محسن جان پرور

شیوع ویروس کرونا تاثیرات مختلفی را بر وضعیت ژئوپلیتیکی جهان بر جای گذاشته است. از این رو با توجه به تاثیرات منفی ویروس کرونا، جهت هرگونه برنامه ریزی برای روبه رو شدن با مسائل آن ضروری است که حالات مختلف پیش روی ساختار ژئوپلیتیکی جهان بررسی و استراتژی های مرتبط با حالات مختلف در دستور کار واقع شود. این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و روش آن توصیفی – تحلیلی است. تجزیه و تحلیل داده ها مبتنی بر تکنیک های آینده پژوهی از جمله تحلیل تاثیرات متقابل است. در این تحقیق برای 8 عامل کلیدی مجموعا 40 حالت(عدم قطعیت) در نظر گرفته شده است، یافته های تحقیق نشان می دهد از بین سناریوهای تدوین شده، 11 سناریوی قوی و محتمل، پیش روی آینده وضعیت ژئوپلیتیکی ناشی از شیوع ویروس کرونا وجود دارد. از 11 سناریوی قوی و محتمل، 4 سناریو وضعیت نامطلوب، 2 سناریو وضعیت مطلوب، 5 سناریو نیز دارای وضعیت ایستا و بینابینی است. نتایج نشان می دهد که احتمال وقوع حالت های منفی ساختار ژئوپلیتیکی جهان در مواجهه با ویروس کرونا دو برابر احتمال رخ دادن حالت های مطلوب است. بنابراین باتوجه به هدف اصلی دانش ژئوپلیتیک که طراحی بهترین استراتژی در مناسبات بین بازیگران است، باید مناسب ترین استراتژی ها در ارتباط با پیامدهای منفی این ویروس در نظر گرفته شود.

مسائل زیست محیطی در جغرافیا و میان جغرافیدانان از اهمیت و جایگاه برجسته ای برخوردار است چراکه پایه های این حوزه علمی بر محیط زیست قرار دارد. مسائل زیست محیطی در کشور ایران در طی دهه های اخیر رشد قابل ملاحظه ای کرده اند و فضاهای جغرافیایی را تحت شعاع خود قرار داده اند. در این میان شمال غرب کشور وضعیت ویژه ای دارد؛ چراکه کم آبی دریاچه ارومیه توانایی از بین بردن اکوسیستم موجود در آنجا را به صورت بالقوه داراست. بر این مبنا، پژوهش حاضر با هدف شناسایی پارامترهای مؤثر بر خشک شدن دریاچه ارومیه و رتبه بندی آن ها تلاش دارد گام مثبتی جهت ایجاد شناخت و تلاش جهت کاهش مسائل ناشی از این مشکل زیست محیطی بردارد. روش به کار رفته در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی است. روش جمع آوری اطلاعات بر مبنای کتابخانه ای و نیز میدانی (پرسشنامه ای) بوده و تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده با استفاده از نرم افزار SPSS و آزمون T-test انجام شده است. نتایج حاصل از تحقیق حاضر نشان می دهد 44 پارامتر در بعد انسانی، طبیعی و ترکیبی در خشک شدن دریاچه ارومیه نقش دارند. در بین پارامترهای انسانی مؤثر بر خشک شدن دریاچه ارومیه پارامترهای برهم زدن شرایط اکولوژیکی منطقه و کم توجهی به مدیریت منابع آبی، در پارامترهای طبیعی، تغییر بارش و کم شدن بارش و کم آبی و خشکسالی های پی در پی، و در پارامترهای ترکیبی، تغییر الگوی کشت و تولید محصولات پر آب و استفاده از تالاب ها بدون توجه به توان تالاب ها، اهمیت بیشتری در خشک شدن دریاچه ارومیه دارند.

ژئواکونومی، دانش طراحی و بازآفرینی استراتژی های بازیگران با استفاده از منابع جغرافیای قدرت با ماهیت اقتصادی در مناسبات فروملی، ملی، منطقه ای و جهانی هستند. شیوع ویروس کرونا تأثیرات مختلفی را بر وضعیت ژئواکونومیکی جهان بر جای گذاشته است. در این تحقیق تلاش شده تا تأثیرات ژئواکونومیکی شیوع ویروس کرونا بر ساختار جهان را بر اساس روش آینده نگاری بررسی و تحلیل نماید. تحقیق حاضر از نظر هدف، کاربردی و نوع روش پژوهش توصیفی تحلیلی است. ماهیت داده ها کمی و کیفی بوده و روش گردآوری داده ها و اطلاعات به صورت کتابخانه ای، اسنادی و پیمایشی است. تجزیه وتحلیل داده ها مبتنی بر تکنیک های آینده پژوهی از جمله تحلیل تأثیرات متقابل است. در این تحقیق برای 7 عامل کلیدی در مجموع 35 حالت(عدم قطعیت) در نظر گرفته شده است، نتایج تحقیق نشان می دهد از بین سناریوهای تدوین شده، 7 سناریوی قوی و محتمل، 4706 سناریوی با سازگاری ضعیف پیش روی آینده وضعیت ژئواکونومیکی ناشی از شیوع ویروس کرونا وجود دارد. از 7 سناریوی قوی و محتمل، 4 سناریو وضعیت نامطلوب، 2 سناریو وضعیت مطلوب، 1 سناریو نیز دارای وضعیت ایستا و بینابینی است. از بین سناریوهای مطلوب سناریوی 7 بهترین و از بین سناریوهای نا مطلوب نیز سناریوی 4 بدترین و محتمل ترین سناریوی آینده وضعیت ژئواکونومیکی ناشی از شیوع ویروس کرونا است. از

هویت مجموعهای از خصوصیات و مشخصات اساسی اجتماعی، فرهنگی، روانی، زیستی و تاریخی همسان و به معنای همانندی اعضا با یکدیگر است. میتوان بیان نمود، هویت قومی و ملی نمونههایی از هویت جمعی هستند. افراد میتوانند با عضویت در گروههای مختلف، هر یک از سطوح هویت را داشته باشند. در این بین رابطه بین گردشگری و هویت ملی مورد توجه اندیشمندان بسیاری بوده است؛ زیرا توسعه گردشگری فرهنگی خود به تقویت هویت ملی در جوامع چند قومیتی منجر میگردد. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از روش طیف لیکرت به بررسی نقش گردشگری فرهنگی به عنوان راهبردی برای تقویت هویت ملی میپردازد. یافتههای تحقیق بیان میکند که عواملی مانند آداب و رسوم، پیشینه تاریخی، عامل سرزمین، مذهب، هنر، ادبیات و ... میتواند نقش بسزایی در گردشگری فرهنگی و تقویت هویت ملی ایفا نماید. در این بین میتوان براساس یافتههای میدانی بیان نمود که مهمترین عواملی که سبب تقویت هویت ملی در ایران میگردد بدین صورت است: آثار باستانی با وزن 200، پیشینه تاریخی 193، آثار ادبی 192 و هنر 190.5 است و کمترین عوامل تقویت کننده هویت ملی شامل نژاد 88 و مذهب شیعه 98.5میباشد. می توان نتیجه گرفت، توسعه گردشگری و ارتباط میان اقوام و فرهنگهای مختلف خود میتواند منجر به آشنایی اقوام و فرهنگها با یکدیگر و در نهایت تقویت همبستگی ملی گردد.

اهداف: فضاهای شهری یکی از مهم ترین و برجسته ترین فضاهای جغرافیایی هستند که با توجه به افزایش تعداد شهرها و شهرنشینی گسترش درخور توجهی یافته اند. این تغییرات و افزایش فضاهای شهری نیازمند تلاش برای ساماندهی آن هاست تا از این طریق بتوان تاب آوری شهری را بالا برد و زندگی در فضاهای شهرها را برای ساکنان امکان پذیرتر کرد. مدیریت سیاسی فضا یکی از عرصه هایی است که در پیوند نزدیک با ساماندهی فضاهای شهری است که باید جایگاه آن در ساماندهی فضاهای شهری شناسایی شود. روش: پژوهش حاضر توصیفی-تحلیلی و از نوع کاربردی است. در بخش اول، داده های کتابخانه ای و در کنار آن، داده های پرسش نامه ای بر پایه نظرهای صاحب نظران و مسئولان اجرایی در نرم افزار تحلیل آماری SPSS، از طریق آزمون T-test تک نمونه ای بررسی شدند. یافته ها/نتایج: یافته های تحقیق حاضر در دو بخش یافته های کتابخانه ای و پرسش نامه ای، بر پایه سه بعد شناختی مدیریت سیاسی، بعد الگو و شکل مدیریت سیاسی فضا و نیز بعد قوانین و اهداف مدیریت سیاسی فضای مؤثر در ساماندهی فضاهای شهری بررسی شده است. برای هر بعد ده عامل جمع آوری شد که بررسی و آزمون شد. نتیجه گیری: نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد که ساماندهی فضاهای شهری ارتباط تنگاتنگی با میزان شناخت مدیران سیاسی فضا از فضاهای شهری، الگو و شکل مدیریت سیاسی در فضاهای شهری و ضرورت و اهداف مدیریت سیاسی فضاها دارد.

پژوهش حاضر با نگرشی فلسفی در پی پاسخ به دو پرسش مطرح در حوزه جغرافیای سیاسی فضای شهر است؛ 1- مفهوم جغرافیای سیاسی فضای شهر چیست؟ 2- قلمرو معرفتی جغرافیای سیاسی فضای شهر چگونه تبیین می شود؟. در این پژوهش برای تحلیل اطّلاعات بیان شده، از روش توصیفی‑تحلیلی بهره گرفته شده است. در پاسخ پرسش اوّل می توان گفت، جغرافیای سیاسی فضای شهر شاخه ای سامانمند (سیستماتیک) از جغرافیای سیاسی است که به مطالعه و شناخت کنش بُعد سیاسی انسان با فضای شهر می پردازد، لذا این مطالعه با هدف به سامان شدن فضای شهر [زیست شهری] صورت می گیرد. همچنین در پاسخ به پرسش دوم باید گفت، قلمرو معرفتی جغرافیای سیاسی فضای شهر را موضوعاتی همچون شهروندان، محدوده و قلمرو، حکومت محلّی‑شهری، مرزها، انتخابات، امنیت، سازماندهی و تقسیمات سیاسی، مهاجرت، هویّت، بازیگران، مخاطرات سیاسی، عدالت فضایی، گفتمان، دیپلماسی شهری و جهانی شدن، نیروهای مؤثر و حقوق شهروندی در فضای شهر شکل می دهد. در نهایت این موضوعات منجر شد که حوزه تخصصی و مطالعاتی این رشته با سایر رشته های هم پیوند که شهر را مورد مطالعه قرار می دهند، مشخص شود. بر این بنیاد، نتایج پژوهش نشان از آن دارد که شاخه تخصصی نوظهور جغرافیای سیاسی فضای شهر مبتنی بر دیدگاه فلسفه علم، وجودش به عنوان یک حوزه تخصصی آکادمیک با شیوه و نگرشی نو به منظور ارائه برنامه برای به سامان شدن فضای شهر [زیست شهری] در کنار سایر حوزه های هم پیوند ضرورت دارد.

تحولات صورت گرفته در عرصه های مختلف زمینه ساز شکل دهی به مباحث جدید در عرصه مطالعه ژئوپلیتیک، به عنوان دانشی جدید شده است. به نحوی که، سیر تاریخی ژئوپلیتیک نیز بیانگر این است که واژه ژئوپلیتیک در طول تاریخ تداعی کننده مفاهیمی مانند: «بحران، جنگ، رقابت» بوده است. اما امروزه بر خلاف ژئوپلیتیک قدیم، در عصر حاضر، ژئوپلیتیک جدید می تواند به عنوان ابزاری برای توسعه همکاری های بین المللی و صلح مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین، نباید مطالعه تاریخی تحولات ژئوپلیتیکی جهان موجب شود تا ما ژئوپلیتیک را متهم به جنگ نماییم؛ چرا که اساساً ماهیت ژئوپلیتیک کاربردی است و می توان از استنتاج های ژئوپلیتیکی در جهت رفع نیازهای بشر و نه الزاماً جنگ استفاده کرد. بر این مبنا، پژوهش حاضر مبتنی بر روش تحلیل محتوا و استفاده از داده های کتابخانه ای در پی پاسخ به این سؤال است که چگونه می توان مفهوم سازی درست از ژئوپیتیک صلح ارائه داد؟ فرضیه تحقیق این است که به نظر می رسد مفهوم سازی درستی از ژئوپلیتیک صلح در کارهای مورد بررسی صورت نگرفته و تنها به توصیف آن از طریق بیان مثال ها و موارد بسنده شده است. همچنین یافته های تحقیق نشان از آن دارد که نگارندگان با توجه به تعریفی که از ژئوپلیتیک داشته اند، توانسته اند تا حدودی مفهوم سازی درست و قابل قبولی از ژئوپلیتیک صلح را که تا به حال از سوی اندیشمندان ارائه نشده است، تبیین نمایند. به نظر می رسد تبیین درست و قابل فهم از ژئوپلیتیک صلح بتواند عرصه های مختلف علمی و اجرایی را تا حد قابل توجهی تحت تأثیر قرار دهد.

قدرت نرم به معنای توانایی جذب دیگران می باشد و این توانایی جذب دیگران، منجر به نفوذ در آنان می شود. استفاده از قدرت نرم درحال حاضر نزد دولت های جهان رواج زیادی پیدا کرده است. قدرت نرم دارای منابع متعددی می باشد. یکی از عواملی که مدنظر این مقاله قرار دارد، بهره گیری از قدرت نرم با استفاده از روابط و همکاری ها ی آموزش عالی در جهت نفوذ سیاسی بیشتر است. هدف اصلی این پژوهش، بررسی نقش نفوذ سیاسی با توجه به همکاری های علمی بین الملل دانشگاهی با نگاهی به تجربه دانشگاه فردوسی مشهد با دانشگاه های افغانستان می باشد. برای دستیابی به این هدف از روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بهره گرفته شده است. یافته ها ی تحقیق نشان می دهد که در عصر انفجار اطلاعات دیگر نمی توان تنها به عنصر قدرت سخت توجه کرد و علاوه بر عناصر قدرت در حوزه ها ی نظامی، اقتصادی و سیاسی، نباید از عناصر نرم افزاری فرهنگ و آموزش عالی در افزایش توان یک کشور غافل ماند. تلاش ایران جهت نفوذ سیاسی بر افغانستان در عرصه ی سیاست داخلی و خارجی اتخاذ گسترش همکاری ها ی آموزشی به عنوان یک پادایم بی بدیل قدرت نرم در جهت افزایش و ارتقاء جایگاه و پرستیژ ایران در نظام بین الملل و ایفای نقش برتر در منطقه است. نتایج حاصل از تحلیل مصاحبه ها و اسناد مربوط به توافقنامه های بین دانشگاهی دانشگاه فردوسی مشهد با دانشگاه های کابل، قندهار، هرات، موسسه عالی اشراق و دانشگاه بلخ حاکی از قابلیت های اساسی دانشگاه فردوسی مشهد در عرضه خدمات آموزش عالی فراملی از تبادل استاد و دانشجو گرفته تا راه اندازی دوره کارشناسی ارشد و تاسیس یک شعبه دانشگاهی می باشد. در نهایت، این مقاله نمایانگر این موضوع است که ایران می تواند از همکاری ها ی آموزشی برای نفوذ سیاسی بیشتر در کشور افغانستان بهره برداری کند.

مقاله ی حاضر در پی بررسی بخشی از مسائل پیش آمده در دهه های اخیر در علم جغرافیا با نگاه آسیب-شناسانه است؛ ازاین رو چون علم جغرافیا حوزه ی مطالعاتی کلانی دارد، این دیدگاه نزد اکثر پژوهشگران وجود دارد که جغرافیا علمی میان رشته ای است و همین زمینه، چالش های اساسی را در دهه های اخیر در قالب تخصص گرایی یا تجمیع این علم نزد جامعه ی جغرافیایی فراهم آورده است. ازاین رو، مقاله با نگرشی فلسفی در پی پاسخی منطقی به سؤالی پیش آمده در علم جغرافیاست که کدام اقدام (1- تجمیع گرایش های رشته ی جغرافیا 2- تخصص گرایی گرایش های مختلف به رشته ی جغرافیا) با فلسفه و ماهیت وجودی علم جغرافیا سازگار است؟ و کدام یک علم جغرافیا را در گام شناخت (توصیف و تحلیل مسائل) و گام بهبود (ارائه ی راه حل برای مسائل) تواناتر می سازد؟ در این مقاله جهت تحلیل اطلاعات بیان شده، از روش تحلیل محتوا بهره گرفته شده است؛ بنابراین، این مقاله تلاش دارد تا با نگرشی فلسفی و نگاهی سنجش گرایانه (انتقادی) به آن ها، راه را برای «تجمیع یا تخصص گرایی» علم جغرافیا باز کند. به هرروی، نتایج تحقیق نشان می دهد چون موضوع اصلی علم جغرافیا «فضای جغرافیایی» است، بر این مبنا نمی توان گفت که جغرافیا به عنوان علمی میان رشته ای است؛ زیرا جغرافیا دارای موضوعی واحد است که جغرافی دانان آن را مطالعه می کنند. نتایج پژوهش به وحدت کلان-گرایانه در عین کثرت [سیطره ی وحدت بر کثرت] در علم جغرافیا قائل است.

شهرها از جمله پدیده های فضایی- جغرافیایی هستند که جایگاه و نقش آفرینی گسترده ای در طی دهه های اخیر کسب کرده اند. این نقش آفرینی و بازیگری برجسته شهرها که تا حدی متأثر از تغییرات صورت گرفته پیرامون قدرت و سطوح قدرت، افزایش نقش آفرینی بازیگران فروملی بوده است زمینه ساز شکل گیری مباحث ژئوپلیتیک در زمینه شهرها را فراهم آورده است و سبب شده است که گرایش موضوعی جدید در دانش ژئوپلیتیک با عنوان ژئوپلیتیک شهری شکل بگیرد. با شکل گیری این گرایش موضوعی تلاش های گسترده ای در راستای مفهوم سازی آن صورت گرفته است اما در زمینه تبیین و شناخت مولفه های ژئوپلیتیک شهری کار خاصی صورت نگرفته است. بر این اساس مقاله حاضر با روشی توصیفی- تحلیلی و با استفاده از یافته های کتابخانه ای و اینترنتی در پی پاسخدهی به این سوال است که مولفه های شکل دهنده ژئوپلیتیک شهری کدام ها هستند؟ نتایج حاصل از تحقیق حاضر نشان دهنده ان است که مولفه های ژئوپلیتیک شهری شامل بیش از سی مولفه هستند که در قالب چهار بعد مولفه های ژئوپلیتیکی با ماهیت طبیعی، مولفه های ژئوپلیتیکی با ماهیت انسانی، مولفه های ژئوپلیتیک با ماهیت ترکیبی و مولفه های ژئوپلیتیک با ماهیت انسانی می توان آنها را تقسیم بندی کرد. شناخت این مولفه های ژئوپلیتیک شهری تا حد قابل توجهی می تواند در مطالعات علمی و عملی زمینه ساز درک بهتر و واقع بینانه از مسائل و مباحث پیش روی نقش آفرینی ها و بازیگری های شهری باشد.  

امروزه گسترش فضای سایبر سبب پیدایش مرزهای مجازی شده و از این جهت درک واقع بینانه از تهدیدهای امنیتی در گروی توجه به عوامل نرم افزاری است که حلقه واسط محیط امنیتی کشورها و سخت افزارها به شمار می روند. یکی از محورهای اصلی تهدید امنیتی در عصر ارتباطات و جهانی شدن، حوزه سایبری و تروریسم سایبری است. مقاله حاضر درصدد بررسی تأثیر تروریسم سایبری بر مرزهای کشور است و از نظر هدف، کاربردی محسوب می شود. این مقاله به روش اسنادی و با استفاده از منابع کتابخانه ای با ابزار فیش برداری نوشته شده است. جمهوری اسلامی ایران با توجه به داشتنِ کاربران گسترده در فضای سایبر از یک سو و دارا بودنِ بدخواهان و دشمنان در فراسوی مرزهای کشور برای اینکه بتواند مسائل ناشی از بهره وری گروه های تروریستی در داخل را تا حد قابل توجهی کنترل کرده و کاهش دهد، نیازمند مدیریت مرزهای موجود و شناساندن این فضا به افراد و مسئولان، تقویت زیرساخت های بومی فضای سایبر و از همه مهم تر ایجاد فرهنگ لازم برای حضور در آن است.

یکی از مباحث مهم در مورد مرزهای بین المللی، اختلافات مرزی است که در بیشتر مناطق جهان به اشکال مختلف قابل مشاهده است و تاثیر زیادی برنوع و سطح روابط کشورها نیز دارد. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی که به تشکیل 5 جمهوری مستقل انجامید مسائلی را در ارتباط با امنیت ملی کشورها و چالش های مرزی پیش روی جوامع استقلال یافته قرار داد. سوالی که مطرح می شود این است که چه عواملی باعث شده اند برخی اختلافات مرزی در منطقه ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی به وجود آید؟ مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی در منطقه آسیای مرکزی به انجام رسیده است. ضمن استخراج عوامل موثر بر اهمیت اختلافات مرزی در مرزهای آسیای مرکزی با استفاده از تکنیک مدلسازی ساو وزن این شاخص ها را بدست آورده و آنها را سطح بندی نمودیم. نتایج تحقیق حاضر که برگرفته از داده های کتابخانه ای و میدانی است نشان دهنده آن است که 16 عامل بر اختلافات مرزی منطقه تاثیرگذار است. در میان این 16 عامل مسائل مرزی، اختلافات ارضی و منابع مشترک مرزی بیشترین وزن را به خود اختصاص داده است و عوامل سن مرز، تکامل مرز، موقعیت برجسته ژئواستراتژیکی، عملکرد مرزها و ... کمترین وزن را به خود اختصاص داده است. براین اساس، برای اینکه بتوان اختلافات مرزی و چالش های ناشی از آن را در  طول مرزهای آسیای مرکزی بین همسایگان تا حد امکان کاهش داد و مرزها را جهت دستیابی به امنیت ملی و منافع ملی خوب کنترل و مدیریت کرد، باید عوامل موثر بر اختلافات مرزی به همراه سطح بندی آنها به صورت کامل در نظر گرفته شود.

اندیشه حمایت از حقوق بشر از دیرباز برای مبارزه در برابر ستم و بی عدالتی همواره موردتوجه بوده است که دارای مفاهیم بنیادین از جمله «حق حیات، منع شکنجه، منع برده داری، منع تبعیض نژادی، آزادی بیان و عقیده اجتماعی و مذهبی، نوع پوشش، حق اشتغال و...» می باشد، حق حیات، مهمترین و برجسته ترین حق بشریت است که از طریق مداخله بشردوستانه مورد حمایت دولت های مختلف قرارمی گیرد. در میان مداخلات صورت گرفته از سوی کشورها در فضاهای جغرافیایی می توان به مداخله بشردوستانه اشاره کرد. کشورها و حکومت ها همواره برای دستیابی به مقاصد و منافع ملی مختلف خود و متناسب شرایط و موقعیت کشورهای دیگر، به مداخله در امور داخلی و خارجی آنان می پردازند. به نظرمی رسد که این مداخلات بشردوستانه تا حدقابل توجهی تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله عوامل ژئوپلیتیک صورت می گیرد. براین مبنا، تحقیق حاضر با هدف شناخت مولفه های ژئوپلیتیک مؤثر بر مداخلات بشردوستانه مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه یافته های کتابخانه ای و میدانی به انجام رسیده است. بررسی های صورت گرفته نشان دهنده آن است که به صورت کلی 47 عامل در مداخله بشردوستانه برگرفته از نظریات و دیدگاه های مختلف، مؤثر می باشند. این مولفه های ژئوپلیتیک را می توان در قالب ابعاد جغرافیایی، اقتصادی، سیاسی و جمعیتی تقسیم بندی کرد. براساس یافته های میدانی از میان این 47 عامل 28 عامل جزء مؤلفه های (عوامل) ژئوپلیتیک مؤثر بر مداخله بشردوستانه محسوب می گردد و بقیه عوامل مؤثر بر مداخله بشردوستانه غیرژئوپلیتیک محسوب می گردند. در مجموع می توان گفت مداخله بشردوستانه تحت تأثیر مولفه های مختلف ژئوپلیتیک صورت می گیرد که حکومت ها با شناخت و آگاهی از این مولفه ها می توانند متناسب با آنها، منافع و اهداف کشور مداخله شونده و کشور مداخله گر را تدوین نمایند.

موقعیت ژئوپلیتیکی کشورها در طول زمان تحت تاثیر عوامل مختلفی چون جنگ ها، انقلاب ها، تحولات نظام بین المللی همواره در حال تغییر و تحول می باشد. ایران یکی از کشورهای با اهمیت منطقه بوده است که طی چند دهه گذشته تغییر و تحولات عظیمی را تجربه کرده است که علل وقوع آن را می توان به عوامل ژئوپلیتیکی داخلی و خارجی بسط داد. بر هم خوردن نظام دو قطبی، سبب تغییر ماهیت ژئوپلیتیکی ایران و به دست آوردن نقش جدید در منطقه و جهان شد . از آنجایی که سیاست خارجی و عملکرد دولت ها برگرفته از محیط ژئوپلتیک و ایجاد شرایط تعامل در مجموعه ایی از رفتارهای مکانی و زمانی آنان است، جمهوری اسلامی ایران نیز به رغم برخورداری از موقعیت استراتژیک، به لحاظ عدم هماهنگی مؤثر میان جنبه های فیزیکی و نرم افزاری قدرت، فاقد جایگاه متناسب در صف بندی های نظام جهانی است و این خود هزینه های  فراوانی را بر سیاست خارجی کشور تحمیل کرده است. این مقاله به دنبال پاسخ به این سوال اصلی است که علل تغییر و تحولات موقعیت ژئوپلیتیک ایران در منطقه و نظام جهانی چه بوده است؟ برای پاسخ به سوال مذکور از روش توصیفی- تحلیلی  استفاده شده و جمع آوری منابع نیز به صورت کتابخانه ای و اینترنتی بوده است.

جهان امروز شاهد پیشرفت ها و تغییرات در عرصه های مختلفی بوده است. این تغییرات در عرصه فناوری ها، علم و غیره اگر چه با هدف رفاه و آسایش انسان ها به انجام رسیده است اما در کنار خود، به نوعی زمینه شکل گیری بحران های جدید در حوزه های مختلف را فراهم آورده است. به بیانی دیگر، تحولات ناشی از پیشرفت در حوزه های مختلف جهت رفاه و آسایش انسان ها، زمینه شکل دهی به اشکال جدیدی از بحران ها را فراهم آورده است. تحقیق حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر یافته های کتابخانه ای تلاش کرده است که مهمترین بحران ها در عصر حاضر را مورد شناسایی قرار بدهد. نتایج حاصل از تحقیق حاضر نشان دهنده آن است که با وجود تعدد بحران ها در عصر حاضر شش بحران پایه ای در قرن 21 به صورت غالب، جهان را تحت سیطره خود درآورده و سرچشمه سایر بحران ها خواهد بود. این بحران ها عبارتند از تغییرات اقلیمی، انرژی، غذا، آب، جنگل ها و ناپایداری شهرها. شناخت این بحران های پایه ای در قرن حاضر کمک خواهد کرد که ریشه سایر بحران ها شناسایی شده و به صورت اساسی با بحران های پیش رو جوامع انسانی برخورد شود.

مرز و تغییر های مرزی از اصلیترین موضوعهای مورد توجه در جغرافیای سیاسی است. مفهوم مرزهای بین المللی بشکل امروزی، به زمان پیمان وستفالیا در سال ۱۶۴۸. م بر میگردد. جهانی شدن در نیمه دوم قرن بیستم بعنوان یک پدیده چند وجهی، تحولاتی شگرف را در عرصه نظام بین الملل رقم زد. جهانی شدن، فرایندی اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و فناوری است که کم وبیش همه جوامع در هزاره سوم را دچار تغییر یا آماده تغییر کرده است. در این فرایند، بسیاری از مفاهیم و متغیرها مانند دولت، حاکمیت، قدرت، اقتدار، موازنه قدرت، امنیت جمعی، استقلال سیاسی و اقتصادی بصورت معناداری درحال تحول مفهومی و عینی است. درنتیجه، ارتباطات فشرده تر و عمیقتری میان ملل گوناگون بوجود می آید. ارتباطات، مرزهای زمان و مکان را درمینوردد و افراد، اندیشه ها، اطلاعات و منابع را در مناطق جغرافیایی بسیار متفاوت به یکدیگر متصل میکند. جهانی شدن بعنوان یکی از پدیده های برجسته دهه اخیر، مرزها را بصورتهای متفاوت تحت تاثیر قرار داده و باعث شکل گیری دیدگاه های متفاوت و متضاد در بین صاحبنظران رشته های علوم اجتماعی و علوم مربوطه شده است. از اینرو نوشتار حاضر با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی از دیدگاه جغرافیای سیاسی به تاثیر جهانی شدن بر کارکرد های مختلف مرز میپردازد و در پایان اثراتی که جهانی شدن بر مناسبات مختلف کشورهای منطقه خلیج فارس بر جای گذاشته است را بیان مینماید.

اهداف: از آنجا که ایران دارای مرزهای طولانی و همسایگان متعدد است، کنترل مرزها در آن در امنیت ملی از جایگاه برجسته ای برخودار است. البته، این تعدد همسایگان، علاوه بر کاهش کارآمدی کنترل مرزها، هزینه های جانی و مالی گسترده ای را به کشور تحمیل می کند. روش: پژوهش حاضر با هدف افزایش کارآمدی و کاهش هزینه های جانی و مالی کنترل مرزها، راهبرد سامان دهی ساکنان مرزی برای کنترل مرزهای کشور را پیشنهاد داده است و تحقیق با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر داده های نظری و میدانی انجام شده است. یافته ها/ نتایج: نتایج نشان دهندة آن است که 60 عامل مؤثر بر سامان دهی ساکنان مرزی در مرزهای ایران و ترکمنستان در محدودة استان خراسان شمالی برای کنترل مرزها هستند که می توان آن ها را درقالب شش بخش سرزمینی، جمعیتی، اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و نظامی- امنیتی تنظیم کرد. این عوامل موردارزیابی صاحب نظران و مسئولان مرتبط، با پرسش نامه و با استفاده از آزمون تی تأیید شده است. این عوامل دارای سه وجه مثبت، منفی و هر دو متناسب با زمان هستند که در بازة زمانی انجام ازطریق صاحب نظران و مسئولان مرتبط، این عوامل متناسب با این وجوه تنظیم شده اند. نتیجه گیری: برای اجرایی شدن راهبرد پیشنهادی پژوهش حاضر باید در گام اول، این عوامل درنظر گرفته شوند و متناسب با آن، ساکنان مرزی با هدف کنترل مرزهای کشور با ترکمنستان درطول استان خراسان شمالی سامان دهی گردند تا علاوه بر افزایش کارآمدی، زمینة کاهش هزینه های جانی و مالی کنترل مرزی برای کشور فراهم شود.

برای کشورها فضای مرزی به طور فزاینده ای به حفاظت و دفاع نیاز دارد. همچنین فضای مرزی به صورت فزاینده ای مرکز ایدئولوژی و عملکرد کشورها، مکانی برای سیاست های سرمایه گذاری مهم و منابع معدنی است و دورترین منطقه حاکمیتی است. در جهان امروز که مرزها در انواع مختلف و با ویژگی های بسیار متنوعی وجود دارند، رویکردها نسبت به مدیریت مرز نیز به صورت مشابه بسیار متنوع است. یکی از این رویکردها ایجاد دیوار مرزی است که توسط بسیاری از کشورها ازجمله جمهوری اسلامی ایران در حال پیگیری است. باید توجه نمود که دیوار مرزی یکی از راهبردهای کنترل مرز به صورت سلبی است که ورود و خروج افراد، کالا و ... را تحت کنترل شدید قرار می دهد. باید بیان نمود که این دیوار مرزی که به نوعی دیوار امنیتی برای کشور محسوب می گردد خود زمینه ساز بروز مخاطرات محیطی است. مخاطرات محیطی خود به دو دسته بلای طبیعی (سیل، طوفان، زمین لرزه و ...) و بلایای انسانی (نابودی زیست محیطی، گرم شدن کره زمین و ...) تقسیم می شوند. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی درصدد بررسی این نوع مخاطرات ناشی از احداث دیوار مرزی در منطقه سیستان و بلوچستان است و سپس با استفاده از روش توان رتبه ای به طبقه بندی این مخاطرات می پردازد تا مهم ترین مخاطره ای که منطقه را تهدید می کند به دست آید. نتایج تحقیق نشان می دهد مخاطرات ناشی از احداث دیوار مرزی در منطقه در 9 مورد مخاطرات طبیعی (نابودی گیاهان، انقراض جانوران، بین رفتن صنعت اکوتوریسم؛ افزایش فرسایش بادی منطقه) و مخاطرات انسانی (تفکیک فرهنگی- قومی دو سوی مرز؛ هدایت افراد به فضاهای ناشناخته؛ افزایش گرایش به قاچاق مواد مخدر و اسلحه؛ کاهش اعتماد به حکومت مرکزی؛ هزینه های بالای اقتصادی) تقسیم می گردند. در آخر با استفاده از روش توان رتبه ای مهم ترین مخاطره ای که منطقه را تهدید می کند کاهش اعتماد به دولت مرکزی با وزن 81 به دست آمد که خود می تواند زمینه ساز بسیاری از مشکلات آتی برای در سطح منطقه ای و ملی باشد.

مطالعه مرزهای سیاسی از مباحث عمده در جغرافیای سیاسی محسوب می شوند. مرزها به دلیل ماهیت و کارکردی که دارند؛ به عنوان جداکننده قلمرو کشورها و مشخص کننده حد نهایی حاکمیت کشورها و نیز نقطه شروع تعامل و ارتباط کشورها با یکدیگر، از اهمیت بالایی برخوردار هستند. اما آنچه مسلم است، همه مرزها از اهمیت یکسانی برخوردار نیستند. گاهی برخی از مرزها به دلایل گوناگون برای کشورها اهمیت بیشتری می یابند که این اهمیت بیشتر موجب افزایش توجه دولت ها به این مرزها می شود. این تحقیق سعی دارد تا عوامل مؤثر بر اهمیت مرزها را شناسایی و سپس رتبه بندی نماید. براساس مطالعات صورت گرفته و مطابق نظریات و دیدگاه های موجود، 40 شاخص بر اهمیت مرزها تأثیرگذار است که برای درک بهتر آنها را در قالب 8 بُعد، طبقه بندی کردیم، به طوری که هر بُعد دارای پنج شاخص است. ابعاد به دست آمده شامل: بُعد جغرافیایی، بُعد جمعیتی، بُعد اقتصادی، بُعد فرهنگی، بُعد امنیتی دفاعی، بُعد هویتی حقوقی، بُعد سیاسی و بُعد منطقه ای و جهانی. برای تأیید ابعاد و شاخص های به دست آمده و نیز رتبه بندی آنها، پرسش نامه هایی طراحی و بین صاحب نظران در این زمینه، توزیع شد. نتایج به دست آمده براساس تحلیل آماری پرسش نامه ها، حاکی از این بود که تنها 3 شاخص از مجموع 40 شاخص استخراج شده، رد شدند و مابقی شاخص ها مورد تأیید قرار گرفتند. همچنین رتبه بندی ابعاد با توجه به میزان تأثیر آنها بر اهمیت مرزها، به صورت زیر به دست آمد: 1- بُعد امنیتی دفاعی؛ 2- بُعد اقتصادی؛ 3- بُعد سیاسی؛ 4- بُعد جغرافیایی؛ 5- بُعد منطقه ای و جهانی؛ 6- بُعد جمعیتی؛ 7- بُعد فرهنگی؛ 8- بُعد هویتی حقوقی.

Borders are geo-spatial phenomena which including different dimensions. So, research and scientific work in the field of border studies for being accurate and acceptable should be done in such a way those different dimensions of border studies have considered. The problem is that only some dimensions have been considered and not others which would provide reduction of the credibility and effectiveness of the studies. The first step in the study of border can be considered basic dimensions of the border. So, this study has been completed by analytical and descriptive study and by using content analysis and data library with the aim of achieving basic dimensions of border studies. The results indicate that the dimensions discussed in border studies derived from theories, views and border articles are at least 55, which can be divided in the form of eight; geographical, political-sovereignty, defense-security, socio-cultural, economic, legal, geopolitical and technological. These dimensions and indexes by T-test have been evaluated and approved and their ranking is as follows; security- defense have the highest score and technological the lowest score. On the other hand it should be noted with regard to the nature of the bilateral border; these eight basic dimensions of border must be considered on both sides of the border and studied until scientific studies and researches have the necessary performance.