مدینه، جنّت دوم (مقاله ترویجی حوزه)

کتاب «جنّات ثمانیه» یا بهشت های هشتگانه به بررسی تاریخ و جغرافیای هشت زیارتگاه مهمّ جهان اسلام؛ یعنی مکه، مدینه، بیت المقدس، نجف اشرف، کربلا، کاظمین، سامرا و مشهد می پردازد.
نویسنده آن سید محمّد باقر بن مرتضی حسینی، ملقّب به «فخرالواعظین خلخالی» است. وی سالها در شهر خلخال ساکن بوده و به امور دینی مردم آن سامان رسیدگی می کرده است. لیکن بعدها در سال 1311ه . به تبریز مهاجرت می کند و در آنجا ساکن می شود. او در عتبات عالیات و مشهد مقدّس نیز سکونت داشته و سرانجام در سال 1327ه . اقدام به نوشتن این کتاب می نماید. «مکّه جنّت اوّل» از این کتاب در شماره های 21 و 23 فصلنامه «میقات حج» به چاپ رسیده و هم اکنون اوّلین بخش «مدینه، جنّت دوّم» به خوانندگان محترم تقدیم می شود. گفتنی است نسخه خطی این کتاب در کتابخانه آستان قدس نگهداری می شود.
بسم اللّه الرحمن الرحیم
اَللّهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّم، وَزِدْ وَ بارِک، عَلی النَّبیِّ الاُمِّیّ، العَرَبِیِ، القُرَشِیّ، المَکّیّ، المَدَنِیّ، الأَبْطَحیّ، التَّهامیّ، السّید البَهِیّ، السِّراجُ المُضِی ءآ، الکُوکَبُ الدُّریِ، صاحِب الْوَقار وَالسَّکینة، المَدْفون بِأرض المَدینة، العَبد المُؤیّد، وَالرَّسُول المُسَدَّد، المُصطَفی الأمْجَدْ، الَمحْمود الأحمد، حَبیب إله العالَمِین، وَ خاتم النَّبِیّین وسَیّد الْمُرسَلین، وَشَفِیع الْمُذْنِبِین، وَرَحْمَة لِلعالَمِین، أبیالْقاسِم مُحَمَّد صَلَّی اللّه ُ عَلَیهِ وَ آلِهِ.
مدینه:
نام آن شهر اوّل یثرب بود، جناب رسول خدا به مدینه طیّبه موسوم(1) فرمود.
قال صاحب المراصد: یثرب هی مدینة الرّسول صلی الله علیه و آله ، وهی مقدار نصف میل فی حرّةٍ سخةٍ وبها نَخلٌ کثیرٌ علی میاه الآبار والسّوافی، و علیها سورٌ دائرة، ومشهد الرّسول فی وسطها، وقبر النّبیّ صلی الله علیه و آله فی زاویته الشّرقیة فی بیت مرتفع قد اُلحق الآن بسقف المسجد، و علیه قُبّة رصاصٍ، فیه قبر النّبیّ صلی الله علیه و آله وقبر أبیبکر وعمر ولاباب له، ومُصلّی النّبیّ خارج سور المدینة فی غربیها.
بدان که مدینه از شهرهای حجاز، در پای کوه احد واقع است، طول شرقی آن چهل و چهار درجه، عرض شمالی آن سی و شش درجه و سی و پنج دقیقه، اَطول(2) نهارش هیجده ساعت و یازده دقیقه، طرف شرقیش رود عقیق است بر یک فرسنگ و نیم (در وقت حرب(3) الأحزاب، حضرت رسول اللّه صلی الله علیه و آله به تدبیر سلمان فارسی، دور مدینه را خندقی حفر فرمود) و در زمین هموار واقع و جوانب اربعه(4) آن گشاده، امیر عضدالدّوله(5) که از سلاطین دیالمه بود، دور شهر را بارو کشید، شهری است کوچک، الحال سه هزار و هفتصد خانه در اوست، نفوس(6) آن جا بنا به تحریر اساتید جغرافیا پنجاه هزار نفر است، اگر چه آن شهر قصبه مانند است و لکن شأن آن بلند است، برای این که در آن بلده مبارکه، روضه مطّهره پیغمبر ما محمّد المصطفی صلی الله علیه و آله می باشد، هوایش بغایت گرم است، نخلستانش بسیار، آبش سازگار و حصارش از آجر بغایت استوار، و خرمای «بَردی» و «عَجْوَه» در آن جا بهتر از بلاد دیگر بُوَد و مردمش لاغر و اسمر(7) و از متاع ملاحت بهره ور و اکثر ایشان سوداگر و پیله ورند، عموما شافعی مذهب و دیگر حنفی و شیعه امامیّه در مدینه و در نواحی آن بسیارند، و جمعی از ایشان سادات آل نسب و شرفای صاحب حسب اند.
و از خواص آن جا است که [هر گاه] غریب بدان شهر رود بوی خوش شنود و نخلستان آن جا مشروب از آب چاه و باران است، و روضه مقدسه حضرت خاتم الأنبیا صلی الله علیه و آله ، در وسط شهر در طرف مشرق قریب(8) به قبرستان بقیع واقع است.
فضیلت مدینه:
و در شأن مدینه احادیث [فراوانی] وارد است؛ منها:
فی «المصابیح» قال النبیّ صلی الله علیه و آله : «اِنَّ اِبراهیم بَنی حَرَم مَکَّة فَجَعَلَها حَراما، وَاِنِّی حَرَّمْتُ الْمَدِینة حَراما مابَینَ لابتیها أنْ لایُراق فیها دمٌ، وَ لا تُحمل فیها سِلاحُ الْقَتْل، وَ لا یُحیطه فِیها اِلاّ التّلف».(9)
وقال صلی الله علیه و آله : أبعد أن [دَخَل] الْمَدِینَة الْمَلائکة لایَدْخُلُها الطّاعُون وَالدَّجّال.
اما حُکّام آن جا قبل از پیغمبر صلی الله علیه و آله :
پیش از وصول رسول خدا در آن جا حُکّامش از قِبَل(10) مرزبان بادیه بودندی، یا از قبل یمن و اکثر اوقات از قوم بنی قُرَیْظَه و یا بنی نضیر کسی بر آن جا حاکم بودی و تُبَّع ابن وردع که پادشاه یمن بود با لشکر خود وارد مدینه شدند، در آن زمان مدینه بقعه ای بود خالی و سوای چشمه آبی دیگر چیزی در او نبود، در آن وقت برای وزیر خود حکیم شامول نام بنای شهر مدینه را نهاده، پس از مدّتی از مدینه حرکت نمود و به بلده ای از بلاد هند که رسید، وفات کرد و از زمان فوت تُبَّع تا زمان ولادت با سعادت جناب پیغمبر صلی الله علیه و آله هزار سال و به قول معتبر هفتصد سال فاصله بود، گویند فرقه انصار که نصرت آن حضرت نمودند، از اولاد شامول وزیر تُبَّع بود، از آن جمله ابوایّوب انصاری(11) از بطن بیست و یکم شامول بود.
بنای آن:
وقتی که آن حضرت به مدینه هجرت فرمود، آن موضع که الحال مدفن و مزار شریف اوست، زمین ساده بود. او را بخرید و مسجد و خانه ساخت از خشت خام و نخل، و چوب نخل بود، بعد همان جا به خانه عایشه(12) مشهور شد، وقتی که وفاتش صلی الله علیه و آله رسید در آن جا دفن کردند و آن مقام اکنون داخل مسجد است و در جانب یسار(13) قبله که در کُنج ما بین شرقی و شمال بود و قبله مدینه مابین شرق و جنوب است، بعد عُمَر بنای تعمیر گذاشت و عثمان بر آن زیادتی کرد و دیوارش به سنگ منقّش آورد و سقف آن را از چوب ساج(14) ساخت و ولیدبن عبدالملک مروان بر آن عمارت افزود و المهدی باللّه محمدبن عبداللّه عباس سفّاح آن را فراخ گردانید و مأمون خلیفه بر آن بسیار افزونی نمود و در اطراف آن مسجد، مدارس و خانقاه بسیار است و بنای خیر بی شمار؛ از جمله امیر چوپان(15) در غربی آن مدرسه و حمّامی ساخت، پیش از آن در مدینه حمّامی نبود.
هوای مدینه:
مروی است که مدینه را هوایی بود متعفّن و اکثر اوقات آن جا مرض وبا می شد و در زمان جاهلیّت چون غریبی به آنجا داخل می شد و می خواست که از مرض وبا ایمن باشد به او می گفتند که نهیق حمار(16) کن، چون چنین کردی از وبا ایمن گردیدی، غربا را عجب سُخریّه(17) می کردند! لاجرم مهاجران(18) را هوای آن جا سازگار نیفتاد و چنان خسته و ضعیف شدند که ایستاده نماز نمی توانستند کرد و ابی بکر را فراوان تب می آمد و در حال تب می گفت:
کُلُّ امری ءٍ مسح فی أهله     والمَوت أدنی من شراک نعله
و عایشه می گفت: واللّه پدرم نمی داند که چه می گوید و بلال چون بدین بلا مبتلا می شد می گریست و می گفت: «اَللّهُمَّ العن عُتبة بن ربیعة، وشیبة بن ربیعة، واُمیّة بن خَلَفَ کما أخرجونا إلی أرض الوباء» پس رسول خدا دعا نموده گفت:
«اللّهُمَّ حَبِّب الینا المدینة، کما حَبَّبْتَ اِلَینا مَکَّةَ أو أشدُّ حُبّا وصحّحها، وبارک لنا فی صاعِها ومُدِّها، وانقل حُمّاها إلی الجُحْفَة».(19)
چه آن هنگام تمامی جُحفه منازل یهود بود، پس عفونت مدینه به جُحفه نقل شد و هوای مدینه با امزجه مهاجر موافق افتاد.
مروی است که چون رسول خدا داخل مدینه گردید، دور مدینه را با پای مبارک خود خط کشید یا گام زد و گفت: «که خداوندا هرکه خانه های مدینه را بفروشد تو برکت مده برای او».
مرقد منور حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله :
در شرقی مسجد واقع است،(20) در خانه متبرکه خودش که در جنب مسجد بود رحلت فرمود و هم در آنجا مدفون گردید.
عربیّه:
مَرَرْتُ عَلی قَبرِ النَّبیّ محمّد     فَکَلَّمنی والقَبرُ غَیرُ مُکَلِّمِ
وبالقبر آثار النّبوة قائمٌ     یُصَدِّعُ فیها کلّ قَلبٍ مُسلم
مدفن شریف:
جمعی مدفن را داخل مسجد دانند و حدیث: «لاتَتَّخِذُوا قَبْری مَسْجِدا»(21) مؤیّد قول اوّل است، گویند آن جا اوّل خانه ابوایّوب انصاری بوده که ناقه آن حضرت در آن زانو بر زمین نهاده و مرقد شریف مکانی است که اوّل دفعه پای آن حضرت به آن مکان رسیده است.
حدّ روضه منوّره:
الی طرف پرده و انتهای دیوار است.
حدّ حرم:
بدان [همان گونه] که برای مکّه حرمی هست، از برای مدینه نیز حرم هست و حدّ حرم مدینه از «عائر» است تا «وعیر»،(22) چنانچه جماعتی گفته اند عبارت است از دو کوه که احاطه کرده اند به مدینه از جانب مشرق و مغرب و بعضی گفته اند که «عیر» و بنابر لغتی «عائر» کوهی است مشهور در جانب قبله مدینه نزدیک ذوالحُلَیفه، و آنچه در بعض اخبار صحیحه آمده تحدید به این وجه است که «ظلّ عائر الی ظِلّ وعیر»، یعنی از سایه عائر تا سایه وعیر، و شاید این تقیید از برای تنبیه بوده باشد بر این که حرم داخل عائر و وعیر است، یعنی حرم بعض آن مسافتی است که داخل است در میان آنها.
و حکم حرم مدینه آن است که حرام است قطع شجرِ(23) آن، مگر به جهت دولاب چاه. و مثل اشجار(24) است نباتات(25) حرم، الاّ از برای چارپای خود که آن را جایز دانسته اند.
و بعضی از علما مستحب می دانند که چون کسی راه به مدینه نزدیک کند بر صلوات بیفزاید و چون چشمش بر اشجار مدینه و حرم بیفتد بگوید:
«اَللّهُمَّ هذا حَرَمُ رَسُولِکَ فاجْعَلْهُ لِی وقایةً مِنَ النّار، و أمانا مِنَ العَذابِ وَ سُوآء اْلحِساب».(26)
و هنگام دخول مدینه غُسل کند و بهترین جامه ها بپوشد و صدقه بدهد و بگوید: «بِسْمِ اللّه ِ وَ عَلی مِلَّةِ رَسُولِ اللّه ، ربِّ أدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ، وَأخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ، وَأجْعَل لی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطانا نَصِیرا».(27)
حدّ مسجد رسول اللّه صلی الله علیه و آله :
الی استوانتین تا به آن دو ستونی که از طرف راست منبر الی راهی که متصّل به سوق اللّیل است.
بنای مسجد:
[بنای مسجد] سال اوّل هجرت شد، آن وقت طول و عرض مسجد را صد ذراع در صد ذراع بشکل مربّع نهادند و قبله آن به سوی بیت المقدس راست کردند.
مروی است که چون جناب پیغمبر از مکّه هجرت نموده وارد مدینه منوّره شد، در خانه أبو ایوب انصاری(28) منزل نمود و مدّتی در همان خانه نماز می کرد با اصحاب خود و آنجا زمینی بود از یتیمان[ی] چند، پس حضرت به أسعد بن زراره فرمود که این زمین را برای من خریداری نما، چون أسعد با یتیمان سخن گفت، ایشان گفتند این زمین از آنِ حضرت است و ما قیمت نمی خواهیم، حضرت فرمود که من بدون قیمت راضی نمی شوم، پس به ده اشرفی آن زمین را خرید و فرمود که در آن زمین خشت زدند و صحابه را امر فرمود که از حَرّه(29) مدینه سنگ می آوردند و خود با ایشان رفاقت(30) می نمود در سنگ آوردن، تا آن که اُسیدبن حُضَیر به آن حضرت رسید، دید که سنگ گرانی(31) برداشته، گفت: یا رسول اللّه بده تا من بردارم.
فرمود: که برو و سنگ دیگر بردار.
چون اساس مسجد را با سنگ کار کرده به زمین رسانیدند، بالایش را از خشت بنا کردند و در ساعت سعد، و در زمان اسعد آن حضرت سه فقره(32) مسجد را به جهت زیادتی مسلمین و تنگی مسجد توسعه داده، بزرگتر از اوّل بنا فرموده است ولکن بعد از رسول خدا تغییر داده شده به همین بنا و همین که قائم علیه السلام ظهور کرد مسجد را بر بنای آن حضرت خواهد گذاشت و موضع مسجد الآن قریب به وسط شهر واقع است و قبر مطّهر و مرقد منور حضرت ختمی مرتبت در شرقی مسجد است.
«مقامهای متبرّکه مسجد»
1)مرقد مطّهر.
2)منبر رسول اللّه .
3)مقام جبرئیل.
4)باب جبرئیل.
5)باب فاطمه.
6)استوانه توبه.
7)مابین قبر و منبر.
و امّا مقام جبرئیل:
همان تحت(33) میزاب(34) است، وقتی که می خواهی از در بیرون بروی، همان دری که باب فاطمه می گویند، در حالی که میزاب بالای سر باشد و باب فاطمه در عقب
«إنّ جبرئیل مَلَکٌ مِنْ مَلائِکَة اللّه لِلْوَحی والتّنزیل، إنّه نَزَل عَلی إبراهیم خَمسین مرَّة، وَعَلی مُوسی أربع مائة مرّة، و علی عیسی عَشرُ مرّاتٍ، وَعلی مُحمّدٍ أربعة وعشرین ألف مرّة».
و امّا ستون توبه:
ستونی است که ابولبابه(35) خود را به همان ستون بست تا حق تعالی عذر گناهان او را از آسمان نازل فرمود.
و اما منبر:
درسال هفتم هجرت منبر را بساختند ومنبر سه پایه(36) بود، روزجمعه رسول خدا به مسجد آمد از آن ستون که پشت می داد بگذشت و بر منبر آمد و لب به خطبه بگشاد، ناگاه بانک و ناله و حنین آن ستون بلند شد، مانند طفلی که گریه کند و شتر بچه ای که مادر خود را جوید.(37)
و امّا فضیلت مابین قبر و منبر:
قال رسول اللّه : «مابَینَ قَبْرِی وَمِنْبَری رَوضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّة».(38)
فی الْحَدِیث: رسول خدا فرموده که: یک نماز کردن در مسجد من، مقابل است نزد خدا با ده هزار نماز که در سایر مساجد خوانده شود، مگر مسجدالحرام که یک رکعت نماز در آن معادل است با صدهزار رکعت نماز.(39)
اعتکاف در مسجد مدینه:
فرموده اند که مستحب است در مدینه سه روز روزه بگیرد، چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه از برای طلب کردن حاجات خود و اعتکاف نماید در مسجد مدینه و بسیار نماز کند در آن و شب چهارشنبه نزد ستون ابی لبابه که آن ستون توبه است نماز کند و روز چهارشنبه در نزد آن بنشیند و شب پنجشنبه نزد آن ستونی که پیش ستون ابی لبابه است بنشیند و آن مقام رسول خداست و آن شب را و فردای آن را نزد آن بماند، بعد از آن بیاید نزد ستونی که پیش مقام پیغمبر است، پس شب جمعه و روز جمعه را در نزد آن نماز بخواند و تا می تواند در این روزها به چیزی از امور دنیا تکلّم نکند مگر به قدر ضرورت، و بیرون نرود از مسجد مگر از برای شغل لازم و روز جمعه بعد از حمد خدا و صلوات بر پیغمبر این دعا را بخواند:
«اَللّهُمَّ ما کانَتْ لِی اِلَیک مِنْ حاجةٍ شَرَعتُ أنَا فِی طَلَبِها والتماسها، أوْ لَم أشرع، سألتکها أولم أسألکها فانّی أتوجّهُ الیکَ بنبیّک نبیّالرَّحمة فی قضآء حَوائجی، صغیرها وکبیرها».
پس در مقام جبرئیل دو رکعت نماز خوانده و بگوید:
«أیّ بعیدٍ، أسألُکَ أنْ تُصَلّی علی مُحَمَّدٍ وأهلُ بَیته، وأسألُکَ أنْ تَردَ عَلیَّ نِعْمَتَکَ».
در فضیلت زیارت جناب پیغمبر
قال النبی صلی الله علیه و آله : «مَنْ اسْتَطاعَ أنْ یَمُوتَ بِالمَدِینَة فَلْیَمُتْ بِها».(40)
قال أیضا: «مَنْ زارَنی بَعدَ وَفاتِی کانَ کَمَنْ زارَنِی فِی حَیاتِی وَکُنْتُ لَهُ شَهِیدا وَ شافِعا یَومَ الْقِیامَة».
[وقال صلی الله علیه و آله ]: «مَنْ أتی مَکّةَ حاجّا وَلَمْ یَزُرنی بِالْمَدِینَة فَقَدْ جَفانی».(41)
فضیلت مسجد:
قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «صَلاةٌ فی مَسْجِدی هذا أفْضَلُ و خَیرٌ مِنْ ألفِ صَلاةٍ فیما سواه مِنَ المَساجد إلاّ المَسْجِدِ الحَرام».(42)
در ذکر مشاهد مطّهره مدینه طیّبه
اوّلاً: مَضْجع مُنوَّر حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله :
اوّل کسی که قبول خلعت وجود کرد، نور مقدّس مُحَمَّدی است، چنان که خودش فرموده:
«اَوَّلُ ما خَلَقَ اللّه ُ نوری».(43)
اگر آن بزرگوار نبود تمامی ممکنات در ظلمت سرای عدم می ماندند، از این جهت خلاّق أحدیّت فرمودند ای محمد:
«لَولاکَ لَما خَلَقْتُ الأفْلاک».(44)
پس اول او را آفرید، پیش از آن که آب و عرش و کرسی و لوح و قلم و زمین وآسمان ملائکه و آدم و حوّا را بیافریند به چهار صد و بیست و چهار هزار سال، پس اوست قطب کائنات و مصدر حوادثات و مبدأ و ذات جمیع موجودات و ظاهرش صفة اللّه است و باطنش غیب اللّه است، «بَلْ هُوَ سِرّه، وأمرهُ، وأرادته، و وَلِیّه عَلی کُلِّ شَیْ ء» چند هزار سال نور مقدّس آن حضرت در حجابات الوهیّت مشغول تسبیح و تکبیر بود، پس نور آن حضرت در زیر عرش هفتاد و سه هزار سال ساکن بود، پس هفتاد هزار سال دیگر او را در سدرة المُنتهی ساکن گردانید، پس نور آن حضرت را از آسمان به آسمان دیگر منتقل نمود تا به آسمان اوّل رسانید و همین که حضرت آدم را خلق فرمود همان نور را منتقل نمود بر جبین آدم، بعد آن نور شریف در اصلاب شامخه و در ارحام مُطّهره [مستقر گردید]، تا این نور از جناب عبداللّه به توسط آمنه بنت وهب ضیاء بخش عالم شهود گردید.
در بیان نسب باهره آن حضرت:
ونسب النّبی صلی الله علیه و آله : محمّدُ، بن عبداللّه ، بن عبدالمُطّلب، بن هاشم، بن عبد مَناف، بن قُصَیّ، بن کلاب، بن مُرّة، بن کَعب، بن لُؤی، بن غالب، بن فِهْر، بن مالک، بن نَضْر، بن کَنانة، بن خُزیمة، بن مُدرکة، بن الیاس، بن مُضَر، بن نِزار، بن مَعَد، بن عدنان، بن اَد، بن أدد، بن یَسَع، بن هَمَیسع، بن سلامان، بن نبت، بن حَمَل، بن قیدار، بن اسماعیل، بن ابراهیم، بن تارخ، بن ماخور، بن ساروغ، بن أرغو، بن قالع، بن غابر، بن شالخ، بن أرفخشد، بن سام، بن نوح، بن ملک، بن متوشلخ، بن أخنوخ (و هو ادریس)، بن نارد، بن مهلائیل، بن قینان، بن أنوش، بن شیث هبة اللّه ، بن آدم صفی اللّه علیهم السلام
منقول است شبی که آمنه به آن حضرت حامله شد، منادی ندا کرد در آسمانها که بشارت باد شما را که در شاهوار نطفه خاتم الانبیاء در صدف عصمت و جلالت قرارگرفت، در زمین هیچ رونده و پرنده و جُنبنده نماند که بر ولادت شریف آن حضرت مُطّلع نگردد. پس چون نه ماه تمام شد آمنه با مادر خود بره گفت: ای دختر بر چنین شوهری گریستن رواست و منع کردن از نوحه در چنین مصیبتی عین جفا است، پس آمنه داخل حُجره شد و شمعی افروخت، ناگاه او را درین حال درد زاییدن گرفت و برجست که در را بگشاید، هر چند جُهد(45) کرد در گشوده نشد، پس برگشت و نشست و از تنهایی وحشت عظیم بر او مستولی شد، ناگاه دید که سقف خانه شکافته شد و چهار حوریّه فرود آمدند که حجره از نور روی ایشان روشن شد و به آمنه گفتند مترس بر تو باکی نیست ما آمده ایم که تو را خدمت کنیم، از تنهایی دلگیر مباش، آن حوریان آن خاتون را به میان گرفتند، پس آمنه مدهوش شد و چون به هوش آمد دید که حضرت رسول خدا در زیر دامانش به سجده در آمده و پیشانی نورانی بر زمین نهاده و انگشت سبّابه را برداشته می گوید: لا اله الاّ اللّه .
اما تاریخ کلیّه اوقات شریف آن حضرت:
«وُلِدَ بِمَکّة مِنْ آمنة بنت وهب، وأرضعته حَلیمة السّعدیَّة، ومدّة حیاته ثلاث وستّون سنة، انّ عبداللّه أباهُ مات وعمره سبعة أشهر،(46) وتزوّج بخدیجة وعمره خَمسٌ وعشرون سنة، ونزل علیه القرآن یوم الأثنین تاسع عشر رمضان، ومبعثه یوم الجُمعة سابع عشر رجب ، ومعراجه بعد المبعث بسنتین یوم الأثنین، وأقام بمکّة بعد البعثة ثلاث عشر سنة، ثمّ استتر فی الغار ثلاثة ایّام، و هاجر بعدها الی المدینة یوم الأثنین حادی عشر من الهجرة».
و اما تاریخ هجرت آن حضرت:
روز پنجشنبه غُرّه(47) شهر ربیع الأوّل در سال سیزدهم بعثت، که شش هزار و دویست و شانزده سال از هبوط آدم گذشته بود، پیغمبر با ابوبکر از مکه به غار کوه ثور آمدند، و آن روز مبدأ تاریخ اسلامیان گردید.
اما سبب هجرت آن حضرت:
«لمّا سَمع قریش بإسلام الأنصار، فاجتمعوا متشاورین فی أمر محمدٍ صلی الله علیه و آله ،
فقال ابوالبختری: أنْ تحبسوه فی بیتٍ حتّی یموت.
فقال هشام بن عمرو: أن تحملوه علی جملٍ فتخرجوه من أرضکم.
فقال أبوجهل: إنّی أری أن تأخذوا من کلّ بطنٍ غلاما وتعطوه سیفا فیضربوه ضربةً واحدةً فیتفرق دمه فی القبایل،
فأتی جبرئیل فأخبره الخَبر، وأمره بالهجرة، فبیّت علیّا علی مضجعه وخرج مع أبوبکر الی الغار، فلمّا أصبحوا و فتشوا علی الفراش وجدوا علیّا علیه السلام ، فارسلوا فی طلبه، فلمّا بلغوا الجبل ومرّوا بالغار وأنسج العنکبوت علی بابه، فمکث فیه ثلاثا ثم قَدِم المدینة».
بعد از آن که مشرکین قریش می خواستند آن شبی که پیغمبر را به قتل رسانند، پیغمبر به غار ثور فرار کرده و علی را در خوابگاه خود خوابانید، علی علیه السلام دل بر آن نهاد که خویش را فدای پیغمبر کند، ملائکان به حراست علی آمدند و می گفتند: «بخٍّ بخٍّ لک یا علیّ، مَنْ مِثلُک یابن أبیطالب؟ یُباهی اللّه بک الملآئکة»،(48) و این آیه نازل شد: وَمِنْ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللّه ِ وَاللّه ُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ.(49)
مشرکین قریش به درون سرای تاختن بردند و چند سنگ بر آن خوابگاه براندند، ناگاه علی سر برداشت و بانک زد که کیستید، وقتی که علی را شناختند گفتند محمد کجا است؟
فرمود: شما او را به من نسپرده اید و نخواستید در مملکت شما باشد، او خود بیرون شد.
سراقة بن مالک گفت: بکشم علی را؟
ابوجهل گفت: دست از این بیچاره بردارید که محمد او را فریفته و فدای خود ساخته.
علی فرمود: ای ابوجهل به من چنین سخن مگوی، خدای آن فضلی که مرا داده که اگر عقلِ مرا بر جمیع دیوانگان جهان قسمت کنند دانا شوند و اگر از توانایی من بر جمله ضعیفان بهره رسانند شجاع و دلاور گردند، اگر از حلمِ من بر همه بی خردان بذل فرمایند با وقار شوند.
بالجمله پیغمبر طیّ مسافت کرد تا به قبیله(50) قُبا رسید.
منازلی که رسول خدا از غار تا به مدینه حرکت فرمود بدین ترتیب بود:
مکّه، غار کوه ثور، عَسَفان، أنحّ، قُدَید، الحراز، ثنیّة المُرّة، السّقف، لفت، مداله، مجاح، مرجح، بطن، جداجد، أجرد، ذی سلم، عبایند، القاحه، المنعرج، ثنیّة، العایر، بطن ریم، قبا.
مدت پنج روز در قبیله قبا متوقف شده منتظر علی علیه السلام بود، بعد از رسیدن علی علیه السلام زمینی از کلثوم بن هِدْم که در برابر خانه خود داشت و مربد می نامیدند از بهر مسجد معیّن گشت و پیغمبر زمین را از او بگرفت و خاصّ خود نمود، اهل مدینه مسجد قبا را استوار کردند و آن اول مسجدی است که پیغمبر در [حومه] مدینه به پای کرد و این آیت در شأن آن مسجد فرود شد: لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوَی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَاللّه ُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ، پیغمبر نماز بگزاشت [و] روز جمعه از آنجا حرکت فرمود و وارد مدینه شد.
تاریخ وفات رسول اللّه صلی الله علیه و آله :
مدت اقامت آن بزرگوار در دنیا شصت و سه سال کشیده، چهل سال قبل از بعثت و سیزده سال بعد از بعثت در مکه و ده سال در مدینه منوره اقامت فرمود، تا این که در روز دوشنبه دو شب از [پایان] ماه صفر مانده از صدمه سَمّی که در غزوه خیبر داده بودند [وفات[ و در آن بقعه مبارکه دار بقا را اختیار فرموده، در خانه خود مدفون گردید، که مزار پاک و مرقد منوّر آن حضرت در جانب شرقی(51) مسجد می باشد.
در ثواب زیارت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله :
مروی است که رسول خدا فرمود: «کسی که زیارت کند مرا بعد از وفات من مثل آن کسی است که هجرت نماید به سوی من در حیات من، و مثل کسی است که مرا زیارت کند در حیات من، هر کسی که زیارت کند مرا در حیات من، می باشد در جوار من در روز قیامت، پس اگر زیارت مرا طاقت نداشته باشید بفرستید بر من سلام، پس خداوند عالم به من می رساند».(52)
و در حدیث دیگر فرموده:
«هر کس بیاید به زیارت من، می باشم شفیع او در روز قیامت، و هر کس بیاید به حجّ خانه کعبه و مرا در مدینه زیارت نکند پس او جفا کرده است بر من و هر کس بر من جفا کند جفا می کنم او را در روز قیامت، و هر که به زیارت من بیاید واجب شود به ذمّه من شفاعت او، و هر که را شفاعت من واجب شود بهشت او را واجب گردد».(53)
و در حدیث دیگر:
از امیر علیه السلام منقول است که: «تمام کنید حجّ خود را به زیارت رسول خدا، که ترک زیارت آن حضرت بعد از حجّ جفا و خلاف ادب است و شما را امر به این کرده اند و بروید به زیارت قبری چند که خدا لازم فرموده بر شما حق آنها را و زیارت آنها را و از خدا روزی طلب کنید نزد آن قبرها».(54)
به سند معتبر [حضرت] باقر علیه السلام فرموده:
«هر که حضرت رسول را زیارت کند چنان است که حق تعالی را در عرش عبادت کرده باشد».(55)
به روایت دیگر فرموده: «که مثل کسی است که زیارت کرده باشد خدا را در عرش».(56)
آداب زیارت و فواید معنویه آن:
بدان که قوّه قدسیّه، خصوصا نفوس مقدسه انبیا و ائمّه علیهم السلام ، چون دست از بدن خود برداشته صعود به عالم تجرّد نمودند، نهایت استیلا و غایت احاطه بر این عالم از برای ایشان حاصل می شود و تمامی امور این عالم در نزد ایشان منکشف و ظاهر می گردد، و تمکن دارند از تصرّف و تأثیر دراین عالم، پس هر که به قبور مطهره ایشان حاضر شد به جهت زیارت ایشان، بر او مطّلع می شوند و از احوال زوّار مرقد مطهّر خودشان استظهار تام دارند و سؤالات و تضرّعات و توسّلات ایشان را می شنوند، چنانچه در فقرات زیارت أئمّه اطهار علیهم السلام است:
«أشهدُ أنّک تَشْهَدُ مَقامی، وتَسْمَعُ کلامی، وتَردُّ یا سیّدی سلامی».(57)
و نظر به رأفت و مهربانی ایشان نسبت به مُخلصان، نسیم الطاف ایشان بر آنها می افتد، پس دامن شفاعت بر میان زده، طلب حوائج ایشان را از خدا می کنند و از درگاه الهی مسألت برآمدن مطالب و آمرزش گناه ایشان را می نماید، چگونه زیارت قبور ایشان افضل طاعات و اکمل عبادات نباشد و حال آن که زیارت مؤمن أجر عظیم و ثواب جزیل دارد؟ پس چگونه خواهد بود زیارت کسی که خدا او را از هر خطایی معصوم ساخته و از رجس و گناه پاک و مطهّر گردانیده و او را به همه خلایق مبعوث نموده و هیچکس از اول و آخرین نیست مگر این که در روز قیامت به شفاعت آن حضرت و ائمه علیهم السلام محتاج است، لواء حمد و حوض کوثر و بهشت و جهنّم و شفاعت امّت را صاحب اختیار کلّ اند در روز قیامت.
امّا از لوازم ادب آن که:
قبل از رفتن به زیارت آن حضرت غُسل کند و لباس پاکیزه خود را بپوشد و هکذا(58) زینت دهد باطن خود را به غُسل توبه و پوشیدن لباس اطاعت و بندگی، با خضوع و خشوع در دَرِ مسجد ایستاده و رخصت داخل شدن بطلبد و بخواند:
«بسم اللّه الرحمن الرحیم، اللّهُمَّ اِنّی قد وقفتُ عَلی بابِ بیتٍ مِنْ بیوت نبیّک صلی الله علیه و آله ، وقد مَنَعتَ النّاس الدخول الی بیوته الاّ بإذن نبیّک، فقلت یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْاَللّهُمَّ وإنی أعتقدُ حُرمة نبیّک فی غیبته، کما أعتقدُ فی حضرته، وأعلم أنّ رُسُلک وخُلفآئک أحیاءٌ عندک یرزقون، یرونَ مکانی فی وقتی هذا وزمانی، ویَسمعونَ کلامی فی وقتی هذا، ویردّون علیَّ سلامی، وإنّک حَجَبتَ عن سمعی کلامَهُم، وفتحتَ باب فهمی بلذیذ مُناجاتهم، فانّی أستأذنُک یا ربّ أوّلاً، واَستأذنُ رسولک صلواتک علیه و آله ثانیا، وأستأذنُ خلیفتک الاِمام المفروض علیَّ طاعته فی الدّخول فی ساعتی هذه الی بیته، واستأذنُ ملآئکتک الموکّلین بهذه البُقعة المُبارکة المطیعة للّه السّامعة، السّلامُ علیکم أیّها الملآئکة الموکّلون بهذه المشاهد المبارکة ورحمة اللّه وبرکاته، باذن اللّه ، واذن رسوله، واذن خلفآئه، وإذنکم صلوات اللّه علیکم أجمعین، أدخلُ هذا البیت متقرّبا الی اللّه وباللّه ورسوله محمّد وآله الطّاهرین، فکونوا ملائکة اللّه أعوانی، و کونوا أنصاری، حتّی أدخلَ هذا البیت، و أدعواللّه بفنون الدّعوات، وأعترف للّه بالعبودیّة، وللرّسول ولأبنائه صلوات اللّه علیهم بالطّاعة».
پس بگوید: «بسم اللّه ، وباللّه ، وفی سبیل اللّه ، رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَانا نَصِیرا».(59)
و داخل شود، بعد از داخل شدن صد مرتبه «اللّه اکبر» بگوید.
زیارت آن حضرت:
به سند معتبر از ابی بصیر منقول است که خدمت رضا علیه السلام عرض کردم که چگونه باید سلام کرد بر حضرت رسول خدا، فرمود که بگو:
«السلام علی رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، السلام علیکَ یا حَبِیب اللّه ، السّلام عَلَیک یا صَفْوَةَ اللّه ، السلام علیک یا أمینَ اللّه ، أشهدُ أنّک قد نَصَحْتَ لاُمَّتِک، وَجاهَدْتَ فی سبیل اللّه ، وعَبَدته حتّی أتاک الیقین، فجزاک اللّه أفضل ما جزی نبیّنا عن اُمّته، اللّهُمَّ صَلِّ عَلی ابراهیم، و آل ابراهیم، إنّک حمیدٌ مجیدٌ».(60)
در «فقه رضوی» مذکور است که در زیارت رسول خدا در بالای سر آن حضرت رو به قبله بایست و بگو:
«السّلامُ علیک أیّها النّبی ورَحمة اللّه وبرکاته، السّلامُ علیک یا أباالقاسم، السّلامُ علیک یا سیّد الأوّلین والآخرین، السّلامُ علیک یا زین القیامة، السّلام علیک یا شفیع القیامة، السّلام علیک یا ملاذ الأُمّة، ورحمة اللّه وبرکاته. أشهدُ أنْ لااله الا اللّه وحده لا شریک له، وأشهدُ أنّک عبده ورسوله، بلّغت الرّسالة، وأدّیت الأمانة، ونَصَحتَ اُمَّتَک، وجاهدتَ فی سبیل ربّک حتّی أتاک الیقین، صلّی اللّه علیک، وعلی أخیک، ووصیّک، وابن عمّک، أمیرالمؤمنین، وعلی إبنتک سیّدة نساءِ العالمین، و علی ولدیک الحسن و الحُسین، أفضل الصّلاة والسّلام، و رحمة اللّه و برکاته».
و ایضا بگوید:
«السّلامُ علی سیّدنا ومولانا رسول اللّه ، محمّد بن عبداللّه ، خیر خلق اللّه ، ورحمة اللّه وبرکاته.
السّلام علی سیّدتنا ومولاتنا خدیجة الکبری اُمّ المؤمنین و رحمة اللّه و برکاته.
السّلام علیک یا رسول اللّه ، و علی جدّک عبدالمطّلب، و علی أبیک عبداللّه ، و علی اُمّک آمنه بنت وَهَب و رحمة اللّه و برکاته.
السّلامُ علی القاسم، والطّاهر، وابراهیم ابناء رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاتة.
السّلام علیکم یا أهل بیت النّبوة، و موضع الرّسالة، و مُختلف الملائکة، و مَهبط الوحی و التنزیل، و رحمة اللّه و برکاته».(61)
و مستحب است در حین خروج از مدینه وداع نماید قبر جناب پیغمبر صلی الله علیه و آله را پس بگوید:
«اللّهُمَّ لاتجعله آخر العهد مِنْ زیارة قبر نبیّک صلّی اللّه علیه و آله، فان توفیّتنی قبل ذلک فانّی أشهدُ فی مماتی علی ما شهدتُ علیه فی حیاتی أنْ لا اله إلاّ أنت، وأنّ محمّدا عبدک و رسولک».(62)
و بگوید: «صَلَّی اللّه ُ علیک، لا جعله اللّه آخر تسلیمی علیک».(63)
شیخ طوسی روایت کرده که چون خواستند که عمارت روضه آن حضرت را بسازند، در نزدیک سر و پای آن حضرت مُشکی ظاهر شد که به آن خوشبویی مُشک ندیده بودند و در شأن و شرف و ارتباط آن جناب با مبدأ فیّاض ـ جلّ و علا ـ این قدر کفایت می کند که قبل از ظهور در عالم شهود که عالم تکلیف می باشد از اوّل ایجاد مشغول عبادت و بندگی بود و در حجابات به تقدیس و تسبیح حضرت اقدس الهی بود و بعد از انقلاب صورت عُنصریّه به عالم دیگر که موت تعبیر شده و قطع تعلّقات از تمام مکلّفین می شود باز مشغول عبادت و اطاعت پروردگار هست، چنانچه در حدیث معتبر منقول است که در هر شب جمعه روح مقدّس حضرت رسول صلی الله علیه و آله و ارواح مطهره ائمة علیهم السلام و روح پر فتوح امام زمان را رخصت می دهند که به سماوات عروج نمایند تا به عرش اعظم الهی می رسند و به دور آن هفت شوط طواف می کنند و نزد هر قائمه(64) از قوائم عرش دو رکعت نماز می کنند، پس به سوی بدن های شریف خود برمی گردند.
به سند معتبر منقول است:
که جعفر بن مُثنّی خطیب مدینه گوید که: در مدینه بودم سقف مسجد رسول خدا خراب شد از موضعی که نزدیک قبر شریف آن حضرت بود و بنّایان و کارکنان بالا می رفتند و فرود می آمدند، پس اسماعیل بن عمّار را گفتم: که از حضرت صادق علیه السلام سؤال کند آیا می توانیم بالا رفته و به قبر مقدّس آن حضرت مشرف شویم و نظر کنیم؟
روز دیگر اسماعیل برای ما خبر آورد که حضرت فرمود که: من دوست نمی دارم برای احدی که بر قبر آن حضرت مشرف شود و ایمن نیستم ببیند چیزی که دیده اش نابینا شود به سبب آن، یا آن که ببیند که آن حضرت ایستاده نماز می خواند، یا آن که ببیند که با بعضی از زنان طاهره خود نشسته است و صحبت می دارد!(65)
و امّا اولاد رسول اللّه :
«کان لمحمّدٍ صلّی اللّه عَلیه و آله مِنْ خدیجة الکبری ابنان: قاسم و طاهر، و أربعُ بناتٍ: زینب، و کلثوم، و رقیة، و فاطمة، وابراهیم من ماریة القبطیّة، و قد درج البنون کلّهم اطفالاً».
در بیان مقام های متبرکه آنجا:
مُصلّی حضرت رسول: در اعیاد و در ایام شریفه در آن مکان خطبه می فرمود و در غربی مدینه واقع است.(66)
بدانکه از تکالیف زوار در مدینه منوّره:
اولاً: زیارت حضرت خاتم انبیا محمّد بن عبداللّه صلوات اللّه و سلامه علیه می باشد، چنان که آن حضرت فرمود: هرکس بیاید به حجّ و مرا زیارت نکند پس او جفا کرده است بر من،(67) چنانچه [در] فضیلت زیارت آن حضرت معروض گردید.
معجزةٌ:
و فی «لؤلؤة البحرین»: روی الشیخ یوسف البحرانی عن العلاّمة، وعن السیّد رضی الدین بن طاوس، عمّن حدّثه، عن بعض أهل الموصل، قال: عزمُت علی الحجّ، فاتیتُ الأمیر حُسام الدّولة المُقلّدبنُ رافع (فهو أمیرنا یومئذٍ) أن اُودّعه، وأحضر مُصحفا فحلّففنی به لأبلغنَّ رسالته، وحلفَ به لأنّ ظهر هذا الحدیث لأقتلنّک.
قال: إذا أتیتَ المدنیة فقف عند قبر محمدٍ صلی الله علیه و آله وقل یا محمّد فَعَلْتَ، وصَنَعتَ، وموّهت علی الناس فی حیاتک، ثم أمرتهم بزیارتک بعد مماتک!!
ثمّ سرّتُ وحجَجَتُ وعدتُ حتی أتیتُ الی المدنیة وزرتُ رسول اللّه صلی الله علیه و آله وهِبتُهُ أنْ اَقول ما قال لی، وبقیتُ أیاما حتّی اذا کان لیلة سیرنا فذکرتُ یمینی بالمصحف، فوقفتُ أمام القبر وقلتُ یا رسول اللّه : حاکی الکُفر لیس بکافر، قال المُقلّد بن [رافع بن [المُسیّب کذا و کذا، فلما جَنّ اللّیل رأیت فی منامی رسول اللّه صلی الله علیه و آله وعلیّا علیه السلام وبید علیّ سَیفٌ وبینهما رجلٌ قائم وعلیه إزارٌ دیبقیٌ أبیض.
فقال لی رسول اللّه صلی الله علیه و آله یا فلان أکشف عن وجهه، فکشفته.
قال: تعرفه؟
قلت: نعم.
قال: من هو؟
قلت: المقلّد بن المسیّب.
قال: یا علی إذبحه، فذبحه.
ثم انتبهتُ مرعوبا، فاخبرت صاحبی، وکتب شرح المقام، وأرّخ اللّیلة، فلمّا وصلنا الموصل فوجدنا الأمیر مذبوحا علی فراشه، فوجدنا اللّیلة الّتی أرخنّاها بالمدینة، أنّ وقوع ذلک کان فی سنة تسعین وثلثمائة.
دوّم: از تکالیف زوار، زیارت حضرت فاطمه علیهاالسلام است، و در محلّ مدفن آن مخدّره اختلاف است:
در «تحفة الزائر» گوید: چون حضرت فاطمه وصیّت نمود که اورا در شب دفن کنند و کسانیکه بر او ظلم کردند به نماز و جنازه اش حاضر نشوند، پس اورا در شب دفن کردند، و به این سبب محلّ قبر شریف آن حضرت مختلفٌ فیه میان علمای خاصّه و عامّه گشت، و ظاهر اکثر احادیث معتبره آن است که آن حضرت در خانه خود مدفون گردیده است که متّصل به حجره طاهره حضرت رسول است، و اکنون ضریحی نیز از برای آن حضرت ساخته اند.(68)
و بعضی گفته اند: که در روضه مُطّهره میان قبر و منبر مدفون است.
و بعضی گفته اند: که در بقیع نزدیک به قبر ائمّه علیهم السلام مدفون است.
و احوط آن است که در هرسه موضع زیارت شود، اگرچه بودن قبر آن حضرت در بقیع بعید است و اظهر نزد جماعتی آن است که در خانه خود مدفون است و همین است مختار و پسندیده.
شیخ طوسی، و شیخ صدوق فرموده اند که افضل نزد ما آن است که در خانه و روضه هردو جا زیارت شود.
و شیخ صدوق از ابی بصیر روایت فرموده که گفت: از حضرت رضا علیه السلام سؤال نمودم از قبر حضرت فاطمه زهرا.
فرمود: که در خانه خود مدفون شد، پس چون زیاد کردند بنی امیّه مسجد را داخل مسجد شد.
وایضا شیخ صدوق در «معانی الأخبار» از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده آنچه را که حاصلش این است که حضرت فاطمه علیهاالسلام در روضه مدفون است.
صاحب کتاب «هدیة الزائرین» گوید: روضه مبارکه بقدر چهار ستون عرض دارد، و پاره ای از خانه حضرت فاطمه را داخل مسجد کرده اند.
پس ممکن است جمع میان این احادیث که آن خاتون معظّمه در خانه خود مدفون شده باشد در جانب مسجد که مُحاذی مابین قبر و منبر و داخل روضه باشد، و مؤید این است آنچه در روایت سابق مذکور شد که خانه حضرت داخل روضه و بهترین جاهای روضه است.
در تعیین محل قبور فواطم و تحقیق آن:
بدانکه مؤلف گوید: در بقعه ائمه اربعه که اصل آن از بناهای ناصر بن المستضی ء است، دو نفر دیگر نیز مدفونند؛ یکی عبّاس عموی پیغمبر صلی الله علیه و آله که قبرش متّصل به قبر ائمه است و در طرف غربی است و دیگر قبری است که در طرف قبلی بقعه متّصل به دیوار است و ضریح(69) کوچکی دارد و آن را نسبت به حضرت فاطمه زهرا می دهند، و جماعت بسیاری از عامّه معتقدند که آن قبر فاطمه زهرا علیهاالسلام است، و قبر فاطمه بنت اسد همان است که در زاویه قبرستان بقیع در طرف شمالی قُبّه عثمان معروف است.
امّا مذهب اکثر علمای شیعه آن است که مدفن حضرت فاطمه یا در خانه خود است، یا در روضه مطّهره، و بعید نیست که این قبری که در پیش روی ائمّه بقیع است، محلّ قبر فاطمه بنت اسد باشد، اشتباه اسمی شده باشد.
و شیخ رحمه الله در تهذیب در باب نسب حضرت صادق علیه السلام فرموده که قبر آن حضرت با پدر و جدّ و عمّ بزرگوارش حضرت حسن علیه السلام در بقیع است و در بعض اخبار است که آنها نازل شده اند بر جدّه شان فاطمه بنت اسد، بن هاشم، بن عبد مناف؛ یعنی این چهار امام علیهم السلام در نزد قبر فاطمه مادر امیرالمؤمنین علیه السلام مدفونند.
پس اظهر همان است که از کلام شیخ مفهوم می شود و بقعه ای که نسبت به فاطمه بنت اسد می دهند مشهد سعد بن معاذ اشهلی است چنانچه در «تلخیص معالم الهجره» گفته شده که فاطمه بنت اسد با ائمّه بقیع در یک موضع مدفون است، و سمهودی که از علمای عامّه است در کتاب «خُلاصة الوفا فی أخبار دار المصطفی» نیز اختیار کرده که فاطمه بنت اسد نزد ائمّه بقیع مدفون است، پس سزاوار است که زیارت شود آن حضرت در اینجا و از فیض زیارت جناب عباس عمّ رسول اللّه نیز محروم نباید شد، و شیخ شهید در «دروس» گفته، مستحب است زیارت کردن مُنتَجَبین(70) از صحابه را.
و ایضا قبر جناب ابراهیم ابن رسول اللّه صلی الله علیه و آله واقع است در بقعه ای قریب(71) به بقعه ائمّه اربعه علیهم السلام .
و جناب عُثمان بن مظعون(رضی اللّه عنه) که حالش ذکر خواهد شد، قبرش در همان بقعه شریفه است.
و اسعد بن زراره، و ابن مسعود نیز در بُقعه عثمان بن مظعون مدفونند، و صاحبان تاریخ مدینه ذکر نموده اند که عُلیا [مخدّره] جناب رقیّه و اُم کلثوم دو دختر رسول خدا نیز در همین بقعه مدفونند.
علمای سِیَر(72) و مورّخین مدینه گفته اند که بیشتر اصحاب رسول خدا در بقیع مدفون گشته اند و قاضی در «مدارک» ده هزار گفته، و لکن غالب آنها مخفی است قبرشان، هم عینا و هم جهةً، چه از زمان قدیم، علامتی بر سر قبورشان نگذاشته اند.
و دیگر قبر جناب عقیل برادر امیرالمؤمنین علیه السلام در آنجا است که معروف است به قبّه عقیل با پسر برادرش عبداللّه بن جعفر،(73) و بعضی گفته اند که عقیل در خانه خود مدفون است، و در نزدیکی قبر عقیل بقعه ای است منسوب به زَوَجات(74) پیغمبر و غیر از خدیجه که در مکّه است، و غیر از میمونه که در سَرف است (که موضعی است ما بین مکّه و مدینه) عموما در آنجا است.
و [دیگر] قبر صَفیّه عمّه رسول خدا و دختر عبدالمطلب باشد، در طرف چپ آن کسی است که از بقیع بیرون رود.(75)
و قبر جناب اسماعیل فرزند حضرت امام صادق در مشهد بزرگی است در طرف غربی قُبّه عبّاس، خارج از بقیع است،(76) و آن بقعه رکن سور مدینه است از جهت قبله و مشرق و درش از داخل مدینه مفتوح می شود و بنای آن بقعه پیش از سور مدینه شده.
و قبر مقداد(77) [از] صحابه در بقیع است نه در شهر و آن که فعلاً بین مردم غلط مشهور است آنکه در شهروان است قبر شیخ مقداد حلّی است که وصیت فرموده که او را در راه زوار عتبات دفن کرده اند.
بأیّ حال(78) ما در اینجا دو نفر را به موجب تواریخ و اخبار، مختلف می بینیم؛ یکی عقیل است نوشته اند«أنّه توفّی بالشّام فی خلافة معاویة»؛ یعنی عقیل در ایام خلافت معاویه در شام وفات نمود، اکنون او را در بقیع قبری است آشکار، و دیگر اختلاف است در محل قبر زینب کبری بنت امیرالمؤمنین علیهاالسلام بعضی نوشته اند که با شوهرش عبداللّه بعد از اسیری به شام رفت و دو باره اسیر شد و در آنجا وفات نمود، اکنون مشهد زینب در شام مشهور است.
لکن مرحوم واعظ طهرانی در کتاب «روح و ریحان» گوید: آنکه در دمشق شام است مشهد زینب، بنت یحی المتوّج، بن الحسن الأنور، بن زید الأثلج، بن الحسن السّبط [ابن[ علی بن ابی طالب علیه السلام می باشد، در تواریخ و انساب و غیره نوشته است که این خاتون وفات و مدفنش در قریه ضیعه در حوالی دمشق است واقع شده، همین زینب مشتبه به زینب خاتون بنت علی علیه السلام شده است غلط و خلاف مشهور است، از برای آنکه زینب کبری بعد از چهار ماه مراجعت از شام در مدینه وفات و در بقیع مدفون گشت.(79)
بهر حال مادامی که در مدینه هستی در شرافت آنجا تفکر کن که آنجا موضع وحی و تنزیل است.
ولنعم ما قیل(80):
أرضٌ مَشی جبریل فی عرصاتها     واللّه شرّف أرضها و سمائها
و دیگر از تکالیف زوّار در مدینه: رفتن به سوی کوه احد است تا زیارت کند جناب حمزه عمّ رسول خدا و سایر شهدای کوه اُحد را.
چون از زیارت ائمه بقیع فارغ شدی برو به سوی اُحد که در یکفرسخی مدینه است، و در مسجد فضیخ(81) نماز کرده پس برو به سوی قبر حمزه.
علمای تاریخ مدینه گفته اند: که عبداللّه جَحْش که خواهرزاده حمزه است نیز در بقعه او مدفون است و قادرِ خلیفه ناصرلدین اللّه در سال پانصد و هفتاد قبه عالیه(82) بر قبر آنها بنا کرد، و گفته اند که در سمت قبله چسبیده به کوه اُحد مسجدی است که بنیانش منهدم شده، پیغمبر صلی الله علیه و آله در آنجا نماز خوانده، و سمهودی شافعی در «خلاصة الوفا» روایت کرده از جابر که گفت که حضرت موسی و هارون علیهماالسلام حجّ کردند، پس گذشتند به مدینه طیبه از یهود آنجا خوف کرده مخفیا به سمت اُحد رفتند، همینکه آنجا رسیدند حالت موت در حضرت هارون ظاهر شد، پس جناب موسی از برای او قبری حفر کرد، و هارون داخل قبر شد و رحلت فرمود، پس جناب موسی خاک بروی او ریخت و او را در آنجا دفن کرد. امّا علی بن ابراهیم قمّی رحمه الله در تفسیر خود از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که آن حضرت فرمود که موسی و هارون هر دو در تیه(83) رحلت نمودند، و وفات هارون پیش از موسی بوده، چنانچه بنده کمترین شرح حال آنجنابان را در حرم سیم عرض خواهم کرد.
و دیگر از اماکن شریفه در مدینه مسجد قُبا است که گاهی از آن [با نام] مسجد ذی القبلتین [یاد] شده.(84)
و [دیگر] مشربه اُمّ ابراهیم است؛ یعنی غرفه مادر حضرت ابراهیم فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله که رفتن به آنجا و عبادت و نماز در آن از مندوبات(85) است.
امّا جناب آقا سیّد محمد باقر حجت الاسلام قدس سره در مناسک حج خود فرموده: امّا مشربه امّ ابراهیم معروف نیست، حقیر با جمعی از حاجّ که همراه بودند سعی بسیار کردیم تا به میان نخلستان به دو مسجد خرابه رسیدیم گفتند که اینجا مشربه امّ ابراهیم است و در هر دو نماز کردیم.
و مسجد فضیخ قریب به مسجد قبا است و او را مسجد «ردّالشمس»(86) نیز می گویند. حضرت صادق علیه السلام فرموده برو به مسجد فضیخ و دو رکعت نماز کرده از آنجا برو به مسجد فتح [که] او را مسجد احزاب نیز می گویند، بعد دو رکعت نماز در مسجد فتح بخوان:
«یا صَریخَ الَمکْروُبین، و یا مُجیبَ دَعوةِ المُضطرّین، أکشف غَمّی وَ همّی وَکربی کما کشفت عن نبیّک هَمّه و غَمّه و کُربه، و کفّیته هول عدوّه فی هذا المکان، وَ أکفنی ما أهمّنی مِنْ أمر الدُّنیا والآخرة، یا أرحم الراحمین».
و برو به عُریض(87) که در یک فرسخی مدینه است، به جهت زیارت علیّ بن امام جعفر صادق علیه السلام .
و مکانهای دیگر:
مسجد حضرت فاطمه، مراد از مسجد فاطمه بیت الأحزانِ آن خاتون است که در بقیع است.(88)
و مسجد سُقیا، و مسجد خلوت (؟)، و خانه امیرالمؤمنین، و خانه امام جعفر صادق(89) علیه السلام که در در مسجد است دو رکعت نماز در آنجا بکن، و خانه امام زین العابدین،(90) و مسجد سلمان، و مسجد امیرالمؤمنین که محاذی قبر حمزه است، و مسجد مباهله،(91) و زیارت شهدای بدر، و أبوذر در ربذه، و مسجد غدیر که در جُحفه است.
***
پی نوشتها:
1 ـ نام گذاری.
2 ـ طولانی ترین.
3 ـ جنگ.
4 ـ چهارگانه.
5 ـ عضدالدوله دیلمی، یکی از حاکمان نیکو نام شیعی و برجسته ترین و مقتدر ترین و داناترین پادشاه آل بویه، بر بخشهای وسیعی از ایران و عراق حکومت راند، دوره حاکمیت او در مشرق اسلامی (372 ـ 376 ه ) یکی از درخشانترین دورانهای شکوفایی علم و تمدن اسلامی بشمار می رود. آرامگاه وی در درگاه ورودی رواق امیرالمؤمنین علیه السلام در نجف اشرف می باشد.
6 ـ جمعیت.
7 ـ سبزه.
8 ـ نزدیک.
9 ـ نظیر این روایت در بحار الانوار، ج99، ص361
10 ـ از سوی.
11 ـ یکی از صحابه بزرگوار پیامبر صلی الله علیه و آله ، هنگامی که آن حضرت به مدینه هجرت فرمود نخست در منزل او فرو آمد و سکنی گزید تا آنکه برای آن حضرت خانه ساخته شد. خانه ابوایوب تا سال 1365ش در سمت جنوب شرقی مسجدالنبی صلی الله علیه و آله پابرجا بود. ابوایوب عمری طولانی نمود و عاقبت به همراه لشکر مسلمانان برای فتح قسطنطنیه (استانبول امروزی) رفت و در بیرون این شهر درگذشت، امروزه آرامگاه او در حومه استانبول زیارتگاهی مهم و باشکوه و دشتهای پیرامون آن قبرستان مردم این شهر است.
12 ـ بنا بر تحقیق و گفتار بسیاری از محققین و اهل نظر خانه عایشه به همراه دیگر حُجرات و اتاقهای دیگر همسران پیامبر صلی الله علیه و آله در سمت جنوب مسجد النبی صلی الله علیه و آله قرار داشته و بعدها در دوران خلیفه دوم به مسجد افزوده شده است، اما مدفن پیامبر صلی الله علیه و آله که در جنوب شرقی مسجد النبی صلی الله علیه و آله قرار دارد و در پس آن ـ یعنی به سمت شمال ـ خانه حضرت زهراء علیهاالسلام قرار دارد، هیچ گونه ارتباطی با عایشه ندارد، و پیامبر صلی الله علیه و آله پس از فوت در حجره خود و نه در خانه عایشه مدفون گردید و بعدها در دوران خلافت خلفا برای بالا بردن نام عایشه و کاستن از اهمیت دیگر همسران پیامبر و بویژه به هدف دشمنی با اهل البیت علیهم السلام احادیثی چند در نسبت دادن این خانه به عایشه و این که پیامبر در خانه او وفات یافت جَعل نمودند.
13 ـ چپ.
14 ـ چوبی است گرانقیمت و مقاوم که بر اثر آب و آفتاب و گذشت زمان هرگز پوسیده نمی شود، علاوه بر این موریانه نیز نمی تواند در آن نفوذ کرده و خانه سازد.
15 ـ از امرای غزنوی.
16 ـ صدای الاغ.
17 ـ مورد تمسخر قرار می دادند.
18 ـ مقصود مسلمانان مهاجری است که از پس از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه آنان نیز خانه و کاشانه خود را در مکه رها نموده و به مدینه هجرت نمودند.
19 ـ بحار الانوار، ج18، ص9 و ج19، ص329
20 ـ پیش از توسعه کنونی مسجد النبی صلی الله علیه و آله آرامگاه پیامبر صلی الله علیه و آله تمامی سر تا سر مشرق مسجد را فرا گرفته بود ـ به جز فاصله کوتاهی میان دیوار شمالی خانه حضرت فاطمه علیهاالسلام و دو دروازه باب جبرائیل و باب النساء ـ لیکن امروزه مرقد پیامبر علیهاالسلام در جنوب شرق مسجد واقع شده است.
21 ـ بحار الانوار، ج76، ص359
22 ـ نام دو رشته کوه در مدینه.
23 ـ درختان.
24 ـ درختان.
25 ـ گیاهان.
26 ـ مفاتیح الجنان.
27 ـ مفاتیح الجنان.
28 ـ وی خالد بن زیاد مکنّی به أبو ایوب انصاری، از بزرگان صحابه که در بیعت عقبه و در جنگهای بدر و غیره حضور داشت، وی به همراه مادرش پس از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه مدتی پذیرایی آن حضرت را به عهده داشتند، وی از دوستان و محبان اهل البیت علیهم السلام بود و در جنگهای دوره خلافت امیرالمؤمنین یکی از پرچمداران لشکر آن حضرت بود، وی در سال 50 ه در بیرون برج و باروی شهر قسطنطنیه و در هنگامی که این شهر از سوی لشکر اسلام در محاصره بود درگذشت و در پای دیوار مدفون گردید، امروزه آرامگاه با شکوه و عظمت او در فاصله 5 کیلومتری استانبول قرار دارد و پیش از سقوط خلافت عثمانی محل برگزاری مراسم تاج گذاری خلفای عثمانی بوده است، و دشتهای پیرامون آن امروزه قبرستان اهالی این شهر است.
29 ـ منطقه ای سنگلاخی که سرتاسر آن را سنگهای آتش فشانی پوشانیده و در جنوب شرقی مدینه می باشد و در آن واقعه حَرّه رخ داده است.
30 ـ همراهی.
31 ـ سنگین.
32 ـ سمت.
33 ـ زیر.
34 ـ ناودان.
35 ـ رفاعه یا به قولی بشیر بن عبدالمنذر، از انصار پیامبر صلی الله علیه و آله و از حاضرین در جنگ بدر، وی در واقعه ای ـ به همراه چند تن دیگر ـ از شرکت در جهاد امتناع ورزید و پس از آن پشیمان گردیده و خود را به یکی از ستونهای مسجد بست و سوگند یاد کرد که خود را آزاد نخواهد کرد مگر آنکه خداوند از توبه او درگذرد و پیامبر صلی الله علیه و آله ریسمان از او برگیرد، پس از آن خداوند طی آیه ای توبه او را پذیرفت و پیامبر با دستان مبارکش وی را رها ساخت. این ستون از مواضع شریفه روضه است که نماز و دعا و اعتکاف و نشستن پیرامون آن مستحب می باشد.
36 ـ پله.
37 ـ بنا بر روایت سیره نویسان این واقعه یکی از معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله بشمار می آید، که آن حضرت پس از ناله تنه درخت با دستان مبارکش آن را آرام نمود.
38 ـ بحار الانوار، ج100، ص192
39 ـ بحار الانوار، ج83، ص369
40 ـ نزدیک به این مضمون در (من لا یحضره الفقیه)، ج2، ص 565 آمده است.
41 ـ بحار الانوار، ج99، ص371
42 ـ بحار الانوار، ج83، ص369
43 ـ بحار الانوار، ج1، ص97 و 105
44 ـ بحار الانوار، ج16، ص406
45 ـ تلاش و سعی.
46 ـ قول مشهور آن است که به هنگام فوت عبداللّه آن حضرت هنوز به دنیا نیامده بود ولی بعضی گفته اند حضرت رسول به هنگام وفات پدرش 28 ماهه بود و بعضی هم گفته اند هفت ماهه بود (طبقات ابن سعد، ج1، ص61 ـ 60).
47 ـ آغاز.
48 ـ بحار الانوار، ج19، ص39
49 ـ بقره: 207
50 ـ پیامبر صلی الله علیه و آله به قریه و دهکده قبا رسیدند، یا به قبائل ساکن در دهکده قبا رسیدند.
51 ـ در زاویه جنوب شرقی مسجد قرار دارد.
52 ـ بحار الانوار، ج100، ص143
53 ـ بحار الانوار، ج100، ص143
54 ـ نزدیک به این معنی در بحار الانوار، ج99، ص371
55 ـ بحار الانوار، ج100، ص144
56 ـ بحار الانوار، ج100، ص144
57 ـ مفاتیح الجنان.
58 ـ بدین گونه.
59 ـ مفاتیح الجنان.
60 ـ مفاتیح الجنان.
61 ـ مفاتیح الجنان.
62 ـ مفاتیح الجنان.
63 ـ مفاتیح الجنان.
64 ـ ستون.
65 ـ بحار الانوار، ج22، ص552
66 ـ جایگاهی که امروزه در آن مسجد غمامه ساخته شده است.
67 ـ بحار الانوار، ج100، ص143
68 ـ در سال 1366 خورشیدی که به حج خانه خدا تشرف یافتم، در مدینه با استاد حبیب محمود احمد دیداری داشتم. او پیرمردی هشتاد و چند ساله بود که دوران بازنشستگی خود را در کاخی بسیار مجلل در یکی از خیابانهای جنوب مسجد غمامه می گذراند. استاد حبیب مدت 30 سال مدیر اداره اوقاف مدینه بوده است، مقامی که نظارت بر تمام موقوفات و مساجد و زیارتگاهها؛ از جمله مسجد النبی صلی الله علیه و آله در حیطه اداره او بود (البته بعدها اداره ویژه ای به نام اداره شؤون الحرمین الشریفین تأسیس گردید که نظارت بر مسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله بر عهده او گذاشته شد) از این رو آگاهیهای جالبی درباره وضعیت داخلی حجرة النبی صلی الله علیه و آله و تغییر و تحولات آن در اختیار داشت. در آن دیدار از او دو سؤال در باره وضعیت بیت فاطمه علیهاالسلام سؤال نمودم. او در پاسخ سؤال اوّل گفت:
ما درباره چگونگی قرار گرفتن قبر پیامبر اطلاعاتی نداریم و نمی دانیم آیا صورت قبر پیامبر بدین گونه است که قبر پیامبر در قبله قبر دو خلیفه قرار دارد و یا این که همگی در یک ردیف دفن شده اند و علت این نا آگاهی را این گونه بیان کرد که: از قرنها پیشتر از زیر گنبد (= قبة الخضراء) تا اطراف سه قبر را دیواری قطور فرا گرفته که راهی برای ورود به داخل محوطه ندارد. این دیوار از قسمت بالا نیز با سقفی، که در زیر محیط گنبد قرار دارد، پوشیده شده و دریچه های کوچک اطراف گنبد را نیز از داخل و خارج با سرب پوشانیده اند تا کسی نتواند داخل حجره را نظاره کند؛ از این رو پرده سبزرنگی که از میان پنجره فولادی ضریح پیامبر مشاهده می شود چیزی نیست جز پرده زربافت و ابریشمی که در کارخانه ای در مکه بافته می شود و هر چند سال یکبار بر روی دیوار حائل میان قبر و پنجره فولادین از زیر گنبد تا کف زمین نصب می شود. او گفت در دوران ریاست من بر اداره اوقاف دوبار قسمتهایی از دیوار که کمی فرسوده و ریزش داشت ترمیم گردید، البته ترمیمها بسیار جزئی و سطحی بود؛ زیرا دیوار بسیار ضخیم و قطور و از سنگهای لاشه که احتمالاً در میان آن سرب گداخته و یا چیزی شبیه به آن قرار داده بودند، ساخته شده است.
استاد حبیب محمود درباره سؤال دوّمم پاسخ داد: در سال 1372 ه . ق دولت وقت عربستان اقدام به توسعه و ترمیم بخشهایی از مسجد نمود، اما توسعه مسجد در دو سمت شمال و غرب مسجد انجام گرفت و بدین خاطر صدها خانه و ساختمان خریداری گردید و از طرف شمال مسجد پیامبر توسعه یافت و در سمت غرب نیز فضا و مصلای بزرگی احداث گردید که بعدها با سقفهای پیش ساخته پوشیده و تا پیش از توسعه اخیر که توسط ملک فهد انجام پذیرفت، همواره ادامه صفهای نماز جماعت مسجد تا بدانجا می رسید. اما ترمیم مسجد شامل تقویت پی های گلدسته ها و گنبد و دیوارهای حجره پیامبر بود.
استاد حبیب گفت: ما برای تقویت پی گنبد و دیوارها و سقف حجره پیامبر و فاطمه سنگفرش کف حجره فاطمه را جمع آوری نموده و کناره دیوارها را برای تقویت پی آنها به مقدار 50 سانتیمتر حفر نمودیم، در هنگام حفر و جمع آوری سنگفرش به علت اهمیت جا، خودم ناظر کار کارگران بودم تا مبادا آسیبی به دیوارها برسد، البته کار به کندی پیش می رفت و فقط تعداد اندکی کارگر در داخل حجره به کار مشغول بودند و آنان با وسواس و دقت سنگفرشها را جمع کرده و تنها خاک را به بیرون حجره منتقل می کردند، هنگامی که کارگران در بخش جنوب غربی (بیت فاطمه) و در فاصله یک متری از راهرویی که خانه حضرت فاطمه علیهاالسلام را به داخل حجره پیامبر وصل می کند مشغول کندن و بیرون آوردن خاک از پی های ستون و دیوار غربی خانه حضرت بودند، در نیم متری عمق زمین به تعدادی از سنگهایی که به گونه منظمی چیده نشده بود برخورد نمودند، کارگران مرا صدا کردند و من پس از مشاهده وضعیت دستور خالی نمودن خاکهای اطراف آن ردیف سنگها را دارم و در حضورم دو تن از کارگران با احتیاط به این کار پرداختند و پس از مدتی خود را در برابر صورت قبری یافتم که ادامه سنگهای اطراف آن تا عمق زمین ادامه داشت و تنها ما توانسته بودیم با خاک برداری لایه فوقانی آن قبر را نمایان کنیم، سنگهای این قسمت از سنگهای سیاه و زمختی بود که که غالب قبور مدینه در بقیع با آنها پوشیده شده است (و از جمله قبور امامان معصوم علیهم السلام ) جهت قبر شرقی ـ غربی بود که در منتهی الیه سمت مغرب قطعه سنگ کوچکی در ابعاد 30×30 سانتیمتر قرار داشت و بر روی آن با خطی قدیمی این عبارت نوشته شده بود: «هذا قبر فاطمه بنت محمد ـ علیه السلام ـ» بنا به گفته حبیب محمود احمد موقعیت دقیق قبر را می توان این گونه به تصویر کشید که اگر ما تمام دیوار جنوبی و قسمتی از دیوار شرقی خانه پیامبر صلی الله علیه و آله را حد جنوبی و شرقی روضه قرار دهیم، حدّ شمالی روضه عبارت از خطی فرضی و وهمی می باشد که از میان دیوار شرقی آغاز و پس از گذشتن از قبر حضرت زهراء علیهاالسلام دیوار غربی خانه پیامبر را از میان ستونی که در شمال اسطوانة الوفود و باب التوبه قرار دارد، قطع نموده و داخل مسجد گردیده و تا پایان (حدّ روضه) ادامه می یابد و در حقیقت قبر حضرت فاطمه در زاویه التقاء دیوار فرضی شمالی روضه قرار دارد.
او گفت بعدها بنا به مصالحی به دستور مقامات، روی قبر پوشیده گردید و او تاکنون این مطلب را با کسی در میان نگذاشته است لیکن اکنون که روزهای پایانی عمر خود را می گذراند بسیار مایل بود این راز را برای کسی برای ثبت در تاریخ افشا کند.»
69 ـ توصیفهای نویسنده کتاب از چگونگی ساختمان و ضریح بر روی قبور امامان معصوم علیهم السلام و دیگر مدفونین آنجا گزارشی است پیش از سلطه وهابیان بر حرمین شریفین و بعدها پس از سیطره آنان کلیه آثار اسلامی و زیارتگاها و قبور بزرگان دین و شهدای اسلام و صحابه در سرتاسر عربستان و بویژه در دو شهر مکه مدینه منهدم و ویران گردیده و اموال آنها به غارت رفت. از آن جمله قبرستان بقیع است که تمامی گنبدهای و آثار قبور منهدم گردید و امروزه زیارت کنندگان آن جز دشتی محصور با قطعات سنگهای پراکنده که آثار قبور است چیزی را مشاهده نمی نمایند. از دیگر جنایات وهابیان در بقیع آنکه حتی اثر مختصری که نشانگر و تعیین کننده نام مدفونین آن باشد را از میان برداشتند از این رو در تمامی قبرستان بقیع تنها جایگاه قبور امامان معصوم علیهم السلام ثابت و صحیح است و پابرجاست آن هم به علّت باقی ماندن دیواره سنگی نیم دایره ای است که این جایگاه را از دیگر قسمتها متمایز کرده و پیش از تخریب پایه های دیوار بقعه بوده است. اما دیگر قبور را که امروزه با نام قبور ازواج النبی صلی الله علیه و آله یا بنات النبی صلی الله علیه و آله و یا عمات النبی صلی الله علیه و آله و یا قبر عثمان شهرت داده اند صحیح نبوده و جایگاه آنها از حدّ احتمال و تخمین فراتر نمی رود.
70 ـ صحابه نیکوکار.
71 ـ نزدیک.
72 ـ سیر جمع سیره می باشد و مقصود نویسندگان سیره و تاریخ پیامبر صلی الله علیه و آله می باشند.
73 ـ جعفر بن أبی طالب فرزند بزرگوار ابوطالب علیه السلام عموی پیامبر و برادر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام که در جنگ موته یکی از سه تن سرداران لشکر اسلام بود و در آن جنگ به شهادت رسید و پیامبر بدو لقب طیّار یا پرواز کننده داد. آرامگاه با شکوه او و تعداد دیگری از شهدای همان جنگ هم اکنون در موته در کشور اردن هاشمی می باشد. فرزند جعفر بن أبی طالب، عبداللّه بن جعفر است که به کرم و سخاوت شُهره آفاق بود، وی با دختر عموی خود یعنی زینب دختر علی بن أبی طالب علیه السلام ازدواج نمود.
74 ـ همسران.
75 ـ در گذشته درب ورودی بقیع در سمت شمال بوده است از این رو قبر صفیّه در طرف چپ کسی قرار می گرفته که قصد بیرون رفتن از بقیع را داشته، لیکن امروزه درب بقیع در سمت مغرب قرار دارد از این رو قبر صفیّه در سمت راست بیرون رونده از بقیع می باشد.
76 ـ آرامگاه اسماعیل بن جعفر الصادق علیه السلام (پیشوای اسماعیلیان) در سال 1394 ه ق در تعریض خیابان شرقی مسجد النبی صلی الله علیه و آله منهدم گردید و هنگام تلاش کارگران برای بیرون آوردن خاکها و گودبرداری جسد اسماعیل پس از گذشت بیش از 12 قرن سالم از زیر خاک ظاهر گردید، از این رو جنازه بیرون آورده شد و در فاصله 25 متری از دیوار غربی بقیع در سمت شمال غربی درون قبرستان مدفون گردید.
77 ـ امروزه در آغاز جاده ای که منتهی به دهکده (اویه) یا (زینبیه) و آرامگاه حضرت زینب در شام می گردد قبری است منسوب به همین صحابی و آن منطقه را نیز (سیدی مقداد) گویند.
78 ـ در هر حال.
79 ـ گفته و احتمال مرحوم طهرانی بسیار ضعیف است و گوینده ای ندارد، بلکه همگی بر این که این آرامگاه منسوب به زینب است متفقند لیکن آنچه که مورد اختلاف می باشد در صفت این زینب است گروهی او را زینب کبری دانسته و گروهی او را زینب الصغری مکُنّی به ام کلثوم می دانند، مرحوم سید محسن امین عاملی با استناد به سنگ قبری که بر روی قبر حضرت زینب در دمشق بوده و او آن را دیده است احتمال دوم را متعین دانسته است، و قبر حقیقی زینب کبری را در قاهره می داند که امروزه یکی از بزرگترین زیارتگاههای قاهره به شمار می رود.
80 ـ چه نیکو گفته اند.
81 ـ احتمالاً مقصود مسجد (النسح) یا (مسجد جبل اُحد) است که در دامنه کوه احد قرار دارد یا (مسجد العجوزة) که در میانه راه مدینه ـ اُحد قرار دارد، اما مسجد (الفضیخ) در نقطه مقابل آحد در منطقه العوالیه یا باب العوالی مدینه در میانه راه مدینه ـ قُبا قرار دارد.
82 ـ بلند.
83 ـ مقصود از (تیه) سرگردانی است که نام دوره ای از تاریخ یهود است، این دوره از هنگام هجرت قوم بنی اسرائیل از مصر به سوی سرزمین کنعان آغاز می گردد، یهودیان به همراه حضرت موسی علیه السلام از مصر کوچ نمودند و هنگامی که در میانه راه به صحرای سینا رسیدند به خداوند کفر ورزیده و آیات موسی علیه السلام را انکار کرده و به گوساله سامری سجده نمودند از این رو خداوند بر آنان غضب نموده و آن قوم مدت 40 سال در صحرا سرگردان ماندند، تا عاقبت پس از توبه به مقصد خود که ارض أقدس یا اورشلیم بود رسیدند.
84 ـ مسجد قبا با مسجد قبلتین تفاوت دارد، نخستین در دهکده قبا در جنوب غربی واقع است و دومین در فاصله یک کیلومتری از شرق مسجدِ نخستین قرار دارد.
85 ـ مستحبات.
86 ـ بنا به گفته مدینه شناسان این دو نام دو مسجد است نه یکی، اما (مسجد الشمس) یا (ردّالشمس) در مشرق مسجد قباء میان مسجد قباء و باب العوالی قرار دارد، و مسجد فضیخ در منطقه عوالی در حرّه شرقیه می باشد. امروزه مسجد الشمس زمینی است بدون ساختمان که گرد آن دیوار کشیده شده است.
87 ـ دهکده ای است سرسبز و خرم با نخلستانهای فراوان که سرتاسر شمال غربی مدینه را فرا گرفته است و در قبرستان آنجا قبر علی بن جعفر عُریضی فرزند بزرگوار امام جعفر صادق علیه السلام می باشد، و یکی از فقیهان و راویان والا مقام شیعه بشمار می رود، امروزه در قم آرامگاهی به نام همو وجود دارد که بنا به برخی روایات قبر واقعی اوست و او در سفری به قم در اینجا درگذشته و مدفون شده است، و به اعتقاد گروهی قبر نواده اوست.
88 ـ بنا بر برخی از روایات بیت الاحزان درون بقیع بوده است، لیکن بنا بر روایات و گفته های شیعیان مدینه بیت الاحزان در زمینی بیرون بقیع و در سمت مشرق آن قرار داشته است که تا سالهای اخیر این قطعه زمین با تعدادی درخت خرما در زاویه میان خیابان کمربندی مشرق بقیع و خیابان ملک عبدالعزیز که به فرودگاه منتهی می شود قرار داشت و غالبا شیعیان برای زیارت آن در اطراف زمین دیده می شدند. در سال 1368 ش بر روی این زمین یک مدرسه و اداره مأموران امر به معروف و نهی از منکر!! ساخته شد.
89 ـ این خانه در محله بنی هاشم در جنوب شرقی مسجد النبی تا سالهای اخیر قرار داشت با سر در سنگی سیاهی، لیکن در توسعه اخیر به همراه دیگر آثار تاریخی آن محله منهدم گردید.
90 ـ هم اکنون چنین مسجدی وجود خارجی ندارد و در منابع تاریخی نیز نامی از آن نیامده است، لیکن احتمالاً این مسجد (همانند مسجد دیگری که به حضرت علی بن الحسین زین العابدین در آنجا نسبت داده می شود) در دوره ای ساخته شده و سپس تغییر نام یا از میان رفته است.
91 ـ درباره جای دقیق این مسجد اختلاف نظر است. برخی از محققین مسجدی را که امروزه به نام (مسجد الاجابه) یا (مسجد بنی معاویه) در خیابانی که در زاویه شمال شرقی بقیع می باشد جایگاه واقعی مباهله پیامبر صلی الله علیه و آله می دانند.