مجید طامه

یکی از اشتراکات غالب تمدن های کهن، اعتقاد به وجود نوعی نظم مقدس کیهانی بوده است. این اعتقاد و باور، مردمان را ناگزیر و ملزم می ساخت تا حیات خویش را اعم از مادی و معنوی با اصول و قوانین ثابت ازلی و ابدی نظام مقدس کیهانی همسو سازند. طبیعتاً سرپیچی از این نظام مقدس نیز ناروا و غیرمجاز بود. نمونه هایی از واژگان ناظر به مفهوم نظم کیهانی عبارت اند از: در سنت هندی رِته (ṛta) که بعدها به دهرمه (dharma) تبدیل شد، در باورهای زرتشتی اَشه، در مصر باستان ماعت (Maʽat)، در آیین بودایی دهرمه، در مسیحیت لوگوس، در یونان باستان دایکو یا منوس، در خاور دور تائو یا دائو و در اسلام وحدت. این یکپارچگی و نظم، عالم تکوین و تشریع را در بر می گیرد و به حیات انسانی در ابعاد فردی و اجتماعی در تنظیم روابط با خود، با دیگر موجودات و با آفریدگار هویّتی اصیل و ماندگار می بخشد. در این سنت ها ضمن تأکید بر اهمیّت نظم و راستی و درستی در انتظام امور هستی و تعاملات بشری، بر رابطه تنگاتنگ نظم و راستی با سعادت و نجات تصریح شده است. همچنین، درک وجود نظم کیهانی و اخلاقی در فهم عمیق تر نسبت به حقایق هستی نقشی بی بدیل و ارزنده دارد. از ویژگی های مشترک اسطوره های ایران باستان و مصر باستان، مفهوم نظم کیهانی است که در تجلیات گوناگون شخصیت های آنها نمودار شده است. تجلی این مفهوم نه تنها در جلوه بصری، از نظر اعمال و جایگاه وجه نمادین آنها نیز تأمل پذیر است. هرچند به ظاهر اشخاص و اعمال اساطیری این دو تمدن کاملاً با یکدیگر منطبق نیستند، با دقت در بین ایزدان می توان میان ایزد اشه در ایران و ماعت در مصر، که هر دو به معانی «راستی، عدالت» و «نظم اخلاقی» اشاره دارند، وجه مشترکی یافت.

واژه نامه گویش تون (فردوس) کتابی است درباره یکی از گویش های ایرانی که در خراسان رایج است. این کتاب حاصل همکاری چندین ساله محمدجعفر یاحقی و رحمت الله ابریشمی و احمد ارمغانی است. البته تدوین علمی و آماده سازی این اثر برای نشر برعهده محمدجعفر یاحقی بوده است. در این اثر لغات گونه زبانی رایج در فردوس یا همان تون قدیم گردآوری و ضبط شده است. یاحقی در تدوین این کتاب همان گونه که از نامش برمی آید صرفاً لغات این گویش را مدنظر داشته و از پرداختن به ویژگی های دستوری این گویش خودداری کرده است. البته در مقدمه کتاب مطالب اندکی در این باره آمده است. هرچند این کتاب به لحاظ گردآوری و ضبط لغات یکی از گونه های زبانی رایج در خراسان فی نفسه مهم و ارزشمند است، نویسنده در ضبط و ارائه این داده ها مطابق با روش های علمی، که در گردآوری گویش ها مرسوم است، عمل نکرده است و به همین دلیل استفاده از داده های واژگانی ارزشمند این کتاب برای پژوهشگران چندان ساده نیست. در این پژوهش به بررسی لغات جمع آوری شده در این کتاب و شیوه تدوین آنها می پردازیم. در عین حال به ضعف ها و کاستی های روش شناختی این اثر که حاصل عدم توجه نویسندگان به روش های گردآوری علمی گویش هاست اشاره می کنیم.

در میان عوامل گوناگونی که سبب تشکیل و قوام هویت یک جامعه می شود؛ زبان نقش ویژه ای را ایفا می کند. در این میان، جای نام ها یا همان نام مکان های جغرافیایی نقش مهمی دارند. در این نام های جغرافیایی می توان عناصر مشترکی را مشاهده کرد که منجر به تشابهی فرهنگی و نهایتاً اشتراک هویتی برای کاربران آنها می شود. بخش اعظم این عناصر مشترک در نام های جغرافیایی را آن واحدهای زبانی ای تشکیل می دهد که اصطلاحاً سازه های جای نام ساز نامیده می شوند. نقش این سازه ها به ویژه در کشورهایی مانند ایران که از اقوام گوناگون تشکیل شده است و زبان های در آن رواج دارد در ایجاد هویت فرهنگی مشترک و نهایتاً هویت ملی بسیار مهم است. در این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش هستیم که مردم مناطق مختلف ایران در انتخاب جای نام ها که از نمودهای بارز هویتی در هر سرزمین هستند، چه راهکاری انتخاب کرده است؟ و آیا این راهکار سودمند بوده است؟ داده های این تحقیق نشان می دهد که استفاده از سازه های جای نام ساز مشترک و شفاف راهکاری بوده که اقوام ایرانی در انتخاب نام مکان های جغرافیایی برگزیده اند. درواقع، اقوام ایرانی با استفاده از این سازه های جای نام ساز مشترک توانسته اند نوعی هویت فرهنگی مشترک را به وجود آوردند که سبب تقویت هویت ملی آنها نیز شده است.

جای نام ها یا همان نام مناطق جغرافیایی بخشی از میراث زبانی زنده و پویایی است که از نسلی به نسل دیگر می رسد و کمتر دچار تغییر و تحریف می شود. نام های جغرافیایی را بسته به نوع و گونه شان می توان به انواع کده نام ها یا نام مناطق مسکونی، شیب نام ها یا نام پستی و بلندی های روی زمین و آب نام ها یا نام عوارض طبیعی ای که مرتبط با آب هستند تقسیم کرد. در میان این انواع، کده نام ها به سبب آنکه انسان در ارتباط بیشتری با آنهاست بسامد بیشتری دارند و به لحاظ بررسی و مطالعه از نقش مهم تری برخوردارند. کده نام ها را می توان از وجوه گوناگون مطالعه کرد و ویژگی های زبانی و غیرزبانی را در ساخت آنها مورد تدقیق قرار داد. یکی از ویژگی ها جالب توجه در ساخت کده نام ها بررسی و طبقه بندی موضوعی واژه های پایه ای است که در آنها دیده می شود. این واژه های پایه هم به لحاظ زبانی و هم به لحاظ فرهنگی و تاریخی درخور توجه اند. ازجمله واژه های پایه ای که در کده نام قابل بررسی و مطالعه است، واژه های مربوط به طبیعت و پدیده های طبیعی است. کاربرد این واژه ها در کده نام ها امری امروزی نیست بلکه پدیده ای است تاریخی و از دیرباز در ساخت کده نام ها رواج داشته است. در این مقاله به بررسی و تحلیل واژه های مربوط به حوزه طبیعت که در کده نام های ایران به کار رفته می پردازیم و سابقه و پیشینه کاربرد این واژه ها را در نام های جغرافیایی پیش از اسلام نیز ذکر می کنیم.

جای نام ها یا نام مکان های جغرافیایی را به لحاظ نوع به سه دسته شیب نام ها یا نام پستی و بلندی های زمین، آب نام ها یا نام عوارض جغرافیایی که به آب ها اشاره دارند، و کده نام ها یا نام مناطق مسکونی تقسیم می کنند. جای نام ها نیز بخشی از واژگان هر زبانی به شمار می آیند و همان قواعدی که در دستور زبان درباره واژه های عمومی به کار می رود درباره آنها نیز صدق می کند. جای نام ها را به لحاظ صرفی می توان به دو دسته ساده و پیچیده تقسیم کرد. جای نام های ساده آن واژه هایی اند که فقط از یک تکواژ تشکیل شده اند. اما جای نام های پیچیده به سه دسته مشتق، مرکّب و مشتق مرکّب تقسیم می شوند. جای نام های مرکّب یا ترکیبی واژه هایی اند که دست کم در ساخت آنها دو واژه مستقل و معنی دار وجود دارد. در این گونه جای نام های مرکّب معمولاً معنای یکی از دو واژه حاضر در ترکیب اندکی تغییر می یابد و به تدریج و در اثر استفاده زیاد به صورت یک تکواژ یا سازه جای نام ساز درمی آید. در جای نام های ایران این سازه های جای نام ساز نقش عمده ای را دارند و کاربرد آنها در ساخت جای نام ها بیشتر از وندهای اشتقاقی جای نام ساز است. در کده نام های ایران سازه های جای نام ساز متفاوتی به کار رفته است. در این تحقیق به آن سازه های جای نام سازی پرداخته شده که از دسته اسم مکان های بی نشان به شمار می آیند. برای این منظور، این سازه های جای نام ساز در کده نام های ترکیبی از دو دیدگاه صرفی و معنایی بررسی شده اند.

دشنام و دشنام گویی بخش جدایی ناپذیر فرهنگ و زبان آدمی بوده و هست. بخشی از واژگان هر زبانی دشنام ها یا ناسزاهایی است که سخنوران آن زبان ها در شرایط و بافت های خاص برزبان می آورند. این دشنام ها یا ناسزاها را باید گونه ای از خشونت زبانی به شمار آورد که به کاربرندگان آن ازطریق این دشنام ها به دیگران تعدی می کنند و سلطه و تفوق خود را نشان می دهند. ازآنجاکه این دشنام ها غالباً مفاهیم موهن و ناپسند دارند، در نوشته های رسمی و علمی کمتر به آنها پرداخته می شود یا به نوعی نادیده گرفته می شوند. همانند خود زبان، این دشنام ها نیز وجوه متفاوتی دارند و از جنبه های متفاوت زبانی، اجتماعی، فرهنگی و... قابل بررسی اند. یکی از جنبه های زبانیِ این دشنام ها شیوه ساخت آنها و بررسی واژه های پایه ای است که در ساخت دشنام ها به کار می روند اما خود به تنهایی دشنام یا ناسزا به شمار نمی آیند. از این منظر، دشنام ها را می توان به دسته ها و طبقات متفاوتی تقسیم کرد. در این نوشته به بررسی دشنام هایی پرداخته ایم که با واژه های پایه ای که به طبقه ابزارها تعلق دارند ساخته شده اند. بدین منظور، ابزارها را باتوجه به نوع کاربرد و شکلشان به دسته های گوناگون طبقه بندی کرده ایم و دشنام های ساخته شده با آنها را ذیل آنها آورده ایم و ارتباط معنایی میان نام آن ابزارها و دشنام هایی را که با آنها ساخته شده است، بررسی کرده ایم.

جیوَکه پوستَکه یکی از متون پزشکی است که به طب آیوروِده تعلق دارد. علاوه بر تحریر سنسکریت از این متن ترجمه ای به زبان ختنی نیز موجود است. تحریر سنسکریت به جامانده مغلوط و عملاً ناخوانا بود تا اینکه باتوجه به ترجمه ختنی آن و دیگر متون پزشکی طب آیوروده مانند سیدّهه ساره برخی از دانشمندان به بازسازی و تصحیح آن پرداختند. دست نویس جیوَکه پوستَکه دارای 71 برگ است که هر دو تحریر سنسکریت و ختنی را شامل می شود. این متن متشکل از 91 دستورالعمل دارویی است. به جز یکی از دستورالعمل ها که در آن پس از هر عبارت سنسکریت ترجمه ختنی آن آمده است در سایر موارد ابتدا متن سنسکریت آن دستورالعمل آمده و سپس ترجمه ختنی به دنبال آن نوشته شده است. نخستین کسی که به تصحیح دو دستورالعمل از تحریر سنسکریت این متن پرداخت دانشمندی به نام هورنله بود. بعدها اِمریک باتوجه به تصحیح هورنله و ترجمه ختنی، دو دستورالعمل فوق را تصحیح کرد و خوانش و ترجمه ای بهتر ارائه داد. سرانجام دانشمندی چینی به نام چِن تمام تحریر سنسکریت را تصحیح و به زبان چینی منتشر کرد. در این نوشته می کوشیم تا باتوجه به ترجمه ختنی، برخی از خوانش های نادرست چِن از تحریر سنسکریت این متن را تصحیح کنیم.

به سبب کم بودن متون بازمانده از زبان های ایرانی باستان و میانه، دانش ما درباره واژه هایی که برای اندازه گیری اوزان و واحدهای طول و عرض به کار می رفته بسیار اندک است. اما در مقایسه با زبان های ایرانی میانه غربی، در متون دینی و غیردینی به جامانده از زبان ختنی که یکی از زبان های ایرانی میانه شرقی است واژه های نسبتاً زیادی در اشاره به اوزان و واحدهای اندازه گیری وجود دارد. این اوزان گاه صرفاً برای اندازه گیری مادهّ ای خاص به کار رفته و گاه برای توزین مواد گوناگون استفاده شده است. برخی از این واژه ها بومی و دارای اصل و تبار ایرانی هستند و برخی از آنها وام واژه هایی از زبان های دیگر به شمار می آیند. در این نوشتار به بررسی و طبقه بندی این واژه های ختنی بنابر نوع موادی که در توزین آنها به کار رفته اند می پردازیم و در موارد ممکن به اصل و تبار و معادل های آنها در دیگر زبان های رایج منطقه ترکستان چین و زبان های ایرانی اشاره می کنیم.

مقاله حاضر به بررسی اعداد در زبان ختنی و به شرح ریشه شناسی برخی از این اعداد که مورد تردید است می پردازد و همچنین شیوه ساخت اعداد ترتیبی، توزیعی، تقریبی، و ترکیبی در این زبان توضیح داده می شود و به رایج ترین مقوله زبانی مربوط به اعداد یعنی تکرار اعداد و کاربردهای آن در ختنی و مقایسه آن با کاربرد این پدیده در زبان های باستانی همچون اوستایی و سنسکریت اشاره می شود.