منابع طبیعى زمزم و آب هاى مکّه (5) (مقاله ترویجی حوزه)
درجه علمی: علمی-ترویجی (حوزوی)
آرشیو
چکیده
متن
در شماره های پیشین، از اهمّیت زمزم و ریشه های تاریخی و تحوّلات آن و نیز آثار معنوی و شفابخش بودن این چشمه فیض الهی در جوار خانه خدا سخن گفتیم. اینک توجّه خوانندگان گرامی را، به آخرین بخش از این سلسله مقالات، که مربوط به منابع طبیعی زمزم و آب های مکّه مکرّمه می باشد جلب می نماییم:
هر چند منبع اصلی زمزم، چشمه فیض ربّانی است که در دل صحرای سوزان جوشیده است و تا قیامت نخواهد خشکید(1) و از این بابت جای سخن نیست، امّا از لحاظ طبیعی و جغرافیایی قابل ذکر است که در سرزمین مکّه چاه های متعددی نیز وجود داشته که مردم این سرزمین برای خود و مزارع واحشامشان از آن استفاده می کردند و زائران بیت اللّه بدان وسیله نیازشان را رفع می نمودند.
ازرقی نام بیست و چهار عدد چاه را که در مکّه، پیش از حفر زمزم وجود داشته، آورده است و نیز نام پنج چاه را که بعد از زمزم و قبل از ظهور اسلام حفر شده و نام سیزده چاه را که پس از اسلام حفر گردیده(2) همچنین تعداد چشمه ها و قنواتی را که در مکّه و اطراف آن وجود داشته تا دوازده عدد برشمرده است.(3) اینها نشان می دهد که علی رغم خشکی این سرزمین منابع حیاتی مردم مکّه و زائران از آبهای زیرزمینی که از دل صحرا سرمی زده و بر اثر باران های فراوان موسمی ذخیره می شده، تأمین می گشته است.
با وجود این، تنگناهای بی آبی با تاریخ مکّه و حرم پیوند خورده است و به همین دلیل بوده که زبیده همسر هارون الرشید به حفر قنات تاریخی مکّه اقدام کرد که قرن ها آب مورد نیاز مردم را تأمین نموده است و دیگران نیز چاه هایی حفر می کرده اند. امّا بالأخره بیشتر این چاه ها و چشمه ها به مرور زمان از بین رفته و دستخوش تحولاتی شده ولی هیچکدام جای زمزم را نگرفته است و زمزم مانده و آب گوارای آن، که می توان سلسبیل زمینش نامید.
اینجاست که آیه کریمه قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْرا فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِمَاءٍ مَعِینٍ(4) مصداق پیدا می کند؛ یعنی «بگو اگر آب های شما بخشکد کیست که آب خوش گوار برای شما پدید آورد؟»
الف: باران ها و سیل ها
در شبه جزیره عربی، باران های شدید می بارد، هر چند این باران ها زیاد نیست. ریزش باران ها بر اثر ابرهایی است که از شرق دریای سفید (متوسط) به سوی دجله و فرات در حرکتند و پاره ای از این ابرها به سمت جنوب و محاذی بحر احمر حرکت می کنند، شبه جزیره را پوشش می دهند و در فصل زمستان در شهر مکّه بر اثر آن ابرها باران می بارد و با حرکت در جهت جنوب، کشور یمن را نیز در برمی گیرد. بر اثر این باران ها که معمولاً یک یا دو ساعت ادامه دارد، سیل هایی به راه می افتد و با توجّه به موقعیت شهر مکّه و خانه کعبه که در منطقه ای هموار و گود و میان کوه ها قرار گرفته است، به سمت مسجدالحرام می آید و لذا تاریخ مکّه سیل های عظیمی(5) را به ثبت رسانده که گاهی مسجد و کعبه را احاطه کرده و گاه آب تا درِ خانه کعبه و بالاتر از آن رسیده است و خسارت ها و ویرانی هایی به بار آورده است. در سال های اخیر کانال هایی برای خروج آب از اطراف مسجدالحرام احداث کرده اند که سیلاب و فاضلاب های اطراف حرم را به خارج شهر هدایت می کند.
بدیهی است که این باران ها و سیل های ناشی از آن، در تأمین منابع زیرزمینی آب زمزم تأثیر فراوان دارد. ازرقی در تاریخ خود می نویسد:
«در سال های دویست و بیست و سه و بیست و چهار آب زمزم به حدّی کم شد که چیزی نمانده بود به کلّی خشک شود، در این حال نُه ذراع (5/4 متر) در عمق زمین حفاری کردند و اطراف آن را توسعه دادند و همزمان با این حفاری در سال 225هجری خداوند باران ها و سیل هایی فرستاد که بر اثر آن آب زمزم فزونی گرفت...»(6)
ازرقی در جای دیگر از کتاب خود، از مقاتل، از ضحاک بن مزاحم نقل کرده که گفت:
«... زمانی می آید که آب زمزم از نیل و فرات گواراتر می شود.» ابومحمد خزاعی گوید: ما این را در سال 281ه . دیدیم و این هنگامی بود که در مکّه باران زیادی آمد و سیل ها از حوالی مکّه به راه افتاد و در سال 279 و 280 آب زمزم آنقدر زیاد شد و بالا آمد که نزدیکی دهانه چاه رسید تا آنجا که از سرچاه تا روی آب هفت ذراع (5/3متر) بیشتر فاصله نماند و مانند این را هرگز ندیده و از قول کسی نشنیده بودیم و آنقدر آب زمزم شیرین و گوارا شد که بر همه آبهای مکّه برتری داشت و من و بسیاری از اهل مکّه از آن می نوشیدیم و احدی از پیر مردان مکّه را نشنیدیم که نظیر آن را در گذشته نقل کنند و در سال 83 به بعد بار دیگر غلظت آب به حال گذشته برگشت امّا آب به همان فراوانی بود.»(7)
یکی از کاوشگران معاصر درباره زمزم می نویسد:
«در سال 1388 هجری قمری باران های شدید در مکّه مکرّمه بارید و سیل به اطراف حرم مکّی (مسجدالحرام) سرازیر شد و بالاتر آمد تا به در خانه کعبه رسید، آن زمان برای خروج آب کانال وجود نداشت، کمیته ای تشکیل شد که من نیز عضو آن بودم. کار این کمیته آن بود که به بررسی آب زمزم بپردازد، آن روز چاه زمزم داخل اتاقی بود، درِ اتاق را گشودیم، دیدم آب از دهانه زمزم فوران می کند، افراد ساده لوح می گفتند: چاه خود را شستشو می دهد! در دست من دستمال کاغذی بود، آن را بر سطح آب افکندم که آب آن را به بیرون پرت کرد. یک قطعه شلنگ به اندازه دو متر از زمین برداشتم و یک سر آن را در آب چاه نهادم که از سر دیگر آن آب به بیرون می پاشید. از اینجا معلوم می شود که عامل فشاری در عمق چاه است که هنگام بارش باران که مانند یک چاه آرتیزین عمل می کند و در همین حال از آب چاه مضمضه کردم و آن را شیرین یافتم و در بررسی ها معلوم شد از آب چاه های دیگر مکّه شیرین تر است. فوران آب برای مدّتی از زمزم ادامه داشت تا اینکه کم کم رو به کاهش نهاد و به حال طبیعی برگشت؛ یعنی تا فاصله سه متر از دهانه چاه پایین رفت و این دلیل بر این است که منابع چاه زمزم با سایر آب های زیر زمینی تفاوت دارد؛ زیرا چنین چیزی به عنوان مثال برای چاه «داودیه» اتفاق نیفتاده است و اگر قرار بود آب چاه های منطقه بالا بیاید باید در چاه داودیه و چاه های دیگر حرم نیز چنین اتفاقی می افتاد، از اینجا می توان نتیجه گرفت چاه زمزم دارای منبعی مستقل است.
نکته دیگر آنکه با آزمایش آب زمزم در محرم سال 1400 هجری (قمری) پس از تحوّلاتی که در حرم رخ داد، با تجزیه و تحلیل منابع اصلی این چاه، چنین به دست آمد که هیچگونه آلودگی در آب وجود ندارد و نوع آن با سایر آب ها فرق دارد.»(8)
همین نویسنده در جای دیگر در مقدار آب دهی زمزم یاد آور می شود:
«بررسی هایی که با وسایل موتوری برای کشیدن آب زمزم انجام شده، نشان می دهد که آب زمزم در هر ثانیه 11 تا 5/18 لیتر آب می رساند.»(9)
ب: چشمه ها و چاه های دیگر مکّه
علاوه بر زمزم، با فضیلت و سابقه تاریخی اش، در حال حاضر چهار چاه دیگر در مکّه وجود دارد که عبارتند از: «داودیه، زبیده، طوی و مسفله و از همه مشهورتر «عین زبیده» است که در تأمین آب مکّه در زمان بی آبی ها تأثیر فراوان داشته و هم اکنون نیز مورد استفاده است. مسعودی در این باره می نویسد:
«یکی از آثار ارزشمند که در اسلام مانندی نداشته، چشمه معروف به «عین مشاش» است که در سرزمین حجاز قرار دارد. این چشمه را «امّ جعفر» زبیده همسر هارون احداث کرد و مسیر جریان آن را در میان پستی و بلندی ها و کوه و دشت و طریق صعب العبور هموار ساخت و از مسافت دوازده میل (24 کیلومتر) به مکّه آورد و برای احداث آن یک میلیون و هفتصد هزار دینار هزینه کرد.»(10)
دیگران نیز درباره عین زبیده چنین نوشته اند:
در مکّه چشمه آبی است به نام «زبیده» که آب را زبیده از دورترین نقطه وادی نعمان، واقع در شرق مکّه بدان چشمه آورده و برای این منظور چند قنات در راه مکّه ایجاد کرده است و لذا این چشمه را به نام او «عین زبیده» خوانند.»(11)
یکی از جهانگردان معروف سوئیسی به نام «بورخارت» که در قرن نوزدهم میلادی از مکّه و حجاز دیدن کرده، درباره عین زبیده می نویسد:
مورّخان عرب درباره این کانال بسیار سخن گفته اند وخلاصه گفتار آنان این است که زبیده همسر هارون الرشید خلیفه عباسی دستور داد که آب را توسط آبراهی از چشمه عین النعمان که در کوهستان «کرا» قرار دارد به سوی مکّه روانه کنند و سپس برای افزایش آب این کانال دستور داد آب های «چشمه عرف» ـ که در بالای کوهستان کرا واقع بود و دشت حنین را سیراب می کرد ـ را نیز به آب «عین النعمان» اتصال دهند و در نهایت آب های چهار چشمه دیگر به نام های: البرود، الزعفران، میمون و عین مشاش را نیز به آن آبراه اوّلیه متّصل نمود. لیکن این کانال بعدها مورد بی توجّهی قرار گرفت و به تدریج بسته شد، تا اینکه در سال 643ه . بار دیگر به دستور سلطان محمّد خدابنده مرمّت گردید و سپس بار سوم توسط شریف مکّه به نام حسن بن عجلان در سال 811ه . ترمیم شد. پس از او نیز سلطان مصر قایتبای اموال فراوانی را در سال 879 صرف ترمیم و پاک سازی آن کرد و بعد از او سلطان قانصوه غوری آخرین پاشاه مصر از سلسله چرکس ها در سال 916ه . به اصلاح آن پرداخت. در سال 931 نیز سلطان قانونی به تجدید بنای این کانال اقدام کرد و لیکن نتوانست با نقشه مناسبی این کار را به انجام رساند. ولی عاقبت فرزندش سلطان سلیم دوّم توانست با صرف مبالغ هنگفتی، کانال جدیدی را حفر نماید و این کانال همان است که بورخارت آن را دیده و توصیف آبش را نموده و می نویسد: «آب فراوانی را به مکّه می آورد. این کانال از میان صخره هایی که در پشت کوه عرفات قرار دارند احداث شده و بدینوسیله در سال 979ه . آب فراوانی به مکّه هدایت کرد. طول این کانال مسیری معادل 7 یا 8 ساعت راه است.»(12)
ج : مواد معدنی زمزم
چاه زمزم مانند آب های دیگرِ مکه، دارای مواد معدنی است که کارشناسان به بحث و تحقیق درباره آن پرداخته اند و تفصیل آن از حوصله این مقال بیرون است.(13) امّا به نحو اجمال از وجود موادی چون: گوگرد، سدیم، کلسیم، پتاسیم، منگنز، آهن، کربن و کلوریدات سخن گفته اند که نسبت درصد این املاح با تغییر فصول سال و سنوات مختلف متفاوت است. با این حال کارشناسان تأکید کرده اند که مقدار املاح و مواد آب زمزم به حدّ زیانبار نمی رسد.(14) همچنین مطالعات نشان می دهد که چاه زمزم نسبت به دیگر چاه های مکّه، از بیشترین املاح مایع (250 در میلیون) برخوردار است و به رغم اینکه چاه داودیه به زمزم نزدیک است به این نسبت از املاح برخوردار نیست.
د : پاکسازی
از آنجا که آب های زیرزمینی عموما از نفوذ عوامل زیانبار و رخنه آب های مجاور مصون نیستند، آب زمزم نیز ـ قطع نظر از آثار معنوی زمزم که گفتیم ـ از این امر مستثنی نیست. لازم است یادآور شویم که برای رفع هرگونه شک و تردید از وجود میکرب ها و باکتری های ناشی از نفوذ آب های اطراف و عوامل مجاور در آب زمزم، به لحاظ موقعیّت جغرافیایی آن در سالهای اخیر و با پیشرفت تکنولوژی، مسؤولان حرم تمهیدات لازم را اندیشیده اند تا برای استفاده کنندگان جای شبهه ای نماند و با اطمینان خاطر به بهداشتی بودنش، از آن بنوشند.
یکی از کارشناسان با مطالعاتی که انجام داده پیشنهاد استفاده از اشعه فوق بنفش را برای این منظور ارائه داده، بدینگونه که تجهیزاتی آماده شود که آب زمزم از آن عبور کند و با اشعه فوق بنفش کنترل و ضد عفونی گردد و عناصر احتمالاً زیانبار آب خنثی شود. مؤلّف کتاب «زمزم» در فصلی از کتاب خود، به تفصیل این مطلب که موضوع تحقیق دانشگاهی وی بوده است پرداخته و با بحث های علمی و فنی این مبحث را دنبال کرده است که در اینجا به نتیجه و خلاصه گفتار او اشاره می کنیم.(15)
وی نخست به اهمّیت این موضوع و اهتمامی که در مطالعات و تحصیلات دانشگاهی خود داشته، اشاره کرده و سپس به شیوه تصفیه و پاکسازی آب ها از طریق برق و اشعه فوق بنفش، طرحی ارائه داده که از نظر علمی شایان توجّه است. او خاطر نشان می سازد که از مزایای این طرح این است که هیچگونه ماده شیمیای با آب مخلوط نمی شود و به گرم یا سرد کردن آب نیاز نیست و تا 97 ـ 99% نسبت به باکتری ها و ویروس ها مؤثّر است و یک کیلووات برق برای پاکسازی 000,12 گالن آب کافی است و دستگاه مربوط به طور خودکار (و اتوماتیک) کار خود را انجام می دهد و هیچگونه تأثیری بر آب از نظر طعم و رنگ ندارد.
وی درباره تکنیک این فرایند می نویسد: اشعه فوق بنفش از پوشش خارجی، که آب از آن می گذرد، عبور می کند و میکروب های داخل آب را از پای درمی آورد. او می افزاید: طرح پاکسازی با اشعه فوق بنفش را با دیگر کارشناسان و نیز مسؤولان مکّه و حرم در میان گذاشته و مورد تأیید قرار گرفته و بالأخره تجهیزات لازم فراهم گردیده و با آزمایشی که از طریق آزمایش های طبی به عمل آمده، پاسخ مثبت داده و آن را مطمئن تر از هر طریق دیگر دانسته اند. در این تکنیک کلر و مواد شیمیایی دیگر به کار برده نمی شود.
و در خاتمه یادآور می شود: اما آب زمزم به لحاظ مصرف بالایی که در سال های اخیر دارد، تجهیزات اشعه فوق بنفش پاسخگوی تمام آب مصرفی نیست که از وسائل دیگر بهداشتی برای آن استفاده می شود.(16)
در هر حال، برای رفع احتمالات در خصوص آلودگی آب زمزم با عوامل خارجی یا نفوذ آب ها از اطراف حرم، متولّیان حرم مکّی اقدامات لازم را جهت پاکسازی و بهداشتی کردن و سرد کردن و قابل شرب ساختن آن نموده اند که برای زائران دغدغه خاطری از این بابت نباشد.
ه : استعمال و استفاده از زمزم
نظر به قداستی که آب زمزم داشته، همواره نوع استعمال و استفاده از آن مورد گفتگو بوده است و برای آن محدودیتی قائل شده اند. به نوشته ازرقی، در عهد عباس بن عبدالمطلب در کنار چاه زمزم دو حوض آماده کرده بودند که از یکی می نوشیدند و از دیگری وضو می گرفتند. این حوض ها را با دلو پر می کردند تا زائران استفاده نمایند.
وی از قول عطا آورده که: «در عهد نخستین، دو حوض در کنار زمزم بود: یکی به طرف رکن (حجرالأسود) که از آن آب می نوشیدند و دیگری پشت آن به طرف صفا که از آن وضو می ساختند و شخصی که لب چاه می ایستاد و با دلو آب می کشید، یک دلو در حوض نوشیدنی می ریخت و دلو دیگر در حوض وضو و شستشو.»
او همچنین می نویسد: عباس بن عبدالمطلب در مسجدالحرام اطراف زمزم گشت می زده و این سخن را تکرار می کرده:
«لا أُحِلُّهُ لِمُغْتَسِلْ وَهِیَ لِمُتَوَضِّئٍ وَشارِبٍ حلّ وبلّ».
«غسل کردن در آن را جایز نمی دانم امّا برای وضوگرفتن ونوشیدن حلال حلال است!»
سفیان که راوی حدیث است می گوید: مقصود عباس از غسل کردن داخل حوض رفتن و شست و شو کردن بوده و این بدان جهت است که مردی از بنی مخزوم را دید جامه از تن برآورده و برهنه ایستاده و از آن حوض غسل می کند. در این حال عباس به شدّت عصبانی شد و گفت: حلال نمی دانم برای کسی که بخواهد با آن غسل کند ـ یعنی در مسجد ـ امّا برای کسی که بنوشد و یا وضو بگیرد حلال حلال است.(17) از فقه ابن عباس نیز نقل شده که تطهیر و غسل در درون مسجد را جایز نمی دانسته امّا وضو و شست و شو را اجازه می داده و همان سخن پدرش عباس را تکرار می کرده است.(18)
با توجّه به این ملاحظات است که برخی از مورّخان و محدّثان و فقیهان عامّه، مسأله طهارت نمودن به آب زمزم را از منظر فقهی مورد گفتگو قرار داده و نظریاتی ابراز داشته اند که اساس فقهی جز نوعی «استحسان» ندارد.
به نقل فاسی در شفاء الغرام، برخی دعوای اجماع کرده اند که تطهیر با آن مانعی ندارد امّا ازاله نجاست واستنجاء ـ با وجود آب دیگر ـ را مورد اشکال دانسته و به خودداری از آن تأکید ورزیده اند. و برخی آن را حرام دانسته اند. برخی دیگر به استحباب وضو با زمزم فتوی داده اند و به عمل پیامبر صلی الله علیه و آله استناد کرده اند.(19) و برخی دیگر آن را مکروه شمرده اند، بعضی استحباب غسل اموات با آن را برگزیده و برخی کراهت را.(20) که بسیاری از این اقوال مستند فقهی ندارد و در فقه شیعه نیز اساسا از این موارد سخنی به میان نیامده است. تنها مواردی که از آن سخن گفته شده، نوشیدن و بر بدن پاشیدن و تبرّک و استشفا است که اخبار آن را قبلاً از نظر گذراندیم.
و : آداب آشامیدن زمزم
در عین حال برای آشامیدن آب زمزم در روایات فریقین آدابی ذکر نشده است. کلینی به اسناد خود از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: آنگاه که شخص از طواف و نماز فارغ شد به زمزم بیاید و یک یا دو دلو از آب آن بکشد و از آن بنوشد و بر سر و پشت و شکم خود بریزد و بگوید:
«خدایا! آن را علم سودمندو رزق فراوان و شفای بیماری و درد قرار ده».
آنگاه نزد حجر الأسود بیاید.(21)
در برخی روایات دیگر آمده است: پیش از آنکه به صفا رود از زمزم بنوشد...(22)
همچنین از فقه ابن عباس است که برای آشامیدن آب زمزم، باید به شش چیز توجّه داشت: رو به قبله ایستادن، بسم اللّه گفتن، سه بار نوشیدن، سیراب شدن، حمد خدا پس از آشامیدن، آنگاه این دعا را خواندن: «اللّهمَّ اجْعَلْهُ عِلْما نافِعا وَرِزْقا واسِعا وشِفاءً مِنْ کُلِّ داءٍ».(23)
پی نوشتها:
________________________________________
1 ـ ازرقی از مقاتل از ضحاک بن مزاحم، اخبار مکّه، ج2، ص59
2 ـ اخبار مکّه، ج2، ص227 ـ 214
3 ـ همان ص227 تا 232
4 ـ ملک : 30
5 ـ سیل های ثبت شده به 86 می رسد. نک : زمزم، ص70
6 ـ ازرقی، اخبار مکّه، ج2، ص61
7 ـ ازرقی، تاریخ مکّه، ج2، ص54
8 ـ مهندس یحیی حمزه کوشک، زمزم، طعام طعم و شفاء سقم، ص72
9 ـ همان، ص101
10 ـ مروج الذهب، ج4، ص222 ـ 221
11 ـ فرهنگ دهخدا، زبیده.
12 ـ مکّه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، صص33 و 34، دکتر جعفر الخلیلی، ترجمه محمّدرضا فرهنگ. از انتشارات حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حجّ و زیارت.
13 ـ نک : زمزم، طعام طعم و شفاء سقم، ص112 و قبل و بعد آن.
14 ـ همان، ص113
15 ـ نک : زمزم، طعام طعم و...، ص130 ـ 126 یحیی حمزه کوشک.
16 ـ گزارش فوق در کتاب «زمزم» به طور مشروح آمده و در سال 1403ه . 1983م . چاپ و منتشر شده است.
17 ـ اخبار مکّه، ج2، ص59 ـ 58، «حل و بل»، یعنی: حلال محلّل.
18 ـ موسوعة فقه ابن عباس، ج2، ص273 از ابن شبّه.
19 ـ فاکهی، اخبار مکّه، ج2، ص53
20 ـ نک : ماء زمزم، طعام طعم و شفاء سقم، ص35 و نیز فاکهی، اخبار مکّه، ج2، ص47
21 ـ کافی، ج4، ص430 متن دعا پیشتر گذشت.
22 ـ کافی، ج4، ص430 متن دعا پیشتر گذشت.
23 ـ موسوعة فقه ابن عباس، ج2، ص23
هر چند منبع اصلی زمزم، چشمه فیض ربّانی است که در دل صحرای سوزان جوشیده است و تا قیامت نخواهد خشکید(1) و از این بابت جای سخن نیست، امّا از لحاظ طبیعی و جغرافیایی قابل ذکر است که در سرزمین مکّه چاه های متعددی نیز وجود داشته که مردم این سرزمین برای خود و مزارع واحشامشان از آن استفاده می کردند و زائران بیت اللّه بدان وسیله نیازشان را رفع می نمودند.
ازرقی نام بیست و چهار عدد چاه را که در مکّه، پیش از حفر زمزم وجود داشته، آورده است و نیز نام پنج چاه را که بعد از زمزم و قبل از ظهور اسلام حفر شده و نام سیزده چاه را که پس از اسلام حفر گردیده(2) همچنین تعداد چشمه ها و قنواتی را که در مکّه و اطراف آن وجود داشته تا دوازده عدد برشمرده است.(3) اینها نشان می دهد که علی رغم خشکی این سرزمین منابع حیاتی مردم مکّه و زائران از آبهای زیرزمینی که از دل صحرا سرمی زده و بر اثر باران های فراوان موسمی ذخیره می شده، تأمین می گشته است.
با وجود این، تنگناهای بی آبی با تاریخ مکّه و حرم پیوند خورده است و به همین دلیل بوده که زبیده همسر هارون الرشید به حفر قنات تاریخی مکّه اقدام کرد که قرن ها آب مورد نیاز مردم را تأمین نموده است و دیگران نیز چاه هایی حفر می کرده اند. امّا بالأخره بیشتر این چاه ها و چشمه ها به مرور زمان از بین رفته و دستخوش تحولاتی شده ولی هیچکدام جای زمزم را نگرفته است و زمزم مانده و آب گوارای آن، که می توان سلسبیل زمینش نامید.
اینجاست که آیه کریمه قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْرا فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِمَاءٍ مَعِینٍ(4) مصداق پیدا می کند؛ یعنی «بگو اگر آب های شما بخشکد کیست که آب خوش گوار برای شما پدید آورد؟»
الف: باران ها و سیل ها
در شبه جزیره عربی، باران های شدید می بارد، هر چند این باران ها زیاد نیست. ریزش باران ها بر اثر ابرهایی است که از شرق دریای سفید (متوسط) به سوی دجله و فرات در حرکتند و پاره ای از این ابرها به سمت جنوب و محاذی بحر احمر حرکت می کنند، شبه جزیره را پوشش می دهند و در فصل زمستان در شهر مکّه بر اثر آن ابرها باران می بارد و با حرکت در جهت جنوب، کشور یمن را نیز در برمی گیرد. بر اثر این باران ها که معمولاً یک یا دو ساعت ادامه دارد، سیل هایی به راه می افتد و با توجّه به موقعیت شهر مکّه و خانه کعبه که در منطقه ای هموار و گود و میان کوه ها قرار گرفته است، به سمت مسجدالحرام می آید و لذا تاریخ مکّه سیل های عظیمی(5) را به ثبت رسانده که گاهی مسجد و کعبه را احاطه کرده و گاه آب تا درِ خانه کعبه و بالاتر از آن رسیده است و خسارت ها و ویرانی هایی به بار آورده است. در سال های اخیر کانال هایی برای خروج آب از اطراف مسجدالحرام احداث کرده اند که سیلاب و فاضلاب های اطراف حرم را به خارج شهر هدایت می کند.
بدیهی است که این باران ها و سیل های ناشی از آن، در تأمین منابع زیرزمینی آب زمزم تأثیر فراوان دارد. ازرقی در تاریخ خود می نویسد:
«در سال های دویست و بیست و سه و بیست و چهار آب زمزم به حدّی کم شد که چیزی نمانده بود به کلّی خشک شود، در این حال نُه ذراع (5/4 متر) در عمق زمین حفاری کردند و اطراف آن را توسعه دادند و همزمان با این حفاری در سال 225هجری خداوند باران ها و سیل هایی فرستاد که بر اثر آن آب زمزم فزونی گرفت...»(6)
ازرقی در جای دیگر از کتاب خود، از مقاتل، از ضحاک بن مزاحم نقل کرده که گفت:
«... زمانی می آید که آب زمزم از نیل و فرات گواراتر می شود.» ابومحمد خزاعی گوید: ما این را در سال 281ه . دیدیم و این هنگامی بود که در مکّه باران زیادی آمد و سیل ها از حوالی مکّه به راه افتاد و در سال 279 و 280 آب زمزم آنقدر زیاد شد و بالا آمد که نزدیکی دهانه چاه رسید تا آنجا که از سرچاه تا روی آب هفت ذراع (5/3متر) بیشتر فاصله نماند و مانند این را هرگز ندیده و از قول کسی نشنیده بودیم و آنقدر آب زمزم شیرین و گوارا شد که بر همه آبهای مکّه برتری داشت و من و بسیاری از اهل مکّه از آن می نوشیدیم و احدی از پیر مردان مکّه را نشنیدیم که نظیر آن را در گذشته نقل کنند و در سال 83 به بعد بار دیگر غلظت آب به حال گذشته برگشت امّا آب به همان فراوانی بود.»(7)
یکی از کاوشگران معاصر درباره زمزم می نویسد:
«در سال 1388 هجری قمری باران های شدید در مکّه مکرّمه بارید و سیل به اطراف حرم مکّی (مسجدالحرام) سرازیر شد و بالاتر آمد تا به در خانه کعبه رسید، آن زمان برای خروج آب کانال وجود نداشت، کمیته ای تشکیل شد که من نیز عضو آن بودم. کار این کمیته آن بود که به بررسی آب زمزم بپردازد، آن روز چاه زمزم داخل اتاقی بود، درِ اتاق را گشودیم، دیدم آب از دهانه زمزم فوران می کند، افراد ساده لوح می گفتند: چاه خود را شستشو می دهد! در دست من دستمال کاغذی بود، آن را بر سطح آب افکندم که آب آن را به بیرون پرت کرد. یک قطعه شلنگ به اندازه دو متر از زمین برداشتم و یک سر آن را در آب چاه نهادم که از سر دیگر آن آب به بیرون می پاشید. از اینجا معلوم می شود که عامل فشاری در عمق چاه است که هنگام بارش باران که مانند یک چاه آرتیزین عمل می کند و در همین حال از آب چاه مضمضه کردم و آن را شیرین یافتم و در بررسی ها معلوم شد از آب چاه های دیگر مکّه شیرین تر است. فوران آب برای مدّتی از زمزم ادامه داشت تا اینکه کم کم رو به کاهش نهاد و به حال طبیعی برگشت؛ یعنی تا فاصله سه متر از دهانه چاه پایین رفت و این دلیل بر این است که منابع چاه زمزم با سایر آب های زیر زمینی تفاوت دارد؛ زیرا چنین چیزی به عنوان مثال برای چاه «داودیه» اتفاق نیفتاده است و اگر قرار بود آب چاه های منطقه بالا بیاید باید در چاه داودیه و چاه های دیگر حرم نیز چنین اتفاقی می افتاد، از اینجا می توان نتیجه گرفت چاه زمزم دارای منبعی مستقل است.
نکته دیگر آنکه با آزمایش آب زمزم در محرم سال 1400 هجری (قمری) پس از تحوّلاتی که در حرم رخ داد، با تجزیه و تحلیل منابع اصلی این چاه، چنین به دست آمد که هیچگونه آلودگی در آب وجود ندارد و نوع آن با سایر آب ها فرق دارد.»(8)
همین نویسنده در جای دیگر در مقدار آب دهی زمزم یاد آور می شود:
«بررسی هایی که با وسایل موتوری برای کشیدن آب زمزم انجام شده، نشان می دهد که آب زمزم در هر ثانیه 11 تا 5/18 لیتر آب می رساند.»(9)
ب: چشمه ها و چاه های دیگر مکّه
علاوه بر زمزم، با فضیلت و سابقه تاریخی اش، در حال حاضر چهار چاه دیگر در مکّه وجود دارد که عبارتند از: «داودیه، زبیده، طوی و مسفله و از همه مشهورتر «عین زبیده» است که در تأمین آب مکّه در زمان بی آبی ها تأثیر فراوان داشته و هم اکنون نیز مورد استفاده است. مسعودی در این باره می نویسد:
«یکی از آثار ارزشمند که در اسلام مانندی نداشته، چشمه معروف به «عین مشاش» است که در سرزمین حجاز قرار دارد. این چشمه را «امّ جعفر» زبیده همسر هارون احداث کرد و مسیر جریان آن را در میان پستی و بلندی ها و کوه و دشت و طریق صعب العبور هموار ساخت و از مسافت دوازده میل (24 کیلومتر) به مکّه آورد و برای احداث آن یک میلیون و هفتصد هزار دینار هزینه کرد.»(10)
دیگران نیز درباره عین زبیده چنین نوشته اند:
در مکّه چشمه آبی است به نام «زبیده» که آب را زبیده از دورترین نقطه وادی نعمان، واقع در شرق مکّه بدان چشمه آورده و برای این منظور چند قنات در راه مکّه ایجاد کرده است و لذا این چشمه را به نام او «عین زبیده» خوانند.»(11)
یکی از جهانگردان معروف سوئیسی به نام «بورخارت» که در قرن نوزدهم میلادی از مکّه و حجاز دیدن کرده، درباره عین زبیده می نویسد:
مورّخان عرب درباره این کانال بسیار سخن گفته اند وخلاصه گفتار آنان این است که زبیده همسر هارون الرشید خلیفه عباسی دستور داد که آب را توسط آبراهی از چشمه عین النعمان که در کوهستان «کرا» قرار دارد به سوی مکّه روانه کنند و سپس برای افزایش آب این کانال دستور داد آب های «چشمه عرف» ـ که در بالای کوهستان کرا واقع بود و دشت حنین را سیراب می کرد ـ را نیز به آب «عین النعمان» اتصال دهند و در نهایت آب های چهار چشمه دیگر به نام های: البرود، الزعفران، میمون و عین مشاش را نیز به آن آبراه اوّلیه متّصل نمود. لیکن این کانال بعدها مورد بی توجّهی قرار گرفت و به تدریج بسته شد، تا اینکه در سال 643ه . بار دیگر به دستور سلطان محمّد خدابنده مرمّت گردید و سپس بار سوم توسط شریف مکّه به نام حسن بن عجلان در سال 811ه . ترمیم شد. پس از او نیز سلطان مصر قایتبای اموال فراوانی را در سال 879 صرف ترمیم و پاک سازی آن کرد و بعد از او سلطان قانصوه غوری آخرین پاشاه مصر از سلسله چرکس ها در سال 916ه . به اصلاح آن پرداخت. در سال 931 نیز سلطان قانونی به تجدید بنای این کانال اقدام کرد و لیکن نتوانست با نقشه مناسبی این کار را به انجام رساند. ولی عاقبت فرزندش سلطان سلیم دوّم توانست با صرف مبالغ هنگفتی، کانال جدیدی را حفر نماید و این کانال همان است که بورخارت آن را دیده و توصیف آبش را نموده و می نویسد: «آب فراوانی را به مکّه می آورد. این کانال از میان صخره هایی که در پشت کوه عرفات قرار دارند احداث شده و بدینوسیله در سال 979ه . آب فراوانی به مکّه هدایت کرد. طول این کانال مسیری معادل 7 یا 8 ساعت راه است.»(12)
ج : مواد معدنی زمزم
چاه زمزم مانند آب های دیگرِ مکه، دارای مواد معدنی است که کارشناسان به بحث و تحقیق درباره آن پرداخته اند و تفصیل آن از حوصله این مقال بیرون است.(13) امّا به نحو اجمال از وجود موادی چون: گوگرد، سدیم، کلسیم، پتاسیم، منگنز، آهن، کربن و کلوریدات سخن گفته اند که نسبت درصد این املاح با تغییر فصول سال و سنوات مختلف متفاوت است. با این حال کارشناسان تأکید کرده اند که مقدار املاح و مواد آب زمزم به حدّ زیانبار نمی رسد.(14) همچنین مطالعات نشان می دهد که چاه زمزم نسبت به دیگر چاه های مکّه، از بیشترین املاح مایع (250 در میلیون) برخوردار است و به رغم اینکه چاه داودیه به زمزم نزدیک است به این نسبت از املاح برخوردار نیست.
د : پاکسازی
از آنجا که آب های زیرزمینی عموما از نفوذ عوامل زیانبار و رخنه آب های مجاور مصون نیستند، آب زمزم نیز ـ قطع نظر از آثار معنوی زمزم که گفتیم ـ از این امر مستثنی نیست. لازم است یادآور شویم که برای رفع هرگونه شک و تردید از وجود میکرب ها و باکتری های ناشی از نفوذ آب های اطراف و عوامل مجاور در آب زمزم، به لحاظ موقعیّت جغرافیایی آن در سالهای اخیر و با پیشرفت تکنولوژی، مسؤولان حرم تمهیدات لازم را اندیشیده اند تا برای استفاده کنندگان جای شبهه ای نماند و با اطمینان خاطر به بهداشتی بودنش، از آن بنوشند.
یکی از کارشناسان با مطالعاتی که انجام داده پیشنهاد استفاده از اشعه فوق بنفش را برای این منظور ارائه داده، بدینگونه که تجهیزاتی آماده شود که آب زمزم از آن عبور کند و با اشعه فوق بنفش کنترل و ضد عفونی گردد و عناصر احتمالاً زیانبار آب خنثی شود. مؤلّف کتاب «زمزم» در فصلی از کتاب خود، به تفصیل این مطلب که موضوع تحقیق دانشگاهی وی بوده است پرداخته و با بحث های علمی و فنی این مبحث را دنبال کرده است که در اینجا به نتیجه و خلاصه گفتار او اشاره می کنیم.(15)
وی نخست به اهمّیت این موضوع و اهتمامی که در مطالعات و تحصیلات دانشگاهی خود داشته، اشاره کرده و سپس به شیوه تصفیه و پاکسازی آب ها از طریق برق و اشعه فوق بنفش، طرحی ارائه داده که از نظر علمی شایان توجّه است. او خاطر نشان می سازد که از مزایای این طرح این است که هیچگونه ماده شیمیای با آب مخلوط نمی شود و به گرم یا سرد کردن آب نیاز نیست و تا 97 ـ 99% نسبت به باکتری ها و ویروس ها مؤثّر است و یک کیلووات برق برای پاکسازی 000,12 گالن آب کافی است و دستگاه مربوط به طور خودکار (و اتوماتیک) کار خود را انجام می دهد و هیچگونه تأثیری بر آب از نظر طعم و رنگ ندارد.
وی درباره تکنیک این فرایند می نویسد: اشعه فوق بنفش از پوشش خارجی، که آب از آن می گذرد، عبور می کند و میکروب های داخل آب را از پای درمی آورد. او می افزاید: طرح پاکسازی با اشعه فوق بنفش را با دیگر کارشناسان و نیز مسؤولان مکّه و حرم در میان گذاشته و مورد تأیید قرار گرفته و بالأخره تجهیزات لازم فراهم گردیده و با آزمایشی که از طریق آزمایش های طبی به عمل آمده، پاسخ مثبت داده و آن را مطمئن تر از هر طریق دیگر دانسته اند. در این تکنیک کلر و مواد شیمیایی دیگر به کار برده نمی شود.
و در خاتمه یادآور می شود: اما آب زمزم به لحاظ مصرف بالایی که در سال های اخیر دارد، تجهیزات اشعه فوق بنفش پاسخگوی تمام آب مصرفی نیست که از وسائل دیگر بهداشتی برای آن استفاده می شود.(16)
در هر حال، برای رفع احتمالات در خصوص آلودگی آب زمزم با عوامل خارجی یا نفوذ آب ها از اطراف حرم، متولّیان حرم مکّی اقدامات لازم را جهت پاکسازی و بهداشتی کردن و سرد کردن و قابل شرب ساختن آن نموده اند که برای زائران دغدغه خاطری از این بابت نباشد.
ه : استعمال و استفاده از زمزم
نظر به قداستی که آب زمزم داشته، همواره نوع استعمال و استفاده از آن مورد گفتگو بوده است و برای آن محدودیتی قائل شده اند. به نوشته ازرقی، در عهد عباس بن عبدالمطلب در کنار چاه زمزم دو حوض آماده کرده بودند که از یکی می نوشیدند و از دیگری وضو می گرفتند. این حوض ها را با دلو پر می کردند تا زائران استفاده نمایند.
وی از قول عطا آورده که: «در عهد نخستین، دو حوض در کنار زمزم بود: یکی به طرف رکن (حجرالأسود) که از آن آب می نوشیدند و دیگری پشت آن به طرف صفا که از آن وضو می ساختند و شخصی که لب چاه می ایستاد و با دلو آب می کشید، یک دلو در حوض نوشیدنی می ریخت و دلو دیگر در حوض وضو و شستشو.»
او همچنین می نویسد: عباس بن عبدالمطلب در مسجدالحرام اطراف زمزم گشت می زده و این سخن را تکرار می کرده:
«لا أُحِلُّهُ لِمُغْتَسِلْ وَهِیَ لِمُتَوَضِّئٍ وَشارِبٍ حلّ وبلّ».
«غسل کردن در آن را جایز نمی دانم امّا برای وضوگرفتن ونوشیدن حلال حلال است!»
سفیان که راوی حدیث است می گوید: مقصود عباس از غسل کردن داخل حوض رفتن و شست و شو کردن بوده و این بدان جهت است که مردی از بنی مخزوم را دید جامه از تن برآورده و برهنه ایستاده و از آن حوض غسل می کند. در این حال عباس به شدّت عصبانی شد و گفت: حلال نمی دانم برای کسی که بخواهد با آن غسل کند ـ یعنی در مسجد ـ امّا برای کسی که بنوشد و یا وضو بگیرد حلال حلال است.(17) از فقه ابن عباس نیز نقل شده که تطهیر و غسل در درون مسجد را جایز نمی دانسته امّا وضو و شست و شو را اجازه می داده و همان سخن پدرش عباس را تکرار می کرده است.(18)
با توجّه به این ملاحظات است که برخی از مورّخان و محدّثان و فقیهان عامّه، مسأله طهارت نمودن به آب زمزم را از منظر فقهی مورد گفتگو قرار داده و نظریاتی ابراز داشته اند که اساس فقهی جز نوعی «استحسان» ندارد.
به نقل فاسی در شفاء الغرام، برخی دعوای اجماع کرده اند که تطهیر با آن مانعی ندارد امّا ازاله نجاست واستنجاء ـ با وجود آب دیگر ـ را مورد اشکال دانسته و به خودداری از آن تأکید ورزیده اند. و برخی آن را حرام دانسته اند. برخی دیگر به استحباب وضو با زمزم فتوی داده اند و به عمل پیامبر صلی الله علیه و آله استناد کرده اند.(19) و برخی دیگر آن را مکروه شمرده اند، بعضی استحباب غسل اموات با آن را برگزیده و برخی کراهت را.(20) که بسیاری از این اقوال مستند فقهی ندارد و در فقه شیعه نیز اساسا از این موارد سخنی به میان نیامده است. تنها مواردی که از آن سخن گفته شده، نوشیدن و بر بدن پاشیدن و تبرّک و استشفا است که اخبار آن را قبلاً از نظر گذراندیم.
و : آداب آشامیدن زمزم
در عین حال برای آشامیدن آب زمزم در روایات فریقین آدابی ذکر نشده است. کلینی به اسناد خود از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: آنگاه که شخص از طواف و نماز فارغ شد به زمزم بیاید و یک یا دو دلو از آب آن بکشد و از آن بنوشد و بر سر و پشت و شکم خود بریزد و بگوید:
«خدایا! آن را علم سودمندو رزق فراوان و شفای بیماری و درد قرار ده».
آنگاه نزد حجر الأسود بیاید.(21)
در برخی روایات دیگر آمده است: پیش از آنکه به صفا رود از زمزم بنوشد...(22)
همچنین از فقه ابن عباس است که برای آشامیدن آب زمزم، باید به شش چیز توجّه داشت: رو به قبله ایستادن، بسم اللّه گفتن، سه بار نوشیدن، سیراب شدن، حمد خدا پس از آشامیدن، آنگاه این دعا را خواندن: «اللّهمَّ اجْعَلْهُ عِلْما نافِعا وَرِزْقا واسِعا وشِفاءً مِنْ کُلِّ داءٍ».(23)
پی نوشتها:
________________________________________
1 ـ ازرقی از مقاتل از ضحاک بن مزاحم، اخبار مکّه، ج2، ص59
2 ـ اخبار مکّه، ج2، ص227 ـ 214
3 ـ همان ص227 تا 232
4 ـ ملک : 30
5 ـ سیل های ثبت شده به 86 می رسد. نک : زمزم، ص70
6 ـ ازرقی، اخبار مکّه، ج2، ص61
7 ـ ازرقی، تاریخ مکّه، ج2، ص54
8 ـ مهندس یحیی حمزه کوشک، زمزم، طعام طعم و شفاء سقم، ص72
9 ـ همان، ص101
10 ـ مروج الذهب، ج4، ص222 ـ 221
11 ـ فرهنگ دهخدا، زبیده.
12 ـ مکّه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، صص33 و 34، دکتر جعفر الخلیلی، ترجمه محمّدرضا فرهنگ. از انتشارات حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حجّ و زیارت.
13 ـ نک : زمزم، طعام طعم و شفاء سقم، ص112 و قبل و بعد آن.
14 ـ همان، ص113
15 ـ نک : زمزم، طعام طعم و...، ص130 ـ 126 یحیی حمزه کوشک.
16 ـ گزارش فوق در کتاب «زمزم» به طور مشروح آمده و در سال 1403ه . 1983م . چاپ و منتشر شده است.
17 ـ اخبار مکّه، ج2، ص59 ـ 58، «حل و بل»، یعنی: حلال محلّل.
18 ـ موسوعة فقه ابن عباس، ج2، ص273 از ابن شبّه.
19 ـ فاکهی، اخبار مکّه، ج2، ص53
20 ـ نک : ماء زمزم، طعام طعم و شفاء سقم، ص35 و نیز فاکهی، اخبار مکّه، ج2، ص47
21 ـ کافی، ج4، ص430 متن دعا پیشتر گذشت.
22 ـ کافی، ج4، ص430 متن دعا پیشتر گذشت.
23 ـ موسوعة فقه ابن عباس، ج2، ص23
تبلیغات
