شهره جوادی

مکان های مقدسی که در سرزمین ایران وجود دارند، روزگاری در کنار کوه، چشمه و یا درخت مقدس شکل گرفته اند که یادگاری از باورهای کهن ایرانیان مبتنی بر طبیعت گرایی بوده و ریشه در اعتقاد به ایزدان مهر و اَناهیتا دارد. بعضی از این مکان ها، پس از روی آوردن ایرانیان به اسلام، تغییر کاربری داده و به امامزاده ها و مقابر بزرگان دین و عرفان تبدیل شده اند. اما این مکان ها همچنان با خود نشانه هایی از عناصر مقدس دین باستان را دارند. از جمله بناهایی که در آن نشانه ای از قداست عنصر آب دیده می شود، آرامگاه سعدی در شیراز است که حوض ماهی موجود در آن، مکان تجلی آب و اعتقاد به این عنصر طبیعی است. از دیر باز داستان ها و روایت هایی از اهمیت این حوض نقل شده و همچنین آداب و مناسکی نیز در ارتباط با آن وجود داشته است که بعدها به شیخ سعدی و قداست تربت او منسوب شده است. از این رو، نگارندگان با توصیف و تحلیل وقایع تاریخی در باب این موضوع، به ارتباط معناداری بین وجود خرابه های قلعة قدیمی ""پهندژ"" در نزدیکی آرامگاه و ریشه های تاریخی آداب و رسوم کهن و مناسکی که تاکنون تداوم داشته قایل هستند. به زعم نگارندگان ریشه این ارتباط، به قداست آب در دین های کهن باز می گردد. روش تحقیق در این مقاله، توصیفی ـ تحلیلی برمبنای اسناد کتابخانه ای و پژوهش های میدانی است.

مشرق زمین مهد تمدن ها و ادیان بزرگ بوده است؛ این اعتقاد مشهوری است که در منابع متعدد تاریخی، باستان شناسی و فرهنگی به آن تصریح شده است. قلمرو جغرافیایی شرق از شمال آفریقا تا سند و از آسیای مرکزی تا اقیانوس هند را در برمی گیرد، لیکن مفهوم شرق هنوز تلقی واحدی ندارد و نقاط اشتراک ساکنان این سرزمین روشن نیست. علاوه بر این علت نظام دوقطبی و قرارگیری شرق در برابر غرب و تقسیم تمدن های جهان به دو گروه شرق و غرب نیز پاسخ مسلمی ندارد. جامعه شرق به رغم تنوع قومی، دینی، آیینی و زبانی و استقلال اجزا، دارای مفهومی واحد است که از ریشه ای مشترک میان این جوامع نشأت می گیرد. کشف عناصر هویت بخش شرق و شناخت روابط آنها، نیازمند بازخوانی مفهوم شرق در قالب "کل" واحد فرهنگی است که مرزهای آن فراتر از محدوده جغرافیایی می رود. از آنجا که خدایان در سرزمین شرق، عناصر طبیعت هستند و آیین های موجود در طول زمان از دگردیسی باورهای آسمانی و طبیعت گر حکایت دارد، لذا ریشه مشترک مردم این سرزمین می تواند فلسفه دینی و جهان بینی ماورا زمینی آنها باشد.

فرهنگ دینی سرزمین هند در دسترس مردم نبود و متون دینی فلسفی و عمیق در اختیار طبقه "خواص و روحانیون" بود؛ از این رو دین عوام با مجموعه ای از اشعار، افسانه ها و مناجات های عارفانه و گاه نامفهوم طی سالیان دراز به نام وید (بید) یعنی دانش هندی گردآوری شد. این مجموعه به عنوان قدیمی ترین کتاب مذهبی مدون عالم شناخته شده که مادر ادیان هندی است؛ اکثر پژوهشگران از آن به عنوان دین یاد نمی کنند و آن را فرهنگ و آیین زندگی می شمارند. دین، آیین و باورهای رایج در سرزمین هند با ماجراهایی افسانه وار، مبهم و شگفت انگیز در میان خواص حضور داشته است. آنچه از ظاهر آیین های هندویی برمی آید شرک، بت پرستی و خرافه گرایی است اما حقیقت آن چنین نیست. پیشینه آیین هندو و مکاتب و فرقه های منشعب از آن بیانگر یکتاپرستی و اعتقاد به وحدانیت خالق است. چنانکه آریاییان هندوایرانی همواره یکتاپرست بوده و جلوه های گوناگون طبیعت را در قالب خدایان ستایش می کردند؛ آنها هرگز بت پرست نبوده و در عین باورهای کثرت گرا، به توحید معتقد بودند. تلقی دین های سامی1 از توحید با هندوئیسم به عنوان دینی تکوینی متفاوت است. پژوهش های میدانی نگارنده در سرزمین هندوان و گفتگو با متفکران آن حاکی از آن است امروز آیین های رایج در هندوئیسم صورت تحریف یافته ای از باور توحیدی است که در منشأ خود چنانکه در اوپانیشادها آمده به یگانگی آفریدگار معتقد بوده است. اما مانند سایر ادیان توحیدی ابراهیمی که ضمن اعتقاد به یگانگی خالق، در سایر مشخصات و تفسیرهای خود از هستی تفاوت هایی با یکدیگر دارند، می توان هندوئیسم را نیز گونه ای باور اولیه به یگانگی خداوند و معتقد به توحید خالق دانست که به دلایل تاریخی دچار تحریف هایی شده که به شکل امروزی درآمده و با حقیقت باور توحیدی آن فاصله ای زیاد پیدا کرده است.

فروپاشی سیاسی هر حکومت به معنای محو کلیه آثار فرهنگی آن حکومت نیست به خصوص زمانی که حکومت مورد نظر، از بنیانهای فرهنگی استواری برخوردار باشد. انقراض سیاسی ساسانیان یک تحول سیاسی- مذهبی بود که بازتاب فرهنگی این دوره تا قرنها پس از ساسانیان در تولیدات فرهنگی قلمرو آن نیز قابل مشاهده است. مطالعه معماری دوره اسلامی به ویژه قرون اولیه آن با اتکا به این موضوع، دستاوردهای قابل توجهی در پی خواهد داشت. مسجد جامع جورجیر اصفهان در محل فعلی مسجد حکیم قرار داشته است که در زمان صفویه به منظور ساخت مسجد حکیم کاملاً تخریب شده و از بنای مسجد، تنها سر در شمالی آن در ساختار مسجد جدید برجا مانده است. سردر مسجد جامع جورجیر بنایی است متعلق به قرن چهارم هجری قمری که دارای تزیینات و ویژگیهای منحصر به فرد گچبری و آجرکاری متأثر از هنر ساسانی است. با توجه به تأثیرپذیری هنر اوایل اسلام از هنر دوره ساسانی، این پژوهش ابتدا ضمن مطالعه معماری بنای سردر جورجیر از خلال متون تاریخی، به تحلیل تزیینات بهکار رفته در آن پرداخته و سپس آن را با نمونههای مشابه دوره ساسانی مورد مقایسه قرار میدهد. از مجموع مطالعات صورت گرفته در این مقاله میتوان چنین نتیجه گرفت که تزیینات سردرجورجیر به قرون اولیه اسلامی تعلق دارد که تأثیر هنر دوره ساسانی بر آن کاملاً مشهود است.

منظره پردازی و گرایش به طبیعت در مینیاتور شاخه ای از هنر طبیعت گرای ایران باستان است که ریشه در باورها و آیین های نیاکان ما دارد. آنچه فضای مینیاتور را با خیال و رویا و به عقیده جمعی از اندیشمندان به عالم مثال و عالم تجرید پیوند می زند، شیوه قرار گیری عناصر واقعی و طبیعی است که در زمان و مکانی واقعی نمی گنجد و به گونه ای غیر متعارف، رویایی و نمادین در کنار هم قرار گرفته اند. این مقاله با استناد به نگاره همای و همایون در باغ شاهی، حضور طبیعت واقعی و نمادین را در این اثر بررسی می کند و در نهایت شیوه خاص پردازش طبیعت در نگارگری ایرانی را در راستای ضرورت تبیین مفهوم قدسی طبیعت در دوران پیش از اسلام ارزیابی می کند.

نقش پردازی در کاشی کاری های مجموعه ابراهیم خان نمونه ای ارزنده از منظره سازی به شیوه ترکیبی ایرانی ـ اروپایی است که کاربرد عناصر بومی و منطقه ای در آن کاملا مشهود است. عناصری از طبیعت و منظر مانند کبک کوهی، درخت شکوفه، و انواع گل های کوهی که در منطقه کرمان یافت می شود و نقش آنها بر فرش های کرمان نیز وجود دارد. همچنین مقایسه بعضی از نقش ها با کاشی کاری های ترکیه عثمانی که متاثر از تزیینات ایرانی است. منظره پردازی در این مجموعه بنا به دو شیوه هندسی و سنتی و شیوه اروپایی با حجم نمایی و سایه پردازی انجام شده است.تنوع در رنگ آمیزی، طراحی و کاربرد موضوعات گوناگون در بخش های مختلف این مجموعه و ارتباط و هماهنگی موضوعات با محل قرار گیری آنها از نمونه های عالی، اصیل و پابرجای تزیینات دوره قاجار است.در این نوشتار به معرفی و تحلیل نقش های بدیع و استثنایی از طبیعت گرایی بومی در تزیینات عصر قاجار کرمان اشاره خواهد شد.

در طی سده ششم پیش از میلاد دو دین بزرگ در هند پدید آمد. آیین بودا 1 و جین 2، که تاثیر عمیقی بر فرهنگ و هنر هند از سده ی سوم پیش از میلاد تا سده ی هفتم میلادی داشت. به بیانی این دو فرقه در سیر مذهب هندوئیسم به ظهور رسیدند که به مسئله غامص زندگی هندوان یعنی نجات از قانون کرمه و رهایی از چرخه پیاپی تولد و مرگ (سمسارا)، هر یک با نگاهی متفاوت جداگانه پاسخی اندیشیده و به طرق مختلف سعی کرده اند آن معمای مشکل را حل کنند. آیین بودا بیش از جینیزم بر فرهنگ و هنر هند باستان تاثیر می گذارد و باعث به وجود آمدن آثار شگفت انگیزی از نقش برجسته و مجسمه می گردد. برهمنان هندو، بودا را تجلی نهم ویشنو، یکی از خدایان تثلیت هندو (برهما، ویشنو، شیوا) اعلام می کنند، اما شخص بودا مدعی طرح آیینی جدید بود و بودائیان خود را هندو نمی دانند. بودا در هنر بودایی، حتی در انسانی ترین صورت خود باز نمادی از بودا می باشد و هرگز تجلی یکی از سه خدای هندوان نیست. در هنر هند نمادهای بودا به سه دسته کلی تقسیم می شود : 1- نمادهای غیرشمایلی مانند: چرخ دارما، نیلوفر آبی، شیر 2- نمادهای نیمه شمایلی مانند : استوپا، تخت خالی، جای پا 3- نمادهای شمایلی : مجسمه ها و نقش برجسته های بودا. وجه تمایز بودا با جین و دیگر شخصیت ها در هنرهای هند باستان با توجه به آثار باقی مانده در نقش برجسته ها و مجسمه ها این است که همواره شمایل بودا پوششی بر تن دارد و کاملاً برهنه تصویر نشده است. موضوع هنر بودایی بیشتر اشاره به زندگی و تعالیم بودا دارد.

توجه به طبیعت و گرامیداشت مظاهر آن همچون کوه، آب، آتش، گیاه، خورشید، ماه و ستارگان از گذشته های دور مرسوم بوده است. درباورهای اسطوره ای ایرانیان باستان آب، گیاه، ماه و خورشید از نمادهای اَناهیتا و مهر بوده اند. مهر مظهر نور و فروغ خورشید که پرستش او در کنار آب انجام می شده و هم چنین نیایش اَناهیتا ایزدبانوی آبها و باروری و حاصلخیزی در ارتباط با آب و گیاه بوده است. اغلب نیایشگاههای ایزدان مهر و ماه (میترا و اَناهیتا) در جوار کوه، چشمه و درخت مقدس بر پا می شده است. از این جمله می توان به چارتاقی ها اشاره کرد که برخی به آتشکده یا اماکن مقدس دیگر تبدیل شده اند.

عصر بالندگی و شکوفایی هنر ایران دوران سلجوقی و ایلخانی است و در زمان تیموریان به اوج می رسد. در حالی که از گذشته تاکنون مطالب بسیاری در مدح و ستایش صفویان گفته شده که بیشتر جنبه سیاسی دارد تا تحلیل و بررسی جدی در زمینه فرهنگ و هنر. تمرکز و یکپارچگی سازمان دولت صفوی باعث شد تا جمیع هنرها رونق گرفته و تولیدات فراوانی در تمامی زمینه های هنری انجام شود و بدین گونه بود که هنرها در این عصر به جهت کمیت رشد چشمگیری یافته اما از نظر کیفیت دچار افول شدند. هنر این عصر غالباً در تداوم هنر دوران گذشته از ساسانی تا تیموری است، به طوری که از ابتدا تا انتهای این دوره شاهد رکورد و افول هنرها بخصوص در زمینه معماری و تزیینات می باشیم.

فرمانروایان ساسانی را رسم بر این بود که پیرامون شهرهای بزرگ و مکان های مساعد طبیعی باغ های سرسبز و زیبایی ایجاد می نمودند. این فضاهای سبز و خرم پردئز (پردیس) نامیده می شدند. تاق بستان را باید یکی از این پردیس های دوره ساسانی دانست. نقش برجسته خسروپرویز در ایوان بزرگ تاق بستان واقع شده است. در این نقش خسرو از اهورا مزدا و آناهیتا تاج ستانی می کند. خسروپرویز سنت تاجگیری از ایزدان را که بیش از دو قرن به فراموشی سپرده شده بود دوباره زنده می کند. بدین گونه خسرو پایه های فرمانروایی خود را استوار کرده و به صورت سمبلیک اعلام می کند که اهورا مزدا و آناهیتا مورد احترام او هستند و از هر دو نفر همزمان حلقه سلطنت را دریافت می کند. این امر در دیگر نقش برجسته های ساسانی سابقه نداشته است.

آفرینش زیبایی در هنر ایران بر اصل تزئین استوار است.در معماری ایرانی قبل و پس از اسلام، عنصر تزئین نقش اساسی دارد و حضور تزئینات که عمدتاً پرکار و متنوع می باشند، از معماری و ساختمان جدایی ناپذیر است. از دوره هخامنشی و ساسانی و پس از اسلام تا پایان دوره قاجار شاهد زیبایی شناسی مبتنی بر تزئین هستیم.نقاشی ایرانی نیز در عین روایت گری، سراسر تزئین است. آنچه از نقاشیهای قبل از اسلام سراغ داریم، معمولاً با موضوعات شکار و جنگ شاهان است. شخصیتهای ترسیم شده در این صحنه ها با لباسها و جواهرات و آلات و ابزارشان، پر از نقش و نگارهای زیبا و متنوع است. البته این نگاره ها علاوه بر عناصری که از طبیعت الهام گرفته شده، بعضاً اسطوره ای و نمادین نیز می باشند. در نقش برجسته هایی که از دوره هخامنشی و ساسانی بر جای مانده و صحنه هایی مانند تاج گذاری، شکار و جنگ را به نمایش گذاشته است، می توان نمادهای تزئینی را به وفور مشاهده نمود. هنرهای دستی که در خدمت زندگی روزمره مردم بوده مانند فرش و پارچه نیز به نقوش تزئینی آراسته می باشند.

منظره پردازی در نقاشی ایرانی و اروپایی دارای اهمیت خاصی است که با نگرش های متفاوت و شیوه های گوناگون به آن پرداخته شده است. نگارگری ایران از قرون اولیه هجری تا به امروز با شیوه و سنتی خاص که متکی بر زیبایی شناسی و باورهای ایرانی است به مسیر خود ادامه داده است. طبیعت گرایی و آمیختگی انسان با طبیعت که ریشه در اعتقادات باستانی مردم ایران دارد، همواره در مینیاتورها به عنوان عنصری ضروری و اصلی زیباشناسانه مشاهده شده است. حیاط و باغ که در نقاشی ایرانی به جوی های آب و انواع گیاهان و پرندگان مزین می باشد، به اعتقاد بسیاری از محققین و نظریه پردازان با الگوی « باغ های بهشت»ساخته شده است و در واقع تصاویری خیالی یا مثالی را از جهان برین نشان می دهد.

کاشیکاری معرق از دوران قدیم تاکنون به عنوان روشی برای زیباسازی و استحکام بخشی به بنا مورد استفاده بوده است. چگونگی پیدایش کاشی معرق مراحلی دارد که از تزیین دو رنگ شروع شده و به تدریج به کاشی چند رنگ در ترکیب با آجر می انجامد و رفته رفته منجر به معرق کاری می گردد. چگونگی ظهور کاشی در تزیین معماری و قدمت آن به دوران قبل از اسلام می رسد که اولین نمونه های کاشی را در تزیینات کاخهای هخامنشی و آشور می بینیم. اما در دوران اسلامی تزیینات خارجی بناها معمولاً آجرکاری بوده و اوج این هنر را در عصر سلجوقی شاهد هستیم. در اواخر دوران سلجوقی نوعی کاشیکاری موسوم به کاشی نگین یا تزیین دو رنگ وارد تزیینات معماری می شود که از اولین نمونه ها ی این شیوه می توان به بنای خواجه اتابک سلجوقی در کرمان اشاره کرد. این بنا مقبره وزیر سلجوقی در قرن پنجم هجری بوده است. این شیوه تزیینی که ترکیبی از کاشی آبی با آجر می باشد به تدریج از قرن ششم تا هشتم هجری کامل شده به طوری که در بناهایی مانند مسجد ملک زوزون خراسان، برجهای آرامگاهی مراغه، گنبد سلطانیه، مساجد جامع ورامین و نطنز و ... شاهد کاشیهای رنگین لاجوردی ،سفید و سیاه نیز در ترکیب با آجر هستیم که به تدریج این شیوه تکمیل شده و منجر به معرق کاری می شود. پس از این مقدمه به معرفی کاشیکاری معرق بنای سبز که مقبره قراختائیان کرمان در قرن هفتم هجری است می پردازیم. تزیینات این بنا به عنوان قدیمیترین معرق ایران مورد بررسی قرار می گیرد. فرضیه ای که این کاشیکاری را قدیمیترین معرق کاری ایران معرفی می کند نظریه مرحوم دکتر پیرنیا می باشد که فرموده اند: در قبه سبز کاشیکاری به حد اعلای خود رسیده که حتی زیباترین کاشیهای دنیا مثل مسجد کبود تبریز به پای آن نمی رسد و قدیمی ترین کاشیکاری ایران است. کلیدواژگان: کرمان قبه سبز، کاشیکاری معرق، تزیین، آجرکاری، سلجوقی، قراختائی