پژوهشى درباره کعبه و اشیاى هنرى ـ تاریخى آن (مقاله ترویجی حوزه)

2 ـ عصر مملوکی
تاریخ ساخت : 659ـ660 هجری (1261م) درازا : 5/27 سانتی متر شماره ثبت : (2216/2)
این کلید از برنج ساخته شده و طلاکوب گردیده است. بر دو روی پهناور بدنه کلید، نوشته هایی است که امتداد آن را فرا گرفته ولی در قسمت های باریک آن، نقوش زنجیره ای و ساقه های کوچک گیاهی است. این کلید به دوره نخستین خلیفه عباسی در قاهره، مستنصر باللّه (659ـ660 ه . ق.) باز می گردد.
نوشته ها: بر روی بدنه قسمت «الف» کلید، نوشتار طلاکوب با آیه کریمه: «ان أول بَیْتٍ» تا «مقام ابراهیم» شروع می شود و بقیه آیه تا آخر در قسمت «ب» بدنه کلید ادامه می یابد و به دنبال آن، آیات 96 ـ 97 سوره آل عمران می آید و سپس عبارت : «الإمام المستنصر باللّه أمیرالمؤمنین» وجود دارد. احتمال می رود خلیفه نامبرده، نخستین خلیفه ای باشد که در زمان ظاهر بیبرس در مصر به این لقب یاد شده است.(1)
تاریخ ساخت : 743 هجری (1342م) زمان سلطان صالح عماد الدین اسماعیل
درازا : 34 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2218/2
در ساخت این کلید، برنج به کار رفته و سپس طلاکوبی شده است و دسته کلید با نقوشی از ساقه های گیاهی و اشکال هندسی زینت داده شده است، ولی دو قسمت پهناور آن، تنها با نقوش تزیین شده است. این کلید نیز به نخستین خلیفه عباسی در قاهره (مستنصر باللّه ) منسوب است.
نوشته ها: روی بدنه قسمت «الف» آن، آیه 96 و بخشی از آیه 97 سوره آل عمران ثبت شده و روی بدنه قسمت «ب» آن عبارت : «خلّد اللّه دولة الإمام بن الإمام المستنصر باللّه أمیرالمؤمنین» نوشته شده است و شاید این آخرین کلیدی باشد که به نام او است و به «باب الرحمه» مربوط است و آن دری است در داخل کعبه که از آن جا به بام کعبه راه دارد و در پشت رکن عراقی است.(2)
ابن جبیر در سفرنامه خویش از این در سخن گفته است.(3) و (4)
تاریخ ساخت : 743 هجری (1342م) زمان سلطان صالح عماد الدین اسماعیل
درازا : 34 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2218/2
این کلید از برنج ساخته شده و روی آن نقره کوب گردیده و آیاتی از قرآن قسمت های عریض روی آن را پر کرده است؛ چنانکه در سطوح مکعبی که در قسمت دسته آن می باشد، نوشتاری وجود دارد و نیز نوشته هایی بر قسمت های مسطح حلقه کلید یافت می شود و بر دو ضلع باریک آن، آیة الکرسی ثبت شده است. بخش های باریک بدنه کلید هم با نقوشی تزیین یافته است و بر آن عبارتی دیده می شود که این کلید را به «سلطان صالح عمادالدین اسماعیل» فرزند ملک ناصر مملوکی، نسبت می دهد. در این کلید پاره ای تعمیرات به عمل آمده و یکی از دندانه های آن شکسته است. بر روی قسمت «الف» حلقه کلید آیه «نصر من اللّه و فتح قریب» و بر روی قسمت «ب» : «لااله الا اللّه ، محمد رسول اللّه » نگارش یافته است.
نوشته ها: بر سطح «الف» بدنه عریض کلید، دو آیه 1 و 2 سوره فتح تا «ما تقدّم من ذنبک و ما تأخّر» آمده و بر روی «ب»، بخشی از آیه 97 سوره آل عمران است. بر سطح «الف» مکعب دسته کلید عبارت : «هذا مفتاح الکعبة المشرفة شرّفها اللّه » و بر سطح «ب» آن عبارت: «...السلطان الملک الصالح بن الملک الناصر، فی سنة ثلث...» ذکر شده است و تاریخ ساخت بر مکعب یاد شده چنین است : «و أربعین و سبعمائة هجریة نبویّة»
این کلید دارای کیسه ای از دیبای سبز است که با تارهای نازک طلا، گل دوزی شده است و اندازه آن 18 × 12 سانتی متر می باشد و نوشته های روی آن، که با همان تارهای زرّین نگاشته شده، به این ترتیب می باشد : «أمر بعمل هذا الکیس المبارک/ مولانا السلطان مراد» و در قسمت پایین آن : «أمر بتجدیده مولانا/ حسین پاشا فی سنة 1045» سپس آیه : «أنّه من سلیمان و انّه بسم اللّه الرحمن الرحیم» و بر روی دیگر کلید و بخشی از آیه 58 سوره نساء است که بر قسمت میانی دو طرف کیسه نگارش یافته است.(5)
تاریخ ساخت : 755 هجری (1354م) زمان سلطان حسن بن محمد
درازا : 32 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2219/2
این کلید از جنس برنج است و روی آن طلاکوب گردیده و به طوری که روی کلید ثبت شده، به زمان سلطان ناصر؛ ناصرالدین حسن مملوکی، در دوره دوّم حکومتش باز می گردد و بخش هایی از کلید، به وسیله نوشته هایی پر شده است، در حالی که بر روی دیگر بخش های آن تزییناتی مانند نقش ساقه های گیاهی وجود دارد. نوشته روی این کلید درشت و خوانا است و در قسمت های طلاکاری های آن از بین رفته است.
نوشته ها: بر روی قسمت «الف» بدنه کلید، آیه 96 سوره آل عمران را؛ یعنی «اِنّ اوّل بیت» تا «فیه آیات بینات» می خوانیم و بر روی قسمت «ب» آن، آیات 1 و 2 سوره فتح را تا «لیغفر لک اللّه ماتقدم من ذنبک و ماتأخّر» مشاهده می کنیم و بر سه مکعب دسته کلید، بر روی الف آن، عبارت: «مما عمل لبیت اللّه ... فی ایام مولانا السلطان حسن بن محمد الملک... لااله الااللّه ، محمد رسول اللّه ، فی سنة خمس و خمسین و سبعمائة» ثبت شده است.
بدنه کلید به مکعبی منتهی می گردد که بر چهار ضلع آن نوشته شده است : «ممّا عمل لبیت اللّه / الحرام فی ایام/ مولانا السلطان الملک حسن بن محمد» و بر مکعب پس از آن «لااله/ الا اللّه محمد رسول/ اللّه فی سنة خمس/ و خمسین و سبعمائة» و بر مکعب سوم، کلماتی پراکنده از آیه 33 سوره توبه آمده است، ولی نوشته های روی حلقه کلید خوانا نیست، گرچه ما بر این باوریم که آن نوشته ها، آیه 59 سوره انعام می باشد.(6)
تاریخ ساخت : 795 هجری، (1392م) زمان سلطان برقوق
درازا : 34 سانتی متر ـ شماره ثبت : 222/2
این کلید از برنز ساخته شده و سپس منقوش و طلاکوب گردیده و به عصر «سلطان ظاهر سیف الدین برقوق» باز می گردد. نوشته ها تمام بخش های کلید؛ یعنی بدنه و مکعب های دسته آن را فرا گرفته است و نقش و نگین ها و ساقه های گیاهی بر قسمت های بیضی شکل و دسته کلید یافت می شود و چنانکه ملاحظه می گردد، دستگیره برنجیِ آن، بعد از ساخت کلید، به آن ضمیمه شده است.
نوشته ها : بر دو روی پهناور آن، آیاتی از قرآن خوانده می شود، بر یک روی آن، آیه 96 سوره آل عمران: «انّ اول بیت وضع للناس للذی ببکة مبارکا و هدی للعالمین» و بر روی دیگرِ آن، قسمتی از آیه بعد از آن؛ یعنی آیه 97 سوره آل عمران آمده است، و بر یکی از دو ضلع کم عرض بدنه «انا فتحنا لک فتحا مبینا» و بر قسمت کم عرض دیگری، ادامه آیه دوم از سوره «فتح» آمده است.
و بر چهار سطح مکعب هایی که در انتهای بدنه کلید است و دسته کلید را تشکیل می دهد، عبارات زیر توزیع شده است:
لااله الاّاللّه محمد رسول اللّه / عزّاللّه مولانا/ السلطان ملک الظاهر أبی/ سعید برقوق/ ارسله بالهدی/ و دین الحق/ اللّه کافی من/ توکّل علیه/ سنة خمس و/ تسعین و سبعمایه.
در دفتر موزه، در قسمت مربوط به این کلید آمده است: این کلید از قلعه ابی قیر در مصر به موزه آورده شده است.(7)
تاریخ ساخت : قرن 8 هجری (14 میلادی) در عصر سلطان سیف الدین
درازا : 28 سانتی متر ـ شماره ثبت : 25/21
کلیدی است از برنز که روی آن طلاکوب شده و خطوطی پهناورتر از میزان معمول که در راستی بدنه [و عرض آن] کشیده شده است. همچنین نوشته هایی مشابه بر روی مکعب های دسته کلید وجود دارد ولی دو شکل بیضی دسته، با ساقه های گیاهی زینت گردیده و حلقه این کلید گم شده است.
نوشته ها : بر قسمت «الف» روی بدنه کلید: این آیه از سوره آل عمران را می خوانیم : «ان اول بیت» تا «فیه آیات بینات» و بر قسمت «ب» بدنه آن، بقیه آیه تا «من استطاع الیه سبیلاً» آمده است. چنانکه بر قاعده های دو مکعبی که در دسته کلید است عبارت : «السطان الملک المظفر عزّ نصره» توزیع و تکرار شده است. نقوش روی دو منشور کروی شکل آن هم روشن می باشد.
ـ احتمال می رود ملک مظفر، همان سلطان سیف الدین مملوکی 747 ـ 783 ه . ق. (1346ـ1387م) باشد ـ این کلید دارای کسیه دراز و بلندی از پارچه سفید است که آن را گلدوزی هایی با گل های کوچک آراسته است.(8)
تاریخ ساخت : 804 هجری (1401ـ1402م) در زمان سلطان برقوق
درازا : 50 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2228/2
قفلی است آهنی و طلاکوب که تمام قسمت های آن با نوشته ها آراسته شده و به «سلطان ظاهر برقوق» منسوب گردیده است و بر روی بدنه استوانه ای شکل قفل و نیز بر روی میله عمودی آن، خطوط مورّب طلاکوب و نقره کوب گردیده است. نوشتار روی آن تنها با طلا و خطوط پیرامون آن فقط با نقره تزیین گردیده است.
نوشته ها: نوشته های روی بدنه کلید در چند سطر است که عبارتند از آیات زیر : آیة الکرسی، آیه 27 سوره فتح، 96 آل عمران، 73 انعام، سوره اخلاص، آیه 129 توبه و 116 سوره مؤمنون.
آیات یاد شده، به ترتیبی که آوردیم نیست، بلکه بر روی بدنه استوانه ای آن، در داخل، مستطیل هایی کنار هم، که سازنده به دلخواه خود ترسیم کرده، نگاشته شده اند و بر یک روی مرآت قفل که به صورت مسطح بوده و بر بدنه قفل متصل می باشد، آیة الکرسی و بر روی دیگرش : «الّلهمّ اغفر لعبدک مولانا السلطان الملک الناصر فرج بن عبدک المرحوم الملک الظاهر خادم بیت اللّه الشریف... عمل فی جمادی الأولی سنة أربع و ثمانمائة» و بر میله عمودی قفل : «السلطان... الظاهر برقوق» ثبت گردیده است.
در سبک نگارش تاریخ این قفل با سبک نگارش رایج زمان ساخت آن، به گونه ای درخور توجه ناهماهنگی به چشم می خورد. ممکن است سبب آن این باشد که زمان ساخت آن جلوتر از زمان ثبت تاریخ بر آن بوده است.(9)
تاریخ ساخت : قرن 9 هجری (15 میلادی)
درازا : 24 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2277/2
این کلید از جنس آهن است که روی آن طلاکوبی و نقره کوبی شده است. بدنه کلیدرا نوشته ها و نقوشی از ساقه های گیاهان پر کرده ولی دیگر بخش های کلید با ساقه ها و برگ های گیاهی و نقش و نگارهایی تزیین گردیده است و پاره ای از آن ها، با رز و سیم آراسته شده است. کلید این قفل پیدا نشده و در قسمت برآمدگی انتهای کلید، نوشته هایی است که خواندن آن ها دشوار می نماید.
نوشته ها: بر روی بدنه پهن و مستطیل شکل آن، آیاتی از قرآن ثبت شده، بر روی قسمت «الف» آن، آیات اوّل و دوم سوره فتح تا «ما تقدّم من» و بر روی قسمت «ب»، بقیه آیه دوم تا «صراطا مستقیما» نگارش یافته است.
این کلید و کلیدی که در تصویر شماره 20 با مشخصات س. ط. ق : 2278/2 می آید، دارای کیسه ای از پارچه ای حریر سبز است به اندازه 48 × 16 سانتی متر و با تارهای زرّین، گل دوزی شده است.
تاریخ ساخت : قرن 9 هجری (15 میلادی)
درازا : 5/34 سانتی متر ـ شماره ثبت : س.ط.ق : 2225/2
کلیدی است که از آهن ساخته شده و روی آن طلاکوب گردیده و دسته و سر کلید طلاکاری شده است. ساخت آن بی پیرایه و بسیار ساده است و از نظر شکل، تقریبا شبیه کلید تصویر شماره 5 ، دارای مشخصات 2224/2 می باشد و به ویژه در قسمت حلقه که دو سر آن در نقطه اتصالش به کلید، شکل سرهای اژدها را نشان می دهد.
نوشته ها: بر روی قسمت «الف» بدنه آن، آیه: «انا فتحنا» تا «و ینصرک اللّه نصرا عزیزا» و بر قسمت «ب» آن : «انّ اول بیت» تا «فمن دخله کان آمنا» را می خوانیم؛ چنانکه نوشته هایی بر دو روی حلقه آن وجود دارد که خواندن آن ها دشوار است.
این کلید دارای کسیه ای از حریر است که با تارهای طلایی گلدوزی شده و اندازه اش 42 × 26 سانتی متر می باشد و در دفتر موزه نوشته شده که «سلطان عبدالمجید» دستور درست کردن این کیسه را داده و «خدیو عباس پاشا» آن را آورده است.
تاریخ ساخت : قرن 9 هجری (15 میلادی)
شماره ثبت : س.ط.ق : 2281/2
این قفل و کلید از آهن ساخته شده و سپس طلاکوب گردیده و با شکل های هندسی و ساقه های گیاهی تزیین شده است و از نوشته های روی آن برمی آید که برای باب توبه ساخته شده اند. بر روی یک بدنه کلید، با خط ثلث نوشته شده است : «هذا مفتاح الأبواب» و بر دیگر روی آن آمده : «افتح لنا خیر الباب».
بر سر روی قفل و روی مربع های در دو ردیف عبارت های زیر نوشته شده است:
«هذا قفل/ باب التوبة/ فی داخل/
الکعبة/ اللّه قابل التواب/ و مفتح الأبواب
... / استغفر و تاب/ نصر من اللّه و فتح/
قریب و بشر/ المؤمنین/ یا محمد بجنة»
و به دنبال آن، آیه 13 سوره صف می آید و کلمات آیه در مربع ها توزیع می شود به صورتی که قرائت آن به سختی ممکن می گردد.
تاریخ ساخت : قرن 9 هجری (15 میلادی)
درازا : 28 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2278/2
کلیدی است آهنی که جز تزیینات اندکی بر دسته آن و نوشته هایی بر بدنه آن، یافت نمی شود.
نوشته ها: بر روی بدنه منشوری شکل آن نوشته شده است: «بسم اللّه الرحمن الرحیم، انّا فتحنا لک فتحا مبینا لیغفر لک اللّه ما تقدّم من ذنبک» و ادامه در روی دیگر آن می باشد. بر روی مکعب دسته آن، که در اطراف خود می چرخد، عبارت : «له الملک» را می خوانیم.
برای این کلید، و کلید شماره 17 با مشخصات 2227/2، کیسه ای از حریر سبز در اندازه 48 × 16 وجود دارد که با تارهای زرّین گلدوزی شده است.
تاریخ ساخت : قرن 9 هجری (15 میلادی)
درازا : 30 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2226/2
کلیدی است از جنس آهن که بدنه آن طلاکاری شده و بر آن نوشته هایی حک گردید و با نقش و نگارهای گیاهی و گل ها تزیین گردیده است.
نوشته ها: چنانکه در تصویر آن مشخص است، بر بدنه مستطیل شکل کلید، قسمتی از آیه 59 سوره انعام ثبت شده و بر روی بقیه آیه و نیز آیه 97، سوره آل عمران تا «وللّه علی الناس حجّ البیت من استطاع الیه سبیلا» نوشته شده و بر روی حلقه کلید، عبارت : «الملک للّه » وجود دارد.
تاریخ ساخت : قرن 9 هجری (15 میلادی)
درازا : 35 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2289/2
کلیدی است آهنی و بدنه آن خالی از نوشتار و نقش و نگار می باشد و تنها بر حلقه و قسمتی که حلقه به آن متصل است نقوش و شیارهایی یافت می شود.
پی نوشتها:
________________________________________
1 . نک : سوردل، صص60 ـ 62
2 . در میقات شماره 39، مقاله نخست «اشیای هنری، تاریخی کعبه» ص118 به جای پشت رکن عراقی، پشت رکن یمانی تایپ شده است که بدینوسیله تصحیح می شود.
3 . سفرنامه ابن جبیر، ص121 ترجمه پرویز اتابکی، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ الو، 1370
4 . نک : سوردل، صص62 ـ 64
5 . نک : سوردل، صص67 ـ 68
6 . نک : سوردل، صص70، 71.
7 . نک : سوردل، صص27، 73
8 . نک : سوردل، صص68 ـ 69
9 . نک : سوردل، صص74 ـ 75