معرفى کتاب «معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ» (مقاله ترویجی حوزه)

کتابهایی که درباره تاریخ مدینه نگاشته شده، از قرن دوم هجری به بعد است گرچه متأسفانه برخی از آنها اکنون در دسترس نیست؛ از جمله علمای پیشین که در این باره نوشته اند، «عبدالعزیزبن عمران الزهری المدنی» و «محمدبن الحسن بن زبالة المخزومی المدنی» ـ نگارنده «اخبار المدینه» ـ است، که «سمهودی» از این کتاب ـ که نزد وی بوده و همراه با دیگر کتب او در آتش سوزی رمضان 886 سوخته ـ بسیار نقل کرده است.(1)
از مورّخان مشهور دیگر، «عمربن شبَّة النمیری البصری» (173 ـ 262 ه .) است که اثر وی با تحقیق «حبیب محمود احمد» در مدینه به چاپ رسیده است.(2)
کامل ترین تاریخ مدینه، «وفاء الوفا باَخبار دارالمصطفی» نگاشته «نورالدین علی بن عبداللّه السمهودی» (844 ـ 911ه .) است، این اثر توسط خود وی مختصر شده و با عنوان «خلاصة الوفا» منتشر شده است.
در حال حاضر، برخی از پژوهشگران نیز در این مورد، آثاری نگاشته اند، از جمله:
1. استاد عبدالقدس الأنصاری (م1403) با عنوان: آثار المدینة المنورة.
2. استاد علی حافظ (م 1408) با عنوان: فصول من تاریخ المدینة المنورة.(3)
3. استاد ابراهیم بن علی العیاشی (م1400) با عنوان: المدینة بین الماضی و الحاضر.
4. استاد عبید مدنی (م 1396) با عنوان: الموسوعة فی تاریخ المدینة (چاپ نشده).(4)
5. استاد عاتق البلادی، با عنوان: معجم المعالم الجغرافیة.
6. دکتر عمر فاروق، با عنوان: المدینة المنورة ـ اقتصادیات المکان.
کتاب حاضر
اثر ارزشمندی که در صدد معرفی آن هستیم، «معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ» نام دارد که توسط مهندس «عبد العزیزبن عبد الرحمن بن ابراهیم کعکی» نگاشته شده است. وی از آن رو که معماری خوانده است، بیشتر به بازگویی «معماریِ» مدینه می پردازد، تا «تاریخ» آن. در مقدمه این کتاب ـ به قلم شیخ عبیداللّه محمدامین کردی ـ (م 1420) آمده است که: در نُه جلد این اثر، بافت معماری مدینه و چگونگی شکل گیری و پیشرفت و دگرگونی اش و نیز مظاهر طبیعی جغرافیایی و اتوگرافی آن آمده است.
جلد اول این اثر، در دو مجله و در اندازه بزرگ است و طبع آراسته ای، همراه با تصاویر و رسوم زیبا است. عناوین نُه جلد عبارت است از:
جلد اوّل: نشان های طبیعی (کوه ها و زمین های سنگ سیاه و مسیلها) (چاپ شده).
جلد دوم: پژوهشی در مورد مراحل دگرگونی عمرانی و پیشرفت (چاپ شده).
چلد سوم: دژهای طبیعی و قلعه ها و بُرجها و دیوارها و دروازه های مدینه (چاپ نشده).
جلد چهارم: مساجد (چاپ نشده).
جلد پنجم: چاه ها و چشمه ها (چاپ نشده).
جلد ششم: بخش های خدمات عمومی و آموزشی (کتابخانه ها و مدارس و معابر و راهها و حمامها و راه آهن) (چاپ نشده).
چلد هفتم: خانه های قدیمی سنتی و معماری (چاپ نشده).
جلد هشتم: ویژگی های بافت عمرانی و تسلط روشنایی بر حیاط و محله ها و کوچه ها (چاپ نشده).
جلد نهم: اماکن و بقاع (چاپ نشده).
در این کتاب، حوادث تاریخی هریک از موارد فوق، پس از پژوهش گسترده و با گرایش توصیف جغرافی و نشانه های طبیعی آورده شده است.
مهندس عبد العزیز ـ نگارنده ـ در مدینه منوره، به سال 1376 هجری به دنیا آمده، دانش آموخته «جامعة الملک سعود» با مدرک لیسانس در رشته مهندسی ساختمان است. او به مدت دو سال استاد دانشگاه بود و بعد در شهرداری مدینه، مشغول به کار شد. مناصب مختلفی داشته که آخرین آنها «ریاست پروژه های پیشرفت مناطق مشرِف بر راههای اصلی» و «ناظر برنامه ریزی مناطق بدون نقشه» بوده است. مهندس عبدالعزیز، فوق لیسانس خود را در 1417 در همین رشته، از دانشکده مهندسی «جامعة الأزهر» دریافت کرده و چند کتاب در تاریخ مدینه و معماری آن نوشته است.
جلد اوّل: نشانه های طبیعی
این جلد، با تصویری از مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و با گفتار ملک فهد آغاز شده، سپس سخن امیر مدینه ـ امیر عبدالمجید ـ آورده شده است. قصیده ای از «علی حافظ» در اشتیاق مدینه. اهدای کتاب، معرفی محتوای جلد اوّل (کوهها، غارها و مسیل ها)، مطالب صفحات: 26 ـ 747 را تشکیل می دهد.
هر مکانی به همراه تعیین محدوده و تصویری رنگی است. اخبار مربوط به آن مکان و مسافتش تا مرکز مدینه، با مراجعه به تألیفات تاریخی ـ از جمله «تاریخ المدینه» ابن شبه، «طبقات الکبری» ابن سعد، «معجم البلدان» یاقوت و «وفاء الوفا»ی سمهودی ـ آورده شده است و نیز احادیث مربوط به آن موضع، به نقل از صحیح نجاری و مسلم و مسند امام احمد و دیگر کتب آمده است.
432 صفحه از مجلّد اوّل، درباره کوههاست و مجلّد دوم، به معرفی زمین های سنگ سیاه و آبگیرها می پردازد. از مشهورترین این زمین ها «حرّة و اقم» در شرق، «حرة الوبره» در غرب و «شوران» در جنوب است. به موارد دیگری مانند: الناعمة، القفیف و الحزم نیز پرداخته است. گفتنی است این اماکن با رسم و تصویر رنگی معرفی شده است. نگارنده در این باره می گوید: ویژگی زمینهای سنگ سیاه مدینه، داشتن بریدگی ها و شکافهایی است که آبگیرها و مسیل ها در آن روان اند. نویسنده روایتهای کتب تاریخی را درباره زمینهای سنگ سیاه مدینه آورده؛ مثلاً درباره «نار الحَرّة» به نقل از صحیحین می گوید: «وقتی در آن جا آتش شعله کشد، قیامت برپا می گردد». آتش فشانی این منطقه در جمادی الثانی 654 به وقوع پیوست.
پس از شناساندن زمینها، به معرفی آبگیرها پرداخته است؛ از جمله آنها «وادی العقیق» است که یکی از زیبایی های شگفت انگیز طبیعت مدینه به شمار می آید. تصاویری از این مکان به همراه جستاری در قصرها و باغها و سرچشمه های پیشین ـ از جمله «النقیع» و «العقیق الأدنی» که جزئی از آن وادی در منطقه «ذی الحلیفه» است ـ آورده و مطالبی درباره «زغابه» و مسیر آبگیرهای سه گانه مدینه (العقیق، بطحان و قناة) نوشته است. همچنین «اضم» معروف به «وادی الحمض» نیز از جمله این مسیرهاست. نگارنده سپس سروده هایی درباره این مناطق نگاشته و سخن خود را با مسیل «ابی جیده» در وادی بطحان ـ که راه به خانه های اهالی مدینه داشت و باغبانان و کشاورزان را شاد می کرد ـ پی می گیرد. در این مناطق، سه سد اصلی و چند سد فرعی برای نگه داری آب ساخته اند. وادی قنات، معروف به «سیل سیدنا حمزه» از قدیمی ترین آبگیرهای این منطقه است که هنوز از سرچشمه آغازین آب می گیرد و در مسیر کهن خویش است. این مسیل دارای چندین سد و پل است که در احادیث و نوشته ها بدانها اشاره شده است. سپس آبگیرهای: وادی رانونا، وادی مذینیب، وادی مهزور به تفصیل شناسانده شده و فاصله آن تا مدینه و اقدامات عمرانی جدید معین شده است.
فهرست تفصیلی مطالب و تصاویر و معرفی 98 مرجع و... در پایان آورده شده، کتاب به 310 صفحه رسیده است.
معرفی جلد دوّم: نشانه های دگرگونی های عمرانی و پیشرفت مدینه منوره
سخن آغازین این جلد، از دکتر صالح بن علی بن هذلول ـ سرپرست وزارتخانه امور شهرداری ها و دهداری و برنامه ریزی ـ است، که به ضرورت تاریخ نگاری مدینه پرداخته است.
درآمد کتاب را دکتر احمد فرید نگاشته که درباره ارزش کار نگارنده است. در دنباله یادداشت شیخ عبیداللّه محمدامین کردی آمده که باز درباره کتاب و چگونگی تدوین و محتوای آن است. آنگاه مقدمه نویسنده درباره ویژگی های مدینه و خصوصیات عمرانی و بافت معماری آن است و وی از شیوه پژوهش خویش برای نگارش اثر سخن گفته است. و نُه فصل کتاب درباره مطالب زیر است:
پیشرفتهای عمرانی مدینه پیش از اسلام، در عصر نبوّت، خلفای راشدین، عصر اموی، عباسی، مملوکی، عثمانی، هاشمی و عصر سعودی. در پایان (فصل نهم) گزیده ای از کتاب آورده شده است. نویسنده برای معرفی وضع مدینه در هریک از زمانها و مستندسازی مطالب، مطالعات و تحقیقات گسترده ای کرده و در جمع آوری آنچه از کتب یا حوادث تاریخی ممکن بوده و نیز مشاهدات برخی افراد را آورده است. و نیز مهم ترین پیشرفتهای عمرانی را شناسانده است. نیمی از آنچه درباره پیشرفتهای عمرانی نگاشته شده، مربوط به زمان روی کار آمدن سعودی هاست که مدینه شاهد پیشرفت خوبی بوده است.
نویسنده به بیان ویژگی جغرافی و طبیعت مدینه نیز پرداخته و معتقد است با شناخت طبیعت این شهر، می توان وضع عمرانی و طبیعی و جغرافیایی منطقه را به دست آورد و تأثیر آن را در خُلق و خوی ساکنان آن شناخت.
متوسط دمای مدینه در تابستان و زمستان و تأثیر آن در بافت عمرانی و طبیعی، موقعیت کشور عربستان در شبه جزیره عربستان و دنیا، مرزهای طبیعی و سیاسی و ویژگی های آب و هوای حجاز و شکل گیری آن از کوه و دشت ـ که نام «تهامه» را برخورد نهاده است ـ از دیگر مطالب کتاب است.
موقعیت عرض و طول مدینه، سطح ارتفای آن از دریا، زمینهای سنگ سیاه جنوب و شرق و غرب آن، وجود کوه اُحُد در شمال و «عیر» در جنوب، آبگیرها، آب و هوای مدینه، ویژگی های اصلی جغرافیایی و شمار نفوس مدینه قدیم از جمله مباحث این اثر است. نگارنده می افزاید: به هنگام ورود پیامبر به مدینه، شمار مردمان، قریب شصت هزار نفر ـ به نقل از «سکان المدینة المنوّره» نوشته محمد شوقی ـ بود. نویسنده جمعیت مدینه را در هر زمان ذکر کرده و به صورت نمودار و جدول، مقایسه ای بررسی کرده است.
در فصل آخر کتاب، ملاکهای برنامه ریزی و پروژه های عمرانی شمرده شده، ضمن معرفی مناطق تاریخی مدینه، از سلامت بناهای عمرانی و طبیعی سخن رفته است. در دنباله کتاب توصیه ها و سفارشها و تدابیر عمرانی برای شهرهای اسلامی و راههای اجرای آن، ذکر شده است. از جمله این راهها، آموزشهای دانشگاهی و مراکز پژوهشی و کارورزی «هم اندیشی جهانی عمران و معماری در جهان اسلام» است.
در پایان این جلد ـ با 544 صفحه ـ فهرست موضوعات و تصاویر و رسوم و جدولها و مصادر آمده است. بهتر بود چاپ جلد دوّم، در دو جلد انجام می شد، زیرا چاپ گلاسه آن ـ هر برگ 120 گرم ـ برای جابه جایی دشوار می نماید، گرچه چاپ نیکوی آن ـ به ویژه تصاویر و رسوم ـ و وضوح کلمات، ستودنی است.
پی نوشتها:

________________________________________
1 ـ وفاء الوفا، ج2، ص635
2 ـ مجله «العرب»، ش 19، ص 589 و ش 20، ص 372 و ش 21، ص 49
3 ـ مجله «العرب»، ش 8، ص 320
4 ـ معجم المطبوعات العربیة فی المملکة العربیة السعودیة، ص 955