مسعود معینی پور

یکی از کاربست های دانش سیاست بین الملل، تبیین چگونگی مواجهه ی قدرت ها در نظام جهانی است. طیف گسترده ی نظریه هایی که به چگونگی استفاده از فرهنگ به مثابه متغیری اثرگذار در این مواجهه پرداخته اند، از «نظریهی هژمونی گرامشی» تا نظریات پسااستعماری و قدرت نرم، ادبیات نظری حائز اهمیتی را تولید کرده اند. با ظهور «تئوری مقاومت» در جهان اسلام، نظام مسائلی در روابط بین الملل شکل یافته و به رقابت بازیگران در دو سوی این مفهوم منجر شده است. پژوهش حاضر بیان می دارد که دیپلماسی رسانه ای چگونه می تواند بر کامیابی عنصر مقاومت در تغییر نتیجهی این رقابت تاثیر بگذارد. بدین منظور دو رسانه ی فارسی زبان بی بی سی فارسی (دولتی) و شبکه من و تو (خصوصی) انتخاب گردیدهاند تا با استخراج نمونه ی محتواهایی، فرایند کنش گری آنان نسبت به نظریهی مقاومت در جمهوری اسلامی ایران بررسی شود. با استفاده از روش تحلیل مضمون استرلینگ، در 6 مرحله با تلخیص مفاهیم هم سنخ به عنوانی شامل تر تلاش کرده ایم تا محتوای پنهان داده های پراکنده را در محور اصلی شان دریابیم. درنهایت، دستاورد این پژوهش نشان می دهد که هر دو رسانه ی مذکور در هر پنج شاخصه ی منتخب از «نظریه مقاومت مقام معظم رهبری»، به نحوی معنادار، رویکردی بازدارنده را پیگیری می کنند؛ مولفه هایی هم چون: (رهبری و شورای نگهبان، سپاه و نیروی قدس، مشارکت سیاسی و اتحاد و انسجام مردمی، پیشرفت علمی و خنثی سازی تحریم ها و نیز الگوی فرهنگی زن مسلمان ایرانی). 

ریشه چیستی، چرایی و چگونگی اندیشه رهبران اجتماعی سیاسی در نظام معرفت شناسی آنان نهفته است. فهم این نظام، کمک می کند تا حلقه های موثر در تحلیل مسائل سیاسی از دیدگاه افراد شناخته شود. با وجود آثار علمی متعدد درباره اندیشه های آیت الله خامنه ای تاکنون اثری به طور خاص نظام معرفت شناسی وی را در تحلیل مسائل اجتماعی سیاسی بررسی نکرده است. این مقاله با روشی توصیفی-تحلیلی با رویکردی معرفت شناسانه در صدد کشف نظام معرفت شناسی آیت الله خامنه ای در مسائل اجتماعی سیاسی برآمده است. در پاسخ به این پرسش که آیت الله خامنه ای با چه معیاری به تحلیل مسائل سیاسی می پردازند به این نتیجه می رسیم که نظام معرفت شناسی ایشان  با اتکا به فرآیند چهارگانه شناخت یعنی، امکان شناخت قضیه های سیاسی، قابلیت پذیرش صدق و کذب قضایای سیاسی، امکان تشخیص قضیه سیاسی صادق از کاذب و ارتباط بین قضایای سیاسی به تحلیل مسائل می پردازد. مهمترین وجه تمایز نظام معرفتی وی با سایر تحلیل گران سیاسی در ترکیب داده های تجربی با سنجش های عقلانی و تطبیق وحیانی است.     

انقلاب های بزرگ و تأثیرگذار، برای تحقق اهداف خود همواره با چالش هایی مواجه بوده اند. عدم آسیب شناسی رهبران و حامیان یک انقلاب، زمینه برگشت پذیری آن انقلاب را فراهم می آورد. بر این اساس یکی از مهم ترین دغدغه های طرفداران هر انقلابی، آسیب شناسی روند تحقق اهداف انقلاب و بررسی سناریوهای محتمل در تحقق این بازگشت است که تجربه تاریخ انقلاب ها نیز برگشت پذیری بسیاری از انقلاب ها را تأیید می کند.تفاوت انقلاب اسلامی ایران با سایر انقلاب ها، مانع وقوع بازگشت پذیری ترمیدوری انقلاب اسلامی ایران می شود و براساس نظریه «برگشت پذیری انقلاب براساس سنت های الهی» نیز که مدل بومی سازی نظریه ترمیدور براساس اندیشه شهید صدر(ره) بوده، تحقق این مسئله نیز در حال حاضر منتفی است؛ البته دشمن مأیوس نشده و تلاش آنها برای برگشت پذیری انقلاب اسلامی با ابزارها و سازوکارهای مختلفی دنبال شده که انواع جنگ سخت و نرم از مصادیق آن است. در ادبیات سیاسی مقام معظم رهبری در دهه اخیر، گفتمان «نفوذ» به مثابه دال مرکزی برگشت پذیری انقلاب اسلامی مطرح شده است.ازاین رو در این نوشتار، بار رد احتمال بازگشت پذیری درونی براساس نظریه ترمیدور و رد وقوع آن براساس نظریه سنت های الهی، و همچنین امکان بازگشت پذیری بیرونی از طریق نفوذ، می توان سناریوهای مختلفی را برای برگشت پذیری انقلاب اسلامی از راه نفوذ متصور شد که «هدف گیری پایه های اصلی استحکام انقلاب»، «تضعیف همه جانبه با استفاده از ابزار مختلف»، «تغییر در معادله قدرت و سیاست داخلی با تغییر نگرش مسئولان» و «شبکه سازی با استفاده از نفوذ جریانی در جهت تغییر باورها»،چهار سناریویی هستند که بررسی، تحلیل و امکان سنجیآنها درباره آینده انقلاب اسلامی ایران، مهم ترین مسئله این مقاله است که با روش توصیفی - تحلیلی به آن می پردازیم.

این پژوهش، با هدف بررسی سبک آموزش دینی امام سجاد(ع) انجام شد و در پی تبیین راهبردی «الگوی آموزش دینی آن حضرت بود»؛ به این منظور از روش توصیف و تحلیل نظریِ سخنان آن امام(ع) (صحیفه سجادیه و رساله حقوق) استفاده شد. از دستاوردهای این پژوهش عبارت بود از: 1) در هر شرایط، لازم است که دین آموزی به تناسبِ همان شرایط شکل گیرد و تعطیل نشود (جهل، اختناق و یأس مردم، فساد حاکمان، انزوای امام(ع))؛ 2) محتوا، باید طبق نیاز جامعه ارائه شود (امام به اموری؛ مانند عدالت، قیامت، قبر، حقوق افراد نسبت به یکدیگر، حقوق محیط زیست، فقه، خانه و خانواده، مسائل عمیق اخلاقی و عرفانی، امر به معروف و نهی از منکر... پرداختند)؛ 3) به لحاظ روش آموزش، باید از همه روش های ممکن سود جست (تربیت نیرو از میان مستضعفان، ارائه مناجات و دعا، آموزش های رفتاری برنامه ریزی شده، آموزش های گفتاری با زبان توده مردم، زبان عاطفی و فطرت گرا).

از دیدگاه نهج البلاغه، انسان دارای سه مرتبه و نشئه وجودی است؛ نشئه روحانی و عقلی، برزخی و قلبی و دنیایی و مادی. بر این اساس، انسان، در سه دنیای مادی و ظاهری که همین عالم دنیاست، و نشئه نفس انسانی که شامل قوای ظاهری و باطنی اوست و نشئه ای غیبی که روح او را پوشش می دهد، زندگی می کند. در مقاله حاضر شاخص های زندگی مؤمنانه در عرصه زندگی عقلانی، اخلاقی و رفتاری براساس خطبه همام تبیین می شود. زندگی و حیات عقلی انسان مؤمن مبتنی بر توحید است که نگاهی قدسی و معنوی به مؤمن می بخشد. سبک زندگی اخلاقی اتصاف به جنود عقل و پیراستگی از جنود جهل دارد و در سبک زندگی ظاهری و رفتاری، آنچه از مؤمن بروز و ظهور دارد، انجام دستورات فقهی و شرعی است.

از منظر آیت الله خامنه ای به مثابه یک متفکر و اندیشمند اسلامی، هدف نهایی انقلاب اسلامی رسیدن به تمدن اسلامی در زنجیره ای منطقی و مستمر است که بر چهار رکن دین، عقلانیت، علم و اخلاق بنا شده است و برای تحقق آن بایستی پنج مرحله انقلاب اسلامی، نظام اسلامی، دولت اسلامی، جامعه اسلامی و تمدن اسلامی در مسیر تمدن سازی پشت سر گذاشته شوند. پس از وقوع انقلاب اسلامی و تشکیل نظام اسلامی (جمهوری اسلامی) که ارکان، عناصر و ابعاد آن در قانون اساسی متجلی است و البته هنوز به طور کامل تحقق پیدا نکرده است، عبور از سه گام دیگر در زنجیره تمدن سازی فرآیندی پیچیده است. بررسی بیانات ایشان نشان می دهد که برای تحقق این سه مرحله از زنجیره تمدن نوین اسلامی، پیمودن چهار گام لازم است که عبارتند از: تولید نظریه توسط حوزه علمیه؛ تولید علم توسط دانشگاه؛ کاربست در سطح خرد توسط گروه های خودجوش نخبگانی و گفتمان سازی که نهایتاً به تطبیق دولت و چارچوب های آن با چارچوب های دینی می انجامد؛ تفوق گفتمانی که منجر به ریل گذاری و تعیین مسیر حرکت می شود. با شکل گیری جامعه اسلامی اسوه، زمینه برای الگوگیری و آغاز تمدن اسلامی که تجلی کامل آن در عصر ظهور خواهد بود فراهم می گردد. مسئله اصلی این نوشتار تببین نظر حضرت آیت الله خامنه ای در باب لوازم پیشینی تحقق دولت، جامعه و تمدن اسلامی است.

هلال شیعی مفهومی است که در سال های اخیر اعراب حوزه خلیج فارس، به ویژه عربستان سعودی و غربی ها مرتب آن را تکرار می کنند و به تازگی برخی شیعیان و ایرانیان نیز، این مفهوم را به کار می برند. ظهور یک مفهوم نو در منطقه خاورمیانه و مفهوم سازی درباره تشیع که در سرنوشت شیعیان و ایران که بزرگ ترین کشور شیعی تأثیرگذار محسوب می شود، هر پژوهشگری را به تفکر وامی دارد؛ از این رو، تأمل درباره چیستیِ هلال شیعی و عوامل پیدایی آن و تأثیرش بر جایگاه جمهوری اسلامی ایران و شیعیان منطقه جزء ضرورت های تحقیق در موضوع هلال شیعی است. بنابراین، نگارندگان در مقاله حاضر به دنبال پاسخ گویی به این سؤال اساسی اند که: انرژی با تأکید بر نفت، چه نقش ژئوپلیتیکی در پیدایی هلال شیعی دارد؟ (سؤال) نیاز امریکا برای مشروعیت بخشی به حضورش در منطقه و کنترل منابع نفتی سبب مفهوم سازی و پیدایی هلال شیعی شده است. (فرضیه) این مقاله در دستیابی به جایگاه انرژی در مفهوم سازی هلال شیعه است. (هدف) پاسخ به سؤال و نیل به هدف مقاله، با جمع آوری داده ها از طریق کتابخانه ای، اسنادی و به شیوه تحلیلی- تبیینی میسر است (روش) که حاصل آن، دسترسی به نتایجی چون: کشف موقعیتی جدید برای شیعه، استعماری بودن مفهوم هلال شیعی و هویداسازی نقش نفت در خلق یک مفهوم ژئوپلتیکی است. (یافته)

در سده اخیر، متفکران بزرگی را میتوان یافت که برای تحقق آرمان تشکیل امت واحده و تمدن اسلامی زحمات و مشقات فراوانی را متحمل شدند. پرسش این تحقیق آن است که ارکان شکل گیری امت واحده اسلامی از نظر امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری به عنوان دو رهبر مهم ترین و بزرگ ترین انقلاب که پسوند «اسلامی» را هم به همراه دارد، چیست؟ برای پاسخ به این مسئله به سراغ آثار و مکتوبات امام و رهبری رفتیم و با چارچوب نظری برآمده از آثار حضرت امام به واکاوی اندیشه آنان پرداختیم. دین، عقلانیت، علم و اخلاق از دیدگاه امام و مقام معظم رهبری به عنوان ارکان چهارگانه تشکیل امت واحده و تمدن اسلامی هستند.

پس از هر انقلابی، حساس ترین مسأله، موضوع تداوم و آینده انقلاب بوده است. از این منظر مقاله حاضر تلاش می کند تا با توجه به اهمیت آینده انقلاب اسلامی ایران و با در نظر گرفتن فشار های بین المللی علیه آن، با استفاده از شیوه سناریو نویسی به عنوان یکی از شیوه های آینده پژوهی، به طرح برخی سناریو های مطرح درباره آینده حیات سیاسی انقلاب اسلامی پرداخته و تحلیلی از آینده ارائه دهد. در این پژوهش با طرح و نقد چند سناریو در بحث مورد نظر، این فرضیه مورد تأیید قرار خواهد گرفت که انقلاب اسلامی ایران با در نظر گرفتن پارامتر های مختلف، روند بالنده ای را در حیات سیاسی خود تجربه خواهد نمود.

این تحقیق در پی پاسخ به این سؤال است که مبانی و اهداف توسعه سیاسی از منظر امام خمینی چیست؟ از منظر ایشان هدف غایی توسعه سیاسی، صرفا اصالت لذت و دنیاگرایی نیست؛ بلکه هدف اصلی توسعه با هدف زندگی انسان که تحقق مکتب توحید است گره خورده. الگوی غربی به دنبال ایجاد توسعه سیاسی دنیاگرا با حذف سنت، مذهب و تحقق توسعه انسان محور و نفی خدا محوری با ویژگی های سکولار است. اما امام خمینی به دنبال تحقق توسعه سیاسی متعالی، با محوریت خدا در نظام سیاسی است ودر صدر اهداف توسعه سیاسی، تحقق مکتب الوهیت و ایده توحید را مطرح می کند.

بی تردید، دگرگونی، توسعه و رشد در هر جامعه ای بر مبنای الگو، معیار و منبعی مطابق با مبانی اعتقادی آن جامعه رخ می هد. بعد از جنگ جهانی دوم تا به امروز، اندیشمندان غربی در پی آن بودند که الگوی توسعه سیاسی مطابق با مبانی و نظریه های خود را در دنیا ترویج کنند تا راه نفوذشان در مناطق گوناگون هموار شود. با این حال، تحقق جامعه مهدوی طبق وعده الهی، این معادلات را بر هم خواهد زد و الگوی متمایزی از توسعه سیاسی ظهور خواهد کرد. این نوشتار در پی تطبیق الگوی توسعه سیاسی ساموئل هانتینگتون (به عنوان یکی از آخرین الگوهای غربی) با الگوی رشد سیاسی جامعه مهدوی (برگرفته از آیات و روایات) است تا ویژگی های هر یک را به طور مقایسه ای بیان دارد. هر یک از این الگوها، بر پایه سه محور، شامل مبانی انسان شناسی، مؤلفه های توسعه سیاسی و روش تحقق توسعه یافتگی سیاسی استوار است که تمایزهای آنها در متن نوشتار ذکر گردیده است.