موقعیت جغرافیایى مکه و مسجدالحرام (مقاله ترویجی حوزه)

خداوند تعالى مقدس ترین و پاک ترین مکان در روى کره خاکى را براى بناى خانه خویش برگزید و کعبه، نخسین خانه ساخته شده در روى زمین را، در آن مکان به پا ساخت و آنجا را سرزمینى امن و مورد توجه مسلمانان جهان قرار داد.
} إِنَّ أَوَّلَ بَیْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمِینَ فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً{ .(1)
و کعبه را قبله مسلمانان و کانون عشق و علاقه آنان قرار داد; تا میلیون ها مسلمان، در هر شبانه روز، چندین نوبت به سوى آن نماز گزارند و با جسم و جان، به آن سو رو کنند; } فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها{ .(2)} وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً{ .(3)
از سوى دیگر، خداوند مکه را زادگاه پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) و محلّ رشد و سکونت آن حضرت قرار داد و اگر مشرکان ایشان را از مکه اخراج نمى کردند، همان گونه که خود فرموده است مکه را براى سکونت انتخاب مى کرد; «اگر قوم من، مرا از مکه بیرون نمى کردند، در جاى دیگرى
1 . آل عمران : 96 و 97
2 . بقره : 144
3 . بقره: 125
---------------------------------------------------
سکونت نمى گزیدم.»(1)
در این نوشتار بر آنیم تا برخى آگاهى هاى سودمند مربوط به
این شهر مقدس را به خوانندگان عرضه کنیم تا شاید از آن بهره مند
گردند:
موقعیت جغرافیایى مسجدالحرام
مسجدالحرام، در شهر مکه مکرّمه، درون درّه اى میان کوه هاى: ابوقبیس، اجیاد، هندى و عمر واقع شده، و در نقطه تقاطع خط طولى 39 درجه و 49 و 30 ثانیه ]ث30، د49،ْ39[ و خط عرضى 21 درجه و 25 دقیقه و 0 ثانیه ]ث0، د25، ْ21[ قرار گرفته است.
حدود کنونى مسجدالحرام
مسجدالحرام از طرف شرق، به کوه ابوقبیس، از سمت غرب به جبل عمر و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندى و از سمت جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محدود است.
فاصله محدوده حرم تا مسجدالحرام
حدود حرم تا مسجدالحرام در نقاط مختلف، متفاوت است و فاصله ها یکسان نیست:
از تنعیم تا مسجدالحرام 6150 متر.
از جِعرانه تا مسجد الحرام 18000 متر.
از مسیر طائف در نقطه هُدى تا مسجدالحرام 15500 متر.
از مسیر لیث تا مسجدالحرام 17000 متر.
و از راه جده تا مسجدالحرام 11000 متر.(2)
اقامه نماز جماعت در مسجد الحرام
پیش از سلطه آل سعود بر عربستان، مذاهب چهارگانه اهل سنت، هریک در مسجدالحرام مقامى ویژه داشتند و امام آنان در آنجا اقامه جماعت مى کرد و پیروان هر مذهب
1 . سنن ترمذى، ج2، ص723 ; مستدرک حاکم، ج1، ص325
2 . دکتور عبدالملک بن دهیش، الحرم المکّى الشریف والأعلام المحیطة به، صص84 و 85
---------------------------------------------------
به امام خود اقتدا مى کردند. لیکن از سال 1343 هـ .ق. عبدالعزیز جماعت هاى مختلف را در مسجدالحرام تعطیل و اجازه اقامه تنها یک نماز جماعت را صادر کرد.
تغییرات
در سال 1343هـ .ق. اداره اى مخصوص امور مربوط به مسجدالحرام تأسیس گردید.
در سال 1345هـ .ق. با سنگى به نام «العوان» که شبیه سنگ مرمر است محل مسعى میان صفا و مروه فرش گردید.
در سال 1346هـ .ق. براى نخستین بار مسجدالحرام برق کشى و در آن چراغ روشن شد و در سال 1347هـ .ق. چراغ ها و لوسترهاى زیبا در مسجدالحرام نصب گردید.
در سال 1352هـ .ق. براى اولین بار ساعتى بزرگ به ارتفاع 25 متر در مسجدالحرام نصب گردید و این اولین ساعت بزرگى بود که در سرزمین حجاز نصب مى شد.(1)
در سال 1354هـ .ق. عملیات اجرایى ساخت و ترمیم بناى مسجدالحرام شروع شد و در سال 1363هـ .ق. دستور ساخت در جدید کعبه صادر گردید.
در سال 1366هـ .ق. طوقى نقره اى براى حجرالأسود ساخته و این سنگ بهشتى را در درون آن قرار دادند.
در سال 1373هـ .ق. براى اولین بار پنکه هاى سقفى در مسجدالحرام نصب شد(2) و در همین سال، اولین دستگاه واترپمپ برقى در چاه زمزم براى بیرون کشیدن آب زمزم نصب گردید.
شمعدان هاى شش گانه اى که روى حجر اسماعیل قرار داشت در سال 1375هـ .ق. به چراغ هاى برقى با پایه هاى مسى تبدیل گردید.
در سال 1375هـ .ق. محل سعى، که به صورت بازار بود، آسفالت شد.
در سال 1376هـ .ق. طوقى جدید از نقره خالص براى حجرالأسود تهیه و ساخته شد.
در سال 1376هـ .ق. نخستین پلکان سیّار براى ورود به خانه کعبه، از چوب ساختند و بار دیگر کعبه را ترمیم کردند.
در سال 1377هـ .ق. محل مقام هاى چهارگانه مذاهب اسلامى واقع در مسجدالحرام تخریب و محل طواف توسعه یافت.
1 . الملک عبدالعزیز والعمل الخیرى تألیف عمر صالح العمرى، ص178
2 . الجامع الثمین لأعمال ملوک آل سعود تألیف محمد بن ساعد الحسنى صص20 ـ 14
---------------------------------------------------
در سال 1382هـ .ق. کارخانه ساخت پرده کعبه بار دیگر فعال گردید.
در سال 1383هـ .ق. ساختمان قدیمى چاه زمزم تخریب و به جاى آن گنبد و بناى جدیدى بر روى آن ساخته شد.
در سال 1387هـ .ق. پوشش بلورى براى مقام ابراهیم طراحى و ساخته شد و در سال 1389هـ .ق. ساختمان هاى جدید به رواق هاى عثمانى متصل گردید.
در سال 1390هـ .ق. ساختمانى مخصوص براى مؤذنان در مسجدالحرام بنا شد.
مرحله دوّم توسعه مسجدالحرام در سال 1393هـ .ق. آغاز گردید و در سال 1396هـ .ق. پروژه توسعه به پایان رسید.
ساختمان جدید بافت پرده کعبه در سال 1397هـ .ق. در منطقه «امّ الجود» مکه مکرّمه افتتاح شد.
در سال 1398هـ .ق. درِ جدیدى براى کعبه ساختند.
در سال 1399هـ .ق. باب بنى شیبه و منبرى که از سنگ مرمر ساخته شده بود، از محل مطاف برداشته شد و در همین سال راه ورود به زمزم، که در قسمت شرقى آن قرار داشت، به منظور توسعه محدود مطاف، به محلّى دیگر در گوشه مسجد منتقل گشت.
در سال 1399هـ .ق. محدوده مطاف و فضاى پیرامون کعبه به طور کامل با سنگ مرمر سفیدرنگ و ضدّ حرارت مفروش گردید. در همین سال عملیّات اکتشافى و پاک سازى زمزم آغاز و در سال 1400هـ .ق. به طور کامل به پایان رسید.(1)
در روز سه شنبه 2/2/1409هـ .ق. سنگ بناى توسعه دوّم سعودى ها براى مسجدالحرام آغاز گردید و چهار سال بعد نیز کار توسعه مسجد نبوى در مدینه منوّره شروع شد.
طرح جدید توسعه مسجدالحرام، براى سه طبقه; یعنى زیرزمین، همکف و طبقه اوّل در نظر گرفته شده بود، براى پشت بام نیز به گونه اى برنامه ریزى شده بود که پس از تکمیل بتواند به گنجایش نمازگزاران بیفزاید. به همین منظور گام نخست برداشته شد و در اطراف زیرزمین دیوارهاى بلندى با چوب کشیده شد تا منطقه عملیاتى را از مسجدالحرام جدا کند سپس گودبردارى آغاز و خاک آن به منطقه دیگرى منتقل گردید. آنگاه پى کنى ها شروع و با میلگردهاى ضخیم آهنى، پایه ها بتون ریزى و به تدریج برداشته شد. تأسیسات مورد نیاز و خطوط مربوط به آب و فاضلاب و شبکه هاى تهویه و خنک کننده و نیز کابل کشى هاى برق و
1 . الحرمان الشریفان التوسعة والخدمات، تألیف یحیى کوشک، ص131
---------------------------------------------------
آتش نشانى و دیگر سیستم هاى مورد نیاز به اجرا درآمد و تأسیسات آن تکمیل گردید.
مساحت کلى زیرزمین در این بخش از توسعه 18000 مترمربع و ارتفاع آن چهار متر و 30 سانتیمتر در نظر گرفته شده بود. پس از تکمیل طرح در بخش زیرزمین مسجدالحرام، عملیات اجرایى طبقه هم کف آغاز گردید. مساحت مورد نظر در طبقه اوّل 20000 متر بود. پس از اتمام کار در طبقه همکف، کار ساخت طبقه دوّم، همانند طبقه پایین آغاز گردید و قسمت پشت بام نیز با سنگ هاى سفید ضدّ حرارت مفروش شد. پس از عملیات سفت کارى و اتمام کار تأسیسات، دیوارها و ستون ها با سنگ هاى مرمر و نیز سنگ هاى مصنوعى با شکل هاى هندسى زیبا تزیین گردید.
مساحت کلى توسعه جدید 68000 مترمربع بود که با محاسبه پشت بام که 19000 مترمربع است، مجموع کل توسعه جدید به 87000 مترمربع رسید و در نتیجه مساحت کلّ مسجدالحرام و میدان ها و فضاهاى پیرامون آن، به 366168 مترمربع بالغ گردید.
مساحت پیشین مسجدالحرام قبل از این توسعه 160168 مترمربع بود و گنجایش 313000 نمازگزار را داشت، لیکن با توسعه جدید، این ظرفیت به 460000 نفر رسید.
با محاسبه مساحت پشت بام و فضاهاى پیرامون مسجد، ظرفیت نمازگزاران در مواقع عادى 820000 نفر و در شرایط ویژه به حدود یک میلیون نفر رسیده است.
در توسعه اخیر، دو مناره با ارتفاع 96 متر، سه عدد گنبد سنگى، 1453 ستون با پوشش سنگ مرمر و 1120 ستون تاج دار که پایه هاى آن با سنگ مرمر ساخته شده و در آن روزنه هایى براى دستگاه هاى تهویه مسجد در نظر گرفته شده، احداث گردید، یک درِ ورودى بزرگ و 18 در ورودى به قسمت پله هاى برقى و 6 پله عادى نیز ساخته شد.
در طرح توسعه جدید، مسجدالحرام به وسیله هشدار حریق مجهز گردید که حدود 60 منطقه را در بر مى گیرد و 284 نقطه مجهز به تأسیسات کشف دود، 15 نقطه سیستم هشداردهنده، و 6 واحد خودکار براى خاموش کردن آتش و 60 نقطه کشف حرارت و گرما در آن تعبیه شده است.
وسایل صوتى پیشرفته اى نیز شامل اتاق کنترل و دستگاه هاى تقویت و تنظیم و حدود 1645 بلندگو براى همه نقاط مسجد تهیه و نصب گردید.
مناره هاى مسجدالحرام پیش از توسعه اوّل 7 عدد بود که در توسعه اخیر 2 عدد دیگر به آن افزوده شد.
ارتفاع مناره ها نیز پیش از توسعه اوّل 36 متر بود که به 90 متر افزایش یافت.
مسجدالحرام در توسعه اوّل 7 مورد پله هاى ثابت داشت که در توسعه دوّم تعداد 6 عدد به آن افزوده شد و در مجموع به 13 مورد رسید.
تعداد 7 دستگاه پله برقى نیز در مسجدالحرام نصب شده است. در مجموع در برنامه چهارم پنج ساله مبلغ چهار میلیارد دلار براى توسعه حرمین شریفین در فاصله سال هاى 1405 ق. تا 1410هـ .ق. هزینه شده است.
مجموع هزینه ها تا سال 1414هـ .ق. به حدود 55 میلیارد ریال سعودى بالغ گردید.
ترمیم کعبه
در دوره ملک سعود، در سقف کعبه شکافى رخ داد که بیم آن مى رفت سقف ریزش کند، از این رو پس از مذاکره با علما و متخصّصان و صدور فتوا مبنى بر جواز ترمیم، در بامداد روز جمعه 18 رجب سال 1388هـ .ق. کار اصلاحات آغاز گردید.(1) و پس از مدتى کار ترمیم پایان یافت.
لیکن در اواخر سال 1401هـ .ق. در دوره ملک خالد، بار دیگر سنگفرش هاى مرمرى داخل کعبه شکاف برداشت و هنگام شستن بام کعبه، آب به سمت حجرالأسود نفوذ مى کرد. ازاین رو، سنگفرش هاى کعبه را تعویض کردند و قاب آهنى حجرالأسود نیز به قاب نقره اى ضدّ زنگ تبدیل گردید.
از سال 1400هـ .ق. به بعد، سنگ هاى دیوارهاى کعبه به تدریج فرسوده و ریزش پیدا کرد و شکاف هایى در دیواره خارجى آن پدیدار شد. از این رو، در ذى حجه سال 1414هـ .ق. فرمان تعمیر و ترمیم صادر شد، در اوّلین اقدام، گچ هاى میان سنگ ها و نیز خاک ها و مواد دیگر موجود در آن برداشته شد، سپس سنگ هاى پودر شده را با مواد چسبنده مخلوط و شکاف هاى اطراف سنگ ها را با آن پوشاندند.
همچنین پشت بام کعبه را با سنگ هاى مناسب پوشانده و راه هاى نفوذ آب را با خمیرهاى چسبنده و بهوسیله دستگاه هاى فشار پر کردند.
البته تعمیر اساسى در 10 محرم سال 1417هـ .ق. آغاز گردید. به این صورت که در ابتدا با
1 . التاریخ القویم 7314ـ88
---------------------------------------------------
چوب، دیوارى در اطراف کعبه جز در قسمت حجرالأسود درست کردند; به شکلى که کعبه دیده نمى شد، سپس لوح ها و سنگ هاى تاریخى را با نشان کردن مکان دقیق آن، از کعبه جدا نمودند تا پس از ترمیم در مکان اصلى نصب شود.
آنگاه اقدام به برداشتن سقف و ستون ها و سنگ هاى فرسوده کعبه کرده و براى هریک از آن ها شماره اى در نظر گرفتند تا پس از تعمیر بتوانند آن ها را به جاى دقیق خود بازگردانند.
سپس سنگ هاى جداشده را شستشو داده آنها را صاف و تمیز نمودند و شکاف هاى ایجاد شده در داخل سنگ ها را نیز با مواد سنگى و همراه با چسب هاى قوى پر کردند.
در میان سنگ هاى داخلى و خارجى کعبه نیز میلگردهاى آهنى قرار دادند تا بهوسیله آن پیوند سنگ هاى داخلى و خارجى کعبه پس از تزریق مواد سنگى چسبنده قوى و مستحکم شود، همچنین مواد ضد حشرات که تأثیر درازمدت داشته باشد، در درون سنگ ها کار گذاشته شد. از سوى دیگر، زمین کف کعبه را نیز خاک بردارى نمودند تا به سنگ هاى محکمى رسیدند که از زمان حضرت ابراهیم خلیل(علیه السلام) کعبه را بر روى آن بنا نهاده بودند و با گذر زمان هیچ گونه خللى بر آن ها وارد نشده بود. لذا پس از اطمینان از استحکام سنگ ها با مواد ذکر شده قبلى، کف را پوشانده و کار ترمیم سقف کعبه را آغاز کردند.
سقف کعبه از چوب ساخته شده و چون چوب هاى قبلى فرسوده شده بود، تصمیم گرفتند در بازسازى کعبه از بهترین نوع چوب، با ویژگى هاى زیر استفاده کنند:
1 ـ مقاومت در برابر باروى بام کعبه در درازمدت.
2 ـ کاهش درجه انقباض چوب در حدّ نزدیک به صفر.
3 ـ مقاومت در برابر تغییرات ناشى از هواى گرم و خشک.
4 ـ مقاومت در برابر موریانه و دیگر حشرات و نیز رطوبت.
5 ـ و اینکه چوب ها داراى طول حدود ده متر و قطر آن پس از تراشیده شدن، کمتر از یک متر نباشد.
طبیعى است که یافتن چوب با شرایط فوق، کار آسانى نیست، از این رو، با مراکز تحقیقات و پژوهش بین المللى چوب در اروپا، استرالیا و زلاند نو ارتباط برقرار گردید و در نتیجه چوبى موسوم به نام «التیک» از جنگل هاى بزرگ، که به طول عمر و قوّت معروف بود، انتخاب شد. این چوب داراى قطرى حدود 5/1 متر و ضدّ حشرات بود و این امتیاز را هم داشت که رطوبت آن بسیار زود خشک مى شد و با مقدارى روغن کارى، درخشندگى خاصى پیدا مى کرد. استفاده از این نوع چوب قبلاً نیز در حرمین شریفین تجربه شده بود.
شرکت بن لادن پس از هماهنگى با وزارت جنگل بانى کشور برمه، نمایندگانى را به آنجا فرستاد تا از زمان بریدن درختان در جنگل ها و سپس انتقال آن ها به کارخانه و بهره گیرى از بهترین و باکیفیت ترین قسمت هاى آن و باربندى و انتقال آن به عربستان نظارت کامل داشته باشند.
شمار درختان انتخاب شده به 137 عدد رسید، از این تعداد 49 قسمت آن براى سقف کعبه و ستون هاى آن انتخاب گردید، سپس چوب ها به جده منتقل شد و حدود شش ماه در آنجا باقى ماند تا در فضایى کاملاً طبیعى خشک شود. پس از آن چوب ها به کوره هاى خشک کن چوب منتقل و میزان رطوبت را به 15% رساندند و آنگاه با موادّ حفاظتى بى رنگ و بى بو ملمع کارى کردند.
براى حفظ اصالت تاریخى سقف کعبه، چوب ها با همان حجم و اندازه چوب هاى سابق خرّاطى و آماده سازى شد. ستون هاى داخل کعبه را نیز با فاصله هاى مساوى برافراشتند تا فشار سقف به صورت یکسان میان دیوارها و ستون ها توزیع گردد.
پس از آن، سقف کاذبى بر بالاى چوب هاى سقف زده شد و بر روى آن لایه باریکى از سیمان کشیده و آنگاه روى پشت بام را با سنگ مرمر فرش کردند.ناودان جدید نیز به جاى ناودان قدیمى نصب گردید.
تعمیر و ترمیم مقام ابراهیم
در تاریخ 25/9/1417هـ .ق. کار تعمیر و بازسازى مقام ابراهیم آغاز شد، ابتدا سنگ هاى گرانیتى و مرمر سیاه رنگ قبلى مربوط به وادى فاطمه، با سنگ هاى مرمر سفید با پوششى از گرانیت سبزرنگ مشابه سنگ هاى به کار رفته در حجراسماعیل تعویض گردید، سپس مقصوره زیبایى که از مس عالى و طلایى رنگ ساخته بودند را بالاى سنگ ها قرار دادند که قبه اى کوچک نیز روى آن قرار داشت.
و آنگاه مقام در درون این مقصوره قرار گرفت که هنگام نگاه از شبکه هاى زیباى آن بتوانند سنگ مقام را به خوبى ببینند.
پرده کعبه
پرده کعبه نیز تا پیش از سال 1343هـ .ق. در مصر بافته مى شد که از همین سال بافت پرده کعبه در منطقه «احساء» آغاز گردید. با احداث نخستین کارخانه بافت پرده کعبه در سال 1346هـ .ق، در خیابان اجیاد، واقع در مکه مکرمه، اولین کارخانه پرده بافى کعبه رسماً تأسیس شد.
پرده کعبه از ابریشم خالص بافته مى شود و وزن آن حدود 170 کیلوگرم است که از 48 دسته ابریشم با طول هریک 14 متر بافته شده است.
در قسمت بالاى پرده کعبه، کمربندى به طول 45 متر و عرض 95 سانتیمتر آیات قرآنى با تارهاى نقره اى و رنگ آمیزى شده با آب طلا نوشته و بافته شده است.
در گذشته ابریشم هاى پرده کعبه با دست رنگ مى شد لیکن در سال 1410هـ .ق. کمیسیون مربوط ، اقدام به تعویض دستگاه هاى رنگرزى کرد و در نتیجه دو ماشین بزرگ و پیش رفته به مبلغ 212 هزار دلار خریدارى شد.
همچنین یک دستگاه ماشین تولید بخار و یک دستگاه نیز ماشین خشک کن ابریشم خریدارى گردید که با استفاده از آن ها حدود 15 تا 20% در مصرف ابریشم صرفه جویى و از خرابى و ضایع شدن آن جلوگیرى به عمل آمد. در همین سال یک دستگاه بافندگى با تمام لوازم جانبى، از یک کمپانى بین المللى سوئیسى به مبلغ 975833 فرانک سوئیس خریدارى شد. و بالأخره کلیّه دستگاه ها و تجهیزات مورد نیاز، مبلغ یک میلیون و چهارصد هزار فرانک سوئیس هزینه برداشت، تا پرده به شکل کنونى بافته و همه ساله مورد استفاده قرار گیرد.(1)
آمارهاى مربوط به توسعه مسجدالحرام
مساحت مسجدالحرام:
قبل از توسعه اول: 29127 مترمربع
پس از نخستین توسعه: 131041 مترمربع
پس از توسعه دوّم: 366168 مترمربع
گنجایش مسجدالحرام:
قبل از توسعه اوّل: 47000 نمازگزار
پس از توسعه اوّل: 313000 نمازگزار
پس از توسعه دوّم: 460000 نمازگزار
و پشت بام ها و میدان هاى اطراف: 820000 نمازگزار
تعداد مناره ها
قبل از توسعه اوّل: 7 مناره
پس از توسعه اوّل: 7 مناره
در توسعه دوّم: 2 مناره
جمع کلّ مناره ها: 16
ارتفاع مناره ها:
پیش از توسعه اوّل: 36 متر
پس از توسعه اخیر: 90 متر
1 . مصنع کسوة الکعبة المشرفه.