکرار المرکب عنده بعنصر الارتکاز والتمحور الذی یجعله مختلفاً عن التکرار البسیط، وقد استخدمه فی تعمیق المضامین الطوباویه، والانصهار فی الوطن ودعم الانتفاضه.

ظهور دانش هرمنوتیک یا تأویل متن در دو سده اخیر باز بودن قرآن کریم را در برابر تفسیرهای نو بیش از پیش به میدان بحث آورده و چالش میان محافظه کاران و اصلاح طلبان را در فهم اسرار آن دو چندان کرده است. از دستاوردهای این تحقیق، گذار از جمله محوری در تحلیل استعاره های زبانی و گشودن چشم انداز متن در فضای استعاره و مجاز است. این دستاورد نتیجه ژرف نگری دوره معاصر در پژوهش های زبان شناختی با رویکرد متن محوری است. همچنین، بر اساس نتایج به دست آمده، استعاره نه فقط آرایه ای ادبی، بلکه فرایندی است که تمام ابعاد زندگی بشر را فرا گرفته و آدمی در استعاره به زندگی خود ادامه می دهد و به آن معنا می بخشد. فکر، رؤیا، بازی و ... همه استعاره اند و با استعاره است که موجودیت آدمی معنا پیدا می کند. کتاب البلاغه وتحلیل الخطاب اثر حسین خالفی، که در این کتاب در صدد بررسی و نقد آن هستیم،در تلاش است، با استفاده از شگرد گفتمان کاوی، عدم تقابل مجاز با حقیقت را اثبات کند و دیدگاه تأویلی را در خدمت فهم بهتر قرآن کریم و سایر متون مقدس قرار دهد.

اولین جرقه های علم بلاغت نزد مسلمانان را باید در قرن های چهارم و پنجم هجری جست وجو کرد که ریشه در ذهنیت و فلسفه یونایی دارد.به مرور زمان و پیشرفت در تمامی زمینه ها در علم بلاغت نیز همچون دیگر علوم، احساس نیاز به یک رویکرد جدید سبب شد نظریه های بلاغت جدید در برابر بلاغت سنتی قد علم کنند. کتاب «نحو بلاغه جدیده» یکی از تألیفات خلیل کفوری است که به موضوع بلاغت جدید و ارتباط آن با سایر علوم پرداخته است. این کتاب مانند همه تألیفات بشری کاستی ها و نادرستی هایی دارد که بررسی انتقادی کتاب مزبور و میزان توفیق آن به عنوان یک منبع مفید در زمینه بلاغت جدید دستمایه نگارش این مقاله است.در این بررسی معلوم شد که مؤلف در مباحث مربوط به رابطه علم بلاغت با سایر علوم از برخی از اصطلاحات تعریف واضحی ارائه نداده است؛ اما قسمت عمده کاستی های این کتاب در حیطه پیچیدگی زبان مؤلف در تبیین موضوع است.

تحلیل انتقادی کتاب های مختلفی که در زمینه های گوناگون علمی نگاشته می شود یکی از بایدها و ضرورت ها و زمینه های مهم فعالیت نقادان است. علم بلاغت هم به هیچ روی از این قاعده برکنار نیست و ازآن جاکه امروزه در زمرة علوم روزآمد و مهمی است که نویسندگان و پژوهش گران زیادی در آن وارد می شوند و نظرات مختلفی ارائه می دهند بایسته است تا این آثار متنوع با نگاهی دانشگاهی و ضابطه مند نقد و بررسی شود. بر این اساس، بررسی انتقادی کتاب فلسفة البلاغة بین التقنیة و التطور اثر رجاء عید استاد دانشگاه بنها مصر، به منزلة مسئلة اصلی این پژوهش انتخاب شده است. مهم ترین یافته های این پژوهش، که با روشی تحلیلی انتقادی نگاشته شده، بیان گر این مطلب است که در این کتاب نویسنده سعی دارد با نگاهی نو به مباحث بلاغت منطق محوری و فلسفه مآبی و کلام اندودیِ بلاغت را به نقد بکشد و در این کار تاحد زیادی موفق است، اما هنگام ارائة طرحی نو و جای گزینی برای تقسیم بندی های منطقی و مباحث فلسفی و کلامی راه به جایی نبرده است.

تمثّل المفارقه إحدی المقوّمات الأدبیه والسمات الأسلوبیه للخطاب القرآنی؛ إذ تُخرِج اللغهَ المألوفه إلی المستوی الأدبی بالانزیاح الدلالی، فتعطیها زخماً دلالیاً، ودفقاً جمالیاً، وبُعداً إیحائیاً؛ إذ إنّ المفارقه أسلوب یعبّر عن معنیً ما بشکل یخالف ظاهره السطحیّ ذلک المعنی؛ فالقارئ یجد التباین والخلاف بین السطح والعمق. بعباره أخری یوجد فی التعبیر الواحد مستویان للمعنی: مستوی سطحی، ومستوی کامن، والقارئ بإدراک التعارض بینهما یتوصّل إلی المعنی المنشود. هذه المقاله تستجلی بمنهج وصفی تحلیلی الملامح الجمالیه للمفارقات القرآنیّه التی تصوّر الکفّار فی مواقفهم المختلفه. وتفادیاً لأیّ إساءه فهم، أو سوء تفاهم، نلفت بادئ ذی بدء، انتباه القارئ الکریم إلی أنّنا نرید المفارقه بوصفها إحدی روافد أدبیه الخطاب، وأدوات التصویر الفنّی. تؤدّی المفارقه دورها فی جمالیّه القرآن بمؤثّرات جمالیّه، هی: التغریب، والإیجاز، وإبراز اللفظ والمعنی فی ضدهما، والصدق، والتهویل، والتهکّم.

لم یکن فی بدأ الأمر بین الشعر و النثر بوناً شاسعاً. کان الشعر کلمات موزونه تحدی بها الإبل، لا غموض فیه و لا تعقید، فلم یکن یعز علی قاریء شعر أن یستخرج فحواه. و لکنه لم یبق علی سلاسته و وضوحه قید الأبد، أخذت معانیه تتسع و أوزانه تتکاثر، و ما ونی الشعراء یهتمون بشعرهم اهتماماً بالغاً، فمنهم من یقلب شعره حولا لتنقیحه و یستفرغ جهده فی إجادته ما شاء الله له أن یجتهد، و یستعین من الطاقه ما یملک و ما لا یملک فی تنمیقه و السمو به إلی قمه عالیه متشبثاً بأسالیب البیان وشتی ضروب البدیع.مما استخدمه الشعراء لتنمیق أشعارهم و سیرها فی الناس هو استخدام ضروب الألوان و تلوین أشعارهم بها، و ابن الرومی من أهم الشعراء الذین یتشبثون بهذه الماده الشعریه لتدبیج أشعاره. تناولت هذه الدراسه توظیف اللون عند ابن الرومی و عمدت إلى و لوج شعریه الألوان عند الشاعر و مدى قدرته على توظیفها دلالیاً و جمالیاً؛ لأن نشأه الشاعر فی بییه تتصف بالجمال و تعدد الألوان؛ دفعه للاهتمام بالفن التشکیلی و ممارسه الرسم. و یهدف إلى إحصاء الظواهر اللونیه فی شعره و إبرازها؛ و قد اعتمد البحث منهج التحلیل و الوصف و الإحصاء فی تناول الألفاظ اللونیه. قد أکثر ابن الرومی فی أشعاره من استخدام ماده اللون کثره بالغه، و هی فی شعره بمنزله علبه الألوان عند الرسام، کأنی بالشاعر أراد أن یجعل من دیوانه طبیعه فیها الألوان و الأزهار و الأشجار تجری تحتها الأنهار. إنه یحسن استخدام الألوان و تسعده علی ذلک حاسته التصویریه، و یبرز فاعلیه الألوان و دلالاتها فی لوحاته لیستقطب انتباه الملتقی إلی حد أکثر. و متى ما أشبعنا النظر فی صور الشاعر الخیالیه؛ نرى أن الألوان الأبیض، و الأسود، و الأحمر، و الأخضر، و الأصفر و الأرزق هی أکثر ما استخدمه الشاعر من الألوان على التوالی.

إنّ صناعه المبالغه لها مکانه خاصّه فی شعر المتنبّی بِصِفَتِهِ أحد روّاد الشعر فی ساحه الأدب العربیّ لها دَور ممتاز فی شعره. فکثیر من مبالغات المتنبّی الشعریّه یرتبط بشخصیّته ارتباطاً وثیقاً، وبعضها یرتبط بالضّغوط النفسیّه الّتی سیطرت علی نفسیّته من جانب العوامل البیئیّه. ونظراً لِتوسّع صناعه المبالغه فی شعر المتنبّی، وما للمبالغه من أَرصده نفسیّه فی إقناع المتلقّی، کان من اللّازم أن نهتمّ بدراسه شعره سیکولوجیّاً، وصولاً إلی قِسمٍ من اتّجاهاته الأدبیّه. نَحنُ بِالاستعانه بالأصول السیکولوجیّه الجدیده السّائده، ومن خلال منهج التحلیل النّفسیّ، نحاول الکشف عن العلاقه الموجوده بینَ انفعالات المتنبّی النفسیّه، واتّجاهه إلی المبالغه، وملامح هذه العلاقه، وإبراز دَور العوامل البیئیّه فی ظهور هذه العلاقه. وقَد أَنتَجَ هذا البحث وقوفنا علی دوافع المتنبّی النفسیّه، ما یُعینُنا فی التعرّف إلی قِسمٍ مهمٍّ مِن اتجاهاته الفکریه، والأدبیّه، ویُساعِدنا علی معرفه التّیّار النّفسی الحاکم علی شعره، من ناحیه اهتمامه بالمبالغه. وأخیراً أَرشَدَنا هذا البحث إلى أنّ الانفعالات النفسیّه لا تتمکنُّ من التأثیر علی مضامین الآثار الأدبیّه فقط، بَل بإمکانها تعیین وإحضار الفنون البلاغیّه فی النصوص الأدبیّه شعراً ونَثراً. فلهذا تُعَدُّ الانفعالات النفسیّه من المبادئ المهمه فی اتّجاهات الأدب، لا من حیث المضمون فقط، بَل من الناحیّه الشّکلانیّه، ومن حیث أَدَوات التعبیر.

یتضمن الکتاب الثامن والعشرون من رسائل «نهج البلاغه» علی نقاط بلاغیه هامه یکشف النقاب عنها فی هذاالبحث ویقارن بکتاب معاویه تبییناً لبلاغه کتاب الإمام علی (ع) وکی یکون مثالاً یقتدی به ویحتذی حذوه فی إنشاء الرسائل وخاصّهً الرسائل الجوابیه وکذلک یبیّن هذا البحث تطابق بلاغه الکتابین المشتمله علی صور المعانی والبیان والبدیع والأغراض الأخلاقیه والسیاسیه للکاتبین: بفرض معاویه کالمبدأ البادئ للمکاتبه والإمام علی (ع) المجیب علی الرساله، وبالتالی یتبین أنّ الأخلاق التی هی أمرمعنوی تتولّی الجمالیات الروحیه والبلاغه کظاهرهٍ لسانیه تتعهّد جمالیات اللغه وبینهما علاقه وثیقه.

القراءات النقدیة المتواجدة فی الحقول المختلفة تکشف للمخاطب عن مدى فاعلیة النص المدروس وتبین الممیزات الإیجابیة والسلبیة التی یقع فیها، فالرؤیة الناقدة منطلق بنّاء یصلح فجوات الطریق وشرخاتها التی تؤدی إلى الفتور. أما الکتب البلاغیة فهی لاتکون بمعزل عن هذه التقییمات وجعلها على خشبة النقد تعطی أکلها ضعفین من زاویتین، زاویة معلوماتیة؛ فرصد ما ورد فیها یسفر عن المعلومات الحدیثة ویبین العلاقة التی یتمکن من إقامتها بین سائر النتاج البلاغی، وزاویة أخرى تتعلق بالدراسات الآکادیمیة وإزاحة الستار عن الآلیات الموظفة فی هذه الکتب لتعلیم البلاغة. فاستهدف هذا البحث القیام بالقراءة النقدیة فی الکتاب دروس فی البلاغة العربیة للأزهر الزناد لیبین المستویات التقییمیة فیه من زاویتی الحصاد البلاغی والدرس الآکادیمی وذلک على أساس المنهج التوصیفی. استنتجت هذه الدراسة أن الکتاب دروس فی البلاغة العربیة مزج بین البلاغة القدیمة والمعطیات الدرس البلاغی الحدیث مزجاً بسیطاً ویغلبه الطابع التقلیدی وإنه یستأهل بأن یکون مادة دراسیة فی المستویات الآکادیمیة الدنیا کما أنه یمکن أن یعتبر مادة فرعیة فی الدراسات الآکادیمیة العلیا والجدیر بالذکر أن الباحث رغم محاولته فی تبیینه لتضافر البلاغة التقلیدیة والبلاغة الحدیثة تغافل عن بعض القضایا الرئیسة التی طرحته البلاغة القدیمة.

شعر پایداری فلسطین دارای کارکردهای نمادین و اسطوره ای است. این کارکردها به لحاظ ماهیت، ماندگار و از ویژگی های فرامکانی و فرازمانی برخوردارند. نماد و اسطوره در دو حوزه ی معناگرایی و تصویر آفرینی شعر فلسطین نقش عمیق داشته است و همین دو خصلت ادبی، سبب شده است تا در سازوکار سرایندگی، به شکلی کارآمد مورد توجه قرار گیرند. زینب حبش با آفرینش اشعاری گونه گون میراثی ارزشمند در عرصه شعر پایداری فلسطین به جای گذاشته که از اسطوره و نماد به عنوان مهم ترین شاخص این نوع ادبی استفاده چشمگیر کرده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی به تحلیل نمادها و اسطوره های به کاربرده شده توسط شاعر پرداخته است. یافته های پژوهش نشان داده که نگارنده نمادها و اسطوره ها را به شش حوزه ی طبیعی، شخصی مثبت، منفی، حیوانی، مکانی و موارد دیگر تقسیم کرده است که دارای مدلولات متنوعی از جمله صلح، آزادی، پایداری، شهید، مبارزان، سرزمین، دشمن هستند که این موضوع از غنای اندیشه شاعر و ابتکار و استفاده مناسب وی از ظرفیت های زبانی و ادبی پرده برمی دارد.

تعدّ الأسالیب الإنشائیه من أهمّ الوسائل التی یوظّفها الشعراء للتعبیر عما یدور فی نفوسهم والکشف عن تجاربهم والأحداث التی یعیشونها؛ کما أنها أداه مهمّه تمیط اللثام عن جمالیات النص الأدبی ومیزاته الفنیه ولقد أصبحت الأسالیب الإنشائیه جزءاً لا یتجزّأ من بنیه النص الشعری الفلسطینی المقاوم والتی قد شغلت حیزاً کبیراً من مساحته؛ فلماذا استخدم شعراء فلسطین هذه الأسالیب؟ وما هی المیزات الفنیه التی تمتاز بها هذه الأسالیب فی الشعر الفلسطینی المقاوم؟ من منطلق هذا الأمر، تهدف هذه الدراسه الکشف عن توزیع الأسالیب الإنشائیه الطلبیه الموظّفه وأنماطها فی الشعر الفلسطینی المقاوم ومعرفه دلالاتها وظواهرها الفنیه البلاغیه. ولتحقیق أهداف البحث انتهجت الدراسه المنهج الوصفی– التحلیلی والإحصائی. المتأمّل فی بنیه النص الشعری الفلسطینی یجد أنّ المخاطب وما یتعلّق به یعدّ جزءاً أساساً یتمحور حول الشعر الفلسطینی المقاوم وهذا راجع إلی قله حضور التمنّی فی بنیه هذا النوع من الشعر، قیاساً إلی سائر الأسالیب الإنشائیه؛ کثیراً ما نجد أنّ الشاعر الفلسطینی ینادی ما یکون غیر معیّن هادفاً إلی إشاعه روح الصلابه والثبات فی مختلف أرجاء المعموره، ویلوذ بحذف النداء عند خطاب الوطن وذلک لتقریب مشاعره ومسافه حبه من الوطن المحتلّ؛ قد انزاح الشعراء بفعل الأمر عن دلاته الأصلیه إلی دلالات مختلفه لعلّ أبرزها هو التهدید والتحدّی والتشجیع علی مواصله الکفاح؛ یعدّ التحسّر علی ما حلّ بالشعب الفلسطینی من قتل ودمار وتشرید من أکثر الدلالات ترداداً فی أشعار الشعراء مستخدمین أسالیب الاستفهام المتنوّعه المردفه بوصفها ظاهره فنیه فیها.

إن العالم العربی مجتمع لغوی واحد، له لغه واحده هی العربیه، لکن اللهجات العربیه ابتعدت بعضها عن البعض الآخر بمرور الزمن، حتى لیکاد حدیث العراقی مثلاً بلهجته یستغلق علی الجزائری وغیره من أهل العالم العربی، وهکذا بقیه اللهجات. والازدواجیه اللغویه شیء بدیهی فی اللغه العربیه. وفیها نمطان من الأداء اللغوی: - لغه فصیحه مشترکه، تستعمل فی المحافل العربیه العامه ویکتب بها الشعراء ویخطب بها الخطباء فی المحافل العربیه العامه - ولهجات عامیه مختلفه، یتحدث بها الناس فی أسواقهم وبیوتهم وشؤون الحیاه الیومیه المعتاده فی المحادثات والبیع والشراء. هذه المقاله تعالج: 1. مدی الخلاف بین العربیه الفصیحه والعربیات العامیه المتنوعه. 2. آثار هذا الخلاف فی الواقع المعاش وفی العالم العربی. 3. الإشکالیات التی برزت من هذه الازدواجیه بین الأدباء والألسنیین والمواقف المتضاربه التی اتخذتها المجامع اللغویه والمؤسسات اللسانیه والتعلیمیه إزاء هذه الظاهره اللغویه. 4. مدی ضروره تعرف الطلاب والأساتذه الإیرانیین علی هذه اللهجات وهذه الاتجاهات.

صحیح أن عباره: "سبعاً من المثانی" لم ترد إلا مره واحده فی القرآن الکریم: ﴿وَلَقَدْ آتَیناک سَبْعاً مِنَ الْمَثانی وَالْقُرْآنَ الْعَظیمَ﴾ الحجر:87، لکنها جاءت مؤکده بالتأکیدین "ل" و"قد"، ومقدّمهً علی "القرآن العظیم"، وبصیغه النکره "سبعا"، مما یبرّر اعتبارها من أهمّ الکلمات المفتاحیه فی القرآن الکریم، ویوحی بأنها هدیه عظیمه جداً قدّمها الله تعالی لنبیّه الکریم (ص). وقد اختلفت آراء المفسرین الشیعه والسنّه فی تفسیرها اختلافا نابعا من صیغه "سبعا" بشکل نکره، ولذلک فتحت المجال للتنوع فی تفاسیر هذا المصطلح القرآنی. وقد استطاع هذا البحث بتوظیف المنهج الوصفیّ التحلیلیّ – بعد إلقاء نظره علی هذه الآراء – أن یکشف الستار عن ثلاثه مصادیق جدیده لحقیقه السبع المثانی، أحدها سبع التفاتات فی سوره الحمد، والثانی السبع المثانی فی القرآن الکریم، والثالث فی نظام الکون أولا، وفی نظام اللغه والأدب تبعا لنظام الخلق ثانیاً. توصّل البحث إلی نتائج، أهمّها أن السبع المثانی هو سرّ سوره الحمد وسوره الحمد ملخّص القرآن الکریم، والقرآن نسخه متناظره مع نظام الکون، مما یقتضی شمول السبع المثانی للنص القرآنی ولعالم الوجود فی نفس الوقت، ودلیل علی صدق نظریه فنّ البیان البلاغیّه فی تناظر نظام اللغه والأدب مع نظام الکون.