نقدنامه زبان و ادبیات عربی

نقد ادبی کاری خلاق است که اثری را به نحو تازه ای می خواند و از زوایای ناپیدای آن رونمایی می کند، به شرط آن که منتقد ادبی به اندازه صاحب اثر دارای ذوق و خلاقیت و نیز آشنا با فنون ادبی باشد. در اهمیت نقد ادبی همین بس که با آن همواره ادبیات و علوم ادبی متحول و زنده می ماند و معیارهای بِه روزتر و جدیدتری به ادبیات عرضه می کند. مقاله حاضر، که با هدف نقد و بررسی کتاب من آفاق الأدب المقارَن نوشته داود سلّوم نوشته شده، ضمن اشاره به نقاط ضعف و قوت این اثر در تلاش است تا گامی در ارتقای سطح کیفی آن بردارد. کتابی که سعی دارد حوزه های گوناگونی از ادبیات تطبیقی را پیشِ روی مخاطب خود بگشاید و نمونه های متعدد و متنوعی از آن را به منظور شناساندن ادبیات عربی اسلامی جهانی و نیز تأثیر آن ها در یک دیگر ارائه کند. گفتار پیش رو ضمن آن که کتاب مورد نظر را با شیوه توصیفی تحلیلی و با رویکرد تحلیل انتقادی کنکاش می کند، نتایجی را درباره این کتاب پیش روی ما قرار می دهد که جمع میان «تکرار و نوآوری»، «تعصب و آزاد اندیشی»، و «بیان سطحی و عمیق موضوعات» از مهم ترین آن هاست.

با توجه به شتاب روزافزون تولید علم و انتشارات مقالات، گاهی شاهد شتاب زدگی و عدم رعایت اصول مقاله نویسی در این مقالات می باشیم. بدون شک مقالات چاپ شده در نشریات و مجلات علمی، خالی از عیب و اشکال نخواهد بود و نقد آنها، که به «نقدِ نقد» موسوم شده، زمینه یادگیری سایر نویسندگان را فراهم آورده و نیز سبب برطرف شدن ایراد و اشکال مقالات بعدی خواهد گشت. مجله ادب عربی که توسط دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران مدیریت می شود، یکی از مجلات معتبر علمی - پژوهشی به شمار می رود. نویسندگان پژوهش حاضر به منظور بررسی انتقادی این مجله، 10 مقاله تطبیقیِ نگاشته شده به زبان فارسی را که از ده شماره آخر آن انتخاب شده، به روش توصیفی- تحلیلی آنها را از جنبه های ساختاری مانند: عنوان، چکیده، کلیدواژگان، ارتباط نتیجه با سؤالات و نیز منابع و استناددهی مورد بررسی قرار داده و با استفاده از نرم افزارspss مورد تحلیل و ارزیابی قرار داده اند. نتایج این پژوهش نشان می دهد این مقالات از حیث اسلوب مقاله نویسی در سطحی قابل قبول قرار دارند امّا برخی کاستی ها در ساختار آنها مشاهده می شود مانند: 5 عنوان نادرست که بیشتر به استفاده از کلمه «بررسی» در عنوان برمی گردد. چکیده مقالات نیز دارای ضعف هایی مانند عدم طرح روش، هدف، نتایج و مکتب مورد استفاده است. در چندین مورد از مقدمه مقالات نیز روش، هدف و سؤال پژوهش مطرح نشده است. بارزترین نقص مقالات به کلیدواژگان و نیز عدم ذکر مکتب تطبیقی مورد استفاده برمی گردد.

نقد ساختاری و محتوایی کتابهای آموزشی، یکی از برجسته ترین فعالیت های علمی است که گذشته از آگاهی بخشی و گشودن راه بر پژوهشهای کاربردی، نویسندگان را به تألیف بر اساس موازین دقیق علمی سوق می دهد. کتاب « ادبیات داستانی قدیم عربی، گونه شناسی و تحلیل عناصر داستانی » اثر خلیل پروینی و هومن ناظمیان از جمله کتابهایی است که با تأکید بر گونه شناسی و تحلیل عناصر داستان پردازی در نمونه های داستانی، سیر تحول ادبیات داستانی را در ادبیات قدیم عربی بررسی می نماید. پژوهش حاضر با روشی تحلیلی و با هدف توسعه پژوهش در حوزه نقد کتب دانشگاهی بر آن است تا با معرفی این کتاب و نقد ساختاری و محتوایی آن، گذشته از ترغیب نویسندگان به غنی تر نمودن مباحث کتاب، در مسیر پویایی و توسعه پژوهش در حوزه نقد کتب دانشگاهی گامی تازه بردارد. با توجه به رویکرد آموزشی کتاب، در صورت رفع کاستی های موجود، می توان از آن به عنوان منبعی کمک آموزشی در دانشگاهها، در دوره های کارشناسی ارشد و دکتری بهره گرفت.

اولین جرقه های علم بلاغت نزد مسلمانان را باید در قرن های چهارم و پنجم هجری جست وجو کرد که ریشه در ذهنیت و فلسفه یونایی دارد.به مرور زمان و پیشرفت در تمامی زمینه ها در علم بلاغت نیز همچون دیگر علوم، احساس نیاز به یک رویکرد جدید سبب شد نظریه های بلاغت جدید در برابر بلاغت سنتی قد علم کنند. کتاب «نحو بلاغه جدیده» یکی از تألیفات خلیل کفوری است که به موضوع بلاغت جدید و ارتباط آن با سایر علوم پرداخته است. این کتاب مانند همه تألیفات بشری کاستی ها و نادرستی هایی دارد که بررسی انتقادی کتاب مزبور و میزان توفیق آن به عنوان یک منبع مفید در زمینه بلاغت جدید دستمایه نگارش این مقاله است.در این بررسی معلوم شد که مؤلف در مباحث مربوط به رابطه علم بلاغت با سایر علوم از برخی از اصطلاحات تعریف واضحی ارائه نداده است؛ اما قسمت عمده کاستی های این کتاب در حیطه پیچیدگی زبان مؤلف در تبیین موضوع است.

کتاب «ابوالعلاء معرّی در بوته نقد ادب تطبیقی» اثر نرجس توحیدی فر نویسنده معاصر ایرانی است. مؤلف در این اثر تطبیقی، به بررسی اندیشه ابوالعلاء معرّی و تطبیق آن با افکار اپیکور، شوپنهاور، نیچه، دانته و صادق هدایت می پ ردازد. هدف مقاله حاضر که با روش توصیفی تحلیلی نوشته شده، نقد و بررسی جنبه های گوناگون شکلی و محتوایی این کتاب است. یافته های پژوهش بیان گ ر این است که نویسنده، اثر خود را با قلمی سلیس و روان و با بهره گیری از یک زبان علمی و منطقی به رشته تحریر در آورده است. وی مطالب باارزشی را در اختیار مخاطب قرار داده و به ارائه تحلیل های خوب و سودمندی اقدام کرده است. بیان وجوه تشابه و تفاوت بین اندیشه های شخصیّت های مطرح شده در کتاب بر جایگاه و اهمیت آن به ویژه بر جنبه پژوهشی اثر افزوده و آن را به نوبه خود، متناسب با نیازهای جامعه علمی و ادبی معاصر قرار داده است. از سوی دیگر، برخی از نارسایی های نگارشی، ویرایشی و محتوایی در این کتاب دیده می شود که رفع این موارد می توان د بر ارزش و سودمندی آن بیفزاید.

تدوین منابع آموزشی صرف و نحو از دیرباز مورد توجه دانشمندان زبان عربی بوده و است. کتاب «دستور کاربردی زبان عربی جلد دوم: آموزش نحو » تالیف عبد الرسول کشفی، دکترای فلسفه و حکمت اسلامی، از جمله آثاری است که جهت آموزش نحو در دانشگاه ها به رشته تحریر درآمده و مورد توجه مدرسان و دانشجویان واقع و چاپ های متعددی از آن منتشر شده است. نیاز به منابع کارا بر اساس شاخص ها و استانداردهای یک کتاب درسی دانشگاهی، بررسی و نقد این اثر را ضروری می نماید. این پژوهش بر اساس دستورالعمل شورای بررسی متون و تحلیل محتوای کتاب، به بررسی و نقد این کتاب پرداخته است. نتایج به دست آمده عبارتند از: وضوح و سهولت اثر، پرداختن به مباحث کلی و کاربردی و اجتناب از ذکر جزئیات غیر کاربردی، تنوع و کاربردی بودن تمرینات، تقسیم بندی های مناسب و استفاده از شاهد مثالهای قرآنی و روایی که علاوه بر جذابیت محتوایی، برای دانشجویان مأنوس است؛ در کنار این مزایا، این اثر دارای اشکالات متعدد لفظی و محتوایی است که در این مقاله بدان پرداخته شده است به علاوه از نظر سطح محتوایی کتاب، این اثر بیشتر مناسب رشته های غیر تخصصی به نظر می رسد.

در این جستار کتاب «الکافی فی البلاغه : البیان و البدیع والمعانی» که یکی از کتب آموزشی علوم بلاغی و اثر ایمن امین عبدالغنی است را به منظور معرفی به جامعه علمی مورد تحلیل و بررسی نقادانه قرار داده ایم. این اثر با روش تحلیل محتوا مورد نقد و بررسی قرار گرفته و مهمترین نتایج در دو بخش نقاط قوت وکاستی های کتاب تبیین شده است. از مهمترین نقاط قوت کتاب می توان به این موارد اشاره کرد: داشتن زبانی روان وبدون اغلاط املایی ونگارشی، تمایز اصل متن با شاهد مثالها، اعراب گذاری دقیق آیات قرآنی و روایات و اشعار، وجود شاهد مثال های متنوع و اجتناب از شاهد مثالهای تکراری، تنوع شاهد مثالها در قالب تمارین کاربردی از متون مختلف اعم از آیات و روایات واشعار دوره های مختلف، استفاده از جنبه ذوقی وعلمی بلاغت در مسائل دینی وفقهی و تفسیری ، استفاده از دستاوردهای بلاغت جدید مانند آواشناسی و تصاویر فنی، توضیح شاهد مثالها اعم از آیات وروایات واشعار به شکل مفصل و واضح . از کاستی های کتاب می توان به فقدان جداول و نمودارهای مناسب، نداشتن طرح مناسب روی جلد وهمچنین قلم نامناسب برای عبارات روی جلد، عدم رعایت نگارش یاء منقوص و مقصوره در برخی موارد اشاره نمود.

با توجه به آمیختگی برخی از رشته های دانشگاهی با زبان عربی، کتاب های بسیاری در ارتباط با آموزش قواعد عربی نگاشته شده است؛ یکی از این کتابها که مورد استقبال مخاطبان قرارگرفته و چندین بار نیز تجدید چاپ شده است کتاب «آموزش صرف» از عبدالرسول کشفی است که در راستای تسهیل فراگیری صرف عربی برای رشته های دانشگاهی تالیف شده و مورد توجه علاقه مندان به فراگیری این علم، قرار گرفته است. این پژوهش در راستای بهینه سازی کتاب-های آموزشی به ارزیابی کتاب از لحاظ ساختار و محتوا پرداخته و به نتایجی دست یافته که از قرار زیر است: نویسنده، نوآوری هایی در خصوص آموزش نگارش تحلیل صرفی، ساده سازی مباحث مربوط به اعلال، به کارگیری نمونه های مختلف متنی از قرآن و نهج البلاغه تا جملات ساده روزمره و استفاده از تمرین های کاربردی داشته و از زبانی بسیار شیوا و ساده برای ارائه مطالب بهره برده است در عین حال، گاه در تبیین مباحث، دقت لازم را نداشته، به همین جهت، کتاب از برخی اشتباهات محتوایی نیز خالی نیست. سطح کتاب متناسب با همه دانشجویان مبتدی در علم صرف است

هدف از تألیف کتاب در حوزه شعر پایداری معاصر، آشنایی مخاطب با عناصر پایداری است تا مؤلف بتواند بر اشتیاق و انگیزه مراجعه به چنین حوزه ای بیفزاید. از این رو کتاب شعر پایداری در عراق معاصر در صدد آن بر آمده است تا شمار فراوانی از شاعران پایداری در عراق، در دوره ی معاصر را معرفی نموده وبه تحلیل عناصر پایداری در اشعار آنان از دو منظر محتوا و سبک بپردازد. فضای کلی کتاب، ترسیم کننده فضای سیاسی عراق، کودتای حزب بعث، شعر پایداری در عراق، تبیین اهمیت موضوع پایداری در ادبیات عراق، دسته بندی هشت شاعر در دو بخش نسل اول و نسل دوم و بررسی شعر پایداری آنان در دو بخش محتوایی و سبکشناختی است. هر چند انتظارات مخاطب در این حوزه برآورده نشده ونتیجه ارزیابی و مطالعه این کتاب، از آن حکایت دارد که نویسنده در بررسی وتحلیل شعر پایداری معاصر عراق با ویکردی توصیفی–تحلیلی، تا حدودی در دسته بندی شاعران از ترتیب موضوعی، خارج وبه نوعی به خلط مبحث دچار شده و در کنار آن تناسبی میان حجم بعضی فصل ها و مطالب ارائه شده وجود ندارد. بر همین اساس میتوان این کتاب را در شمار آثاری دانست که به بررسی مروری وگذرای موضوع پایداری در شعر معاصر عراق پرداخته و به عنوان مرجعی برای خواننده در شناسایی قصیده های متناسب با موضوع پایداری مطرح می شود. مرجعی که در تلاش است به نوعی، به گردآوری آثار برخی از شاعران عراقی برای پژوهشگر حوزه ادبیات پایداری بپردازد تنها به جنبههایی از موضوع پایداری پرداخته وزوایای بسیاری از آن مسکوت مانده است.

همواره شیوه های نوینی در بهینه سازی و ارائه روش های علمی نوین بمنظور بهبود کیفیت آموزش زبان ارائه شده است. کتاب پیش رو با کنکاشی در آموزش زبان عربی قصد ارائه شیوه نوینی دارد، اما سؤال اینجاست که نقاط مثبت و کاستی های رویکرد این کتاب و گفتمان غالب بر آن چیست؟ با بررسی و تحلیل انتقادی نظام مند کتاب «المرجع فی تدریس اللغه العربیه» و به شیوه توصیفی- تحلیلی و با نگاهی جامع بر گفتمان حاکم بر نویسنده، و بر اساس نظریه سه بعدی فرکلاف، دستاورهای این بحث را چنین برشمرد: وجود گفتمان های متعدد تجربی آموزشی و زبان شناختی، نشان از ایجاد تغییر و بازآفرینی رویکردی نوین و فرا رفتن از شیوه های سنتی تدریس دارد، اما راهکارهای مؤلف نظام مند و واضح نیست. استفاده از تشبیه ها و استعاره ها برای بیان ایده های علمی و غلبه سبک ادبی به عنوان عامل توجیه گر، گفتمان را از جنبه علمی به سمت ایدئولوژیک کشانده است و ارزش بیانی جملات نیز بجای بار علمی، دارای بار اقناعی هستند. با وجود شباهت عناصر گفتمای حاکم بر کلام نگارنده، با برخی رویکردهای ارتباطی در حوزه آموزش زبان، همسویی کاملی با آنها ندارد و برخلاف آنچه در روشهای نوین ارتباطی وجود دارد، شاهد نوعی نابرابری قدرت بین نهاد مسلط معلم-شاگرد هستیم. با توجه به حضور عناصر و بسترهای رویکرد سنتی، نگارنده در ادعای ارائه شیوه نوین دچار نوعی افراط گرایی شده که با ادعای او سنخیتی ندارد؛ در نتیجه می توان شیوه او را آمیزه ای از شیوه سنتی و نوین با تکیه بر تجربیات شخصی دانست، که چندان پایه علمی مستندی برای آن نمی توان متصور شد.

گردآوری متن آموزشی مناسب از شعر معاصر عرب کار طاقت فرسائی است، زیرا باید گرایش های گوناگون شعری، گستردگی جغرافیایی و تاریخی، کثرت رخدادهای شعری و فراوانی شاعران بزرگ را در شعر معاصر عرب نشان دهد. همچنین، باتوجه به نقش تربیتی رشته های ادبیات، لازم است که جنبه تربیتی این متون هم مد نظر باشد. کتاب «موسوعه الشعراء العرب المعاصرین(دراسات و مختارات)» نوشته «نجیب بعینی» پژوهشگرلبنانی، یکی ازاین مجموعه گزیده های شعر معاصر عرب است که گاهی آن را به عنوان یکی منابع درسی متون نظم معاصر، معرفی می نمایند. برای شناخت ویژگی های خوب وبد این کتاب، می توان با روش توصیفی وتحلیلی نقد محتوای کمی وکیفی آن، دریافت که ویژگی بارز این کتاب، گزینش نمونه شعرهایی از شعر معاصر عرب است که واکنشی به مسائل سیاسی روز به شمار می رود ونوعی تعهد ادبی را در حوزه سیاست واخلاق نشان می دهد. ضمن اینکه به شعر شاعرانی از حوزه کشورهای خلیج فارس توجه کرده است که معمولا دیگر گزیده های شعر معاصر عرب، آنان را نادیده انگاشته اند. این امر نشان دهنده پوشش گستره جغرافیایی بیشتری است، اما با این وجود فاقد شیوه علمی نگارش متن آموزشی است، نه اخلاق علمی را در استناد دهی رعایت نموده ونه ازتحلیل هنری ونقد ادبی، بهره برده است. معیار موضوعی هم ندارد، لذا نمی توان آن را شایسته یک متن آموزشی دانشگاهی در مقاطع تحصیلات تکمیلی دانست. اگرچه تدریس آن در دوره کارشناسی تا حدودی قابل قبول می نماید.

یکی از دوره های پر فراز و نشیب تاریخ عربی اسلامی دوره مملوکی و عثمانی است؛ دوره ای که به ناحقّ انحطاط و افول ادبیات عربی نامیده شده با این که سرشار از تألیفات عدیده ای است که بر غنای ادبیات عربی اسلامی افزوده است، از جمله کتاب هایی که در رابطه با تاریخ ادبیات این دوره نوشته شده است کتاب «تأریخ الأدب فی عصر الانحطاط (العصران المملوکی والعثمانی)» اثر دکتر نادر نظام طهرانی است که در جستار حاضر به نقد آن می پردازیم؛ نقد و بررسی آثار علمی، سنّت پسندیده ای در حوزه علوم مختلف به شمار می رود، و اگر منصفانه و به دور از غرض ورزی صورت بگیرد، بر رشد وتعالی علمی جامعه کمک می کند و مؤلفان را نیز در بهبود و برطرف کردن معایب و کاستی های آثارشان یاری خواهد رساند. پس از بررسی کتاب، می توان نکات قوت را در چند مورد خلاصه کرد: حروف نگاری خوب، پرداختن به شعر و نثر در کنار تاریخ و شرح ابیات شعری، ابتکار و نوآوری در مقایسه با دیگر کتب آموزشی. نکات ضعفی هم مانند: نداشتن ارجاع و استناد و منابع، خلاصه گویی در برخی موارد و بر شمردن برخی شاعران فارس زبان ایرانی تبار در زمره شعرای عصر انحطاط.