آیا فاطمه زهرا(س) در روضه دفن شده است؟! (مقاله ترویجی حوزه)
درجه علمی: علمی-ترویجی (حوزوی)
آرشیو
چکیده
متن
در فصلنامه وزین «میقات حج» سلسله مقالاتی با عنوان «تاریخ حرم ائمه بقیع علیهم السلام » آوردیم و در شماره هفتم درباره محلّ قبر حضرت زهرا، که آیا در داخل بیت خویش قرار گرفته و یا در بقیع، بحث نمودیم و اینک این مقاله می تواند به صورت مکمّل همان بحث و یا به عنوان یک مبحث مستقلّ مطرح شود:
نتیجه بحث پیشین این شد که: احتمال وجود قبر شریف حضرت زهرا علیهاالسلام در بقیع، که در کتب تاریخ عنوان شده، احتمالی است ضعیف و برگرفته از اقوال و منابع گروهی از مورّخان و علمای اهل سنّت. و در روایات شیعه و از دیدگاه علمای بزرگ ما، دلیل صریح و روشنی که مؤیّد این احتمال باشد وجود ندارد و آنچه در روایات اهل بیت علیهم السلام بر آن تأکید شده و محدّثان و شخصیتهای علمی گذشته ما بر آن تأکید دارند، این است که پیکر آن بانوی عظیم الشأن، در داخل بیت شریفش به خاک سپرده شده است.
حال باید دید اوّلاً دفن شدن آن حضرت در روضه مطهره، که گاهی به عنوان احتمال سوم مطرح شده، در چه حدّی از قوّت و استحکام برخوردار است؟ و ثانیا منظور از «روضه» چیست و حدود آن کدام است؟
تذکر این نکته نیز لازم است که بیان ضعف احتمال وجود قبر شریف آن حضرت در محلّی، به هیچ وجه دلیل نفی ثواب زیارت و استحباب عرض ارادت نسبت به آن بانوی عزیز در آن محل نیست؛ زیرا استحباب زیارت معصومین علیهم السلام از هر نقطه، دور یا نزدیک، مسلّم و ثابت است، به ویژه که این زیارت در روضه مطهّر و در کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و یا در بقیع، یا در کنار قبور ائمه هدی باشد و حد اقل فایده و نتیجه ای که بر تأیید و تقویت یک احتمال مترتّب است ـ افزون بر جنبه علمی و روشن شدن یک موضوع حساس تاریخی مذهبی ـ حصول یک نوع اطمینان و جلب توجّه زائران آن بانوی بزرگوار است که اعتماد و ظنّ به وجود قبر شریف در یک محلّ، هر چه بیشتر و قوی تر باشد توجه باطنی و حضور قلب به هنگام زیارت در آن مکان نیز بیشتر و افزون تر می شود و نعم المطلوب!
روضه مطهّره و فضیلت آن
آنچه به عنوان «روضه» مطرح است، آن بخش از مسجد النبی است که در میان منبر و خانه یا خانه های پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفته است.
اصطلاح «روضه» و نامگذاری این مکان مقدس بدین اسم، برگرفته از گفتار رسول خدا و از متن حدیثهایی است که از آن بزرگوار نقل گردیده است.
در فضیلت روضه مطهر، حدیثهای متعددی از طریق اهل سنت و شیعه و در منابع حدیثی هر دو گروه از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است. همچنین در بیان ائمه علیهم السلام و در گفتار علما و دانشمندان(1) بر عبادت و دعا در این نقطه از مسجد تأکید و سفارش شده است:
حدیثی است از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که فرمود:
«ما بَینَ بیتی وَمِنْبَری روضةٌ مِنْ ریاضِ الجنّة وَمِنْبَری عَلی حَوْضی»(2)
«فاصله بیت و منبر من باغی است از باغهای بهشت و منبر من در بالای حوض من قرار گرفته است»
و در حدیث دیگر آمده است:
«وَمِنبَری علی تُرْعة مِنْ تُرَعِ الجنّة»
«منبر من در کنار دری از درهای بهشت قرار گرفته است.»
در روایت دیگر، امام صادق علیه السلام به معاویة بن عمّار فرمود: «در کنار منبر بایست و حمد و ثنای خدا را به جای آور و حاجت خود را بخواه؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده: «بین منبری و بیتی روضة مِنْ ریاض الجنّة».(3)
علما و دانشمندان در توضیح مفهوم این حدیث شریف و در بیان تشبیه این مکان مقدس به «روضه ای از ریاض جنت» وجوه مختلفی ذکر کرده اند که نقل آنها خارج از موضوع است ولی به طور اجمال آنچه در مفهوم این حدیث به نظر می رسد این است که روضه و این بخش از مسجد النبی در نزول رحمت الهی و استجابت دعای مؤمنان و نیل بندگان به سعادت معنوی و اخروی، همانند روضه ای است از ریاض جنت. آری این مکان مقدس از نظر فضیلت و شرافت در حدّی است که از تصوّر، خارج و فکر ما از درک حقیقت آن عاجز و قاصر است؛ زیرا با مقایسه این حدیث شریف با حدیث دیگر درباره مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: «صلاة فی مسجدی هذا خیرٌ من ألفِ صلاة فیما سواه من المساجد الاّ المسجد الحرام»(4)
یا «صلاة فی مسجدی هذا تعدل بعشرة آلاف صلاة»(5) می توان به آن افق اعلا که روضه مطهر قرار دارد تماشا کرد و به اهمّیت و فضیلت عبادت در این مکان شریف و ارزش و ثواب دعا ونیایش در این نقطه از مسجد پی برد که اگر نماز خواندن در جای جای مسجد النبی بهتر از هزار نماز در همه مساجد، حتی مسجد الاقصی بجز مسجد الحرام، و یا یک نماز در آن معادل است با ده هزار نماز در سایر مکانها و بقاع، طبعا پاداش عبادت و نماز در «روضه» که به وسیله شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله معرفی شده است، به مراتب افزون تر خواهد بود و چنین ثواب و پاداش، که قطره ای است از اقیانوس بیکران فضل و رحمت الهی، می تواند نیل به بهشت برین و رسیدن به مرتبه اعلای غفران الهی و صعود به درجاتی از قلّه رضوان خداوندی گردد؛ «وَرِضوانٌ من اللّه أکبر». به هر حال همه این مواهب و کرامتها از روضه مطهّر سرچشمه گرفته است.
حدود روضه:
چون درباره روضه مطهره، افزون بر حدیث گذشته، احادیث متعدد دیگر با الفاظ و متون مختلف نقل گردیده است و ظاهرا در مضمون این احادیث تضاد و تنافی وجود ندارد و در نتیجه می تواند صدور این احادیث در زمانهای مختلف و گویای مصداقی از روضه و بیانگر بخشی از ابعاد آن باشد، لذا در میان محدثان و مدینه شناسان اهل سنت از قرنهای اول اسلام، در حدودِ روضه، نظریات گونه گون وجود داشته است، و در مقابل این نظریات، ائمه علیهم السلام نیز حدود روضه رامشخص و برای پیروان خویش معرفی نموده اند. بنابر این بر خلاف علمای اهل سنّت، در میان علمای شیعه تعدّد نظر و اختلاف رأی در این زمینه وجود ندارد؛ (اهلُ البیتِ أدری بما فِیهِ!).
نگاهی به متن احادیث:
1 ـ «ما بینَ بیتی ومِنبَری رَوْضَةٌ مِنْ ریاضِ الجنّةِ وَمِنبَری عَلی حَوضی».(6)
2 ـ «ما بَینَ حُجْرَتی وَمِنْبَری رَوْضَةٌ مِنْ ریاضِ الجنّة».(7)
3 ـ «ما بین مِنبَری الی حُجرَتی رَوْضَةٌ مِنْ ریاضِ الجنّة».(8)
4 ـ «ما بینَ قبری و منبری رَوضةٌ من ریاضِ الجنّة».(9)
5 ـ «ما بینَ مُصَلاّی وَبَیْتی رَوْضةٌ مِنْ ریاضِ الجنّة».(10)
6 ـ «ما بینَ هذِهِ البیوتِ الی مِنبَری رَوضَةٌ مِنْ ریاضِ الجنّة».(11)
احادیث فوق، بجز حدیث یک و شش، همه از منابع اهل سنّت نقل شده و در منابع حدیثی شیعه تنها حدیث اوّل و ششم نقل گردیده است.
و در مورد حدیث پنجم میان آنان اختلاف نظر وجود دارد که آیا منظور از مصلاّ، محراب رسول خدا است که در داخل مسجد قرار دارد یا مقصود از آن، مصلاّی عید رسول اللّه صلی الله علیه و آله است که در بیرون مسجد و سمت غربیِ آن، به صورت میدان وسیع وجود داشت و آن حضرت نمازهای عید را در آنجا می گزارد که بیشتر علما گویند منظور از آن، معنای دوم و مصلاّی نماز عید است.
به هر حال بر اساس مضمون این احادیث، در میان اهل سنّت در «تعیین حدود روضه» سه وجه یا سه نظریه به وجود آمده است:
نظرّیه اوّل:
حدود روضه در طرف شرق مسجد، از محدوده بیت رسول خدا آغاز و تا محدوده منبر ادامه می یابد و عرض آن در طرف بیت محاذی آن و وسیعتر است و هر چه به طرف منبر امتداد پیدا می کند، از وسعت آن کاسته می شود تا به حد منبر می رسد. بنابراین نظریه روضه دارای مساحتی مثلثی شکل است و رأس آن منبر و قاعده آن را بیت تشکیل می دهد، این نظریه گرچه در اوایل مورد قبول عدّه ای قرار گرفت ولی به تدریج اهمّیت خود را از دست داد، جز در میان گروهی خاص.
نظریّه دوّم:
روضه شامل تمام مساحت مسجد النبی است که در زمان آن حضرت احداث شده است.
عمده دلیل این نظریه حدیث پنجم و ششم و استفاده از واژه های، «بیوت» و «مصلا» است؛ زیرا بیشتر فضای مسجد در میان بیوت و منبر و همه مسجد در میان بیت و مصلاّ قرار دارد و برای اثبات این نظریه، «خطیب» که یکی از علمای اهل سنّت است، کتابی نوشته به نام «دلالات المسترشد علی أنّ الروضة هِیَ المسجد» ویکی دیگر از علما به نام شیخ صفی الدین مدنی در ردّ نظریه خطیب و کتاب او کتابی تألیف کرده و پس از این دو کتاب، مورّخ ومحقّق مدینه شناس؛ سمهودی (متوفّای 911) کتابی تألیف کرده به نام «رفع التعرض والانکار لبسط روضة المختار» و به طوری که خود مؤلّف می گوید: وی در این کتاب دو تألیف قبلی را تلخیص و دو نظریه مخالف را به هم نزدیک ساخته است.(12)
به طوری که از نام کتاب پیداست، وی سرانجام نظریه خطیب و شمول روضه به همه فضای مسجد را تأیید کرده است.
سومین نظریه:
اینکه روضه نه همه مسجد است و نه آن بخش مثلثی شکل، بلکه از طرف شرق، از حجره رسول خدا صلی الله علیه و آله شروع و در همان حد و به موازات حجره تا محاذی منبر امتداد پیدا می کند و در جنوب و شمال، از دیوار محراب پیامبر شروع و تا ستون سوم، در سمت شمال را شامل می شود.
بنابر این قول، روضه به شکل مربّع است که در این محدوده دوازده ستون قرار دارد؛ چهار ستون ردیف هم از شرق به غرب و سه ستون از سمت قبله به شمال. و منظور از این دوازده ستون ستونهای داخل فضای مسجد است نه ستونهایی که در داخل دیوار قبله و محراب و یا در داخل دیوار حجره قرار گرفته اند. و این مساحت، از شرق به غرب حدود بیست و دو متر و از قبله به سمت شمال پانزده متر و در جمع حدود سیصد و سی متر است.
در میان علمای اهل سنّت، این قول اخیر مشهورتر از دو قول پیشین است و لذا این ستونها از دوران سلطان سلیم (متوفای 926 ه .) و به دستور وی با نصب مرمر سفید تا وسط آنها علامت گذاری و مشخص گردیده است و در زمان سلطان عبدالمجید (متوفای 1277 ه .) که قسمتی از شمال مسجد را توسعه دادند، این علامت گذاری تجدید و در سال 1404 ه . برای سومین بار ترمیم و تزیین گردید.(13)
و بر همین مبنی است که ازدحام حجاج و زائران در این بخش بیش از دیگر نقاط مسجد است و برای نماز خواندن و دعا و زیارت در این قسمت اهمّیت بیشتری می دهند.
حدود روضه از دیدگاه شیعه:
نظریه شیعه در محدوده روضه، هم در طول و هم در عرض، با اقوال اهل سنّت متفاوت است. و طبق روایاتی که از ائمه هدی علیهم السلام نقل شده، روضه نه همه فضای مسجد است و نه تنها آن بخش از مسجد که در دو قول گذشته از اهل سنت نقل کردیم، بلکه محدوده روضه از دیوار محراب در جنوب، که امروزه با نرده های فلزی مشخص است، آغاز و در شمال، به چهارمین ستون منتهی می گردد؛ یعنی یک ستون علاوه بر آنچه اهل سنّت می گویند و حد دوّم آن در شرق، داخل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و بیت فاطمه زهرا علیهاالسلام است و در سمت غرب محاذی منبر شریف می باشد.
دلیل حدّ اوّل (از جنوب تا شمال) روایاتی است که از ائمّه علیهم السلام نقل شده، از جمله:
کلینی رحمه الله با اسناد از مرازم و او از امام صادق علیه السلام نقل می کند:
«قالَ سألتُ أبا عبدِ اللّه علیه السلام عمّا یقول الناس فی الروضة، فقال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله فیما بین بیتی ومنبری روضة من ریاض الجنّة ومنبری علی تُرعَة من ترع الجنّة فَقُلْتُ لَهُ جُعِلتُ فِداک فما حدّ الروضة، فقال و بعدُ أربع اساتین من المنبر الی الظلال. فقلت جعلت فداک منَ الصّحنِ فیها شیء؟ قال: لا»(14)
مرازم می گوید: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم از آنچه مردم (اهل سنّت) در روضه می گویند، فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است فاصله بیت و منبر من باغی از باغهای بهشت است و منبر من بر دری از درهای بهشت قرار گرفته است. عرض کردم فدایت شوم! حد روضه کدام است؟ فرمود: فاصله چهار ستون، از منبر تا سایه بانها. عرض کردم فدایت شوم! از صحن مسجد هم چیزی جزو روضه هست؟ فرمود: نه»
بر اساس مضمون این روایت و امثال آنست که ابن شهراشوب نظر علمای شیعه را چنین نقل می کند:
«وقالوا حدّ الروضة ما بین القبر والمنبر الی الأساطین الّتی تلی صحن المسجد».(15)
همچنین از مضمون این روایت و روایات دیگر و نقل مدینه شناسان استفاده می شود که مدّتی طولانی و در زمان ائمه علیهم السلام بخشی از مسجد (بیرون از مسجد اصلی) در سمت شمال و در نزدیکی صحن، دارای سایه بانی بوده که از آن به «ظلال» و «مظلّه» تعبیر شده است.
این بود حد روضه از جنوب به سمت شمال.
و اما در سمت شرق مسجد، همانگونه که گفتیم حد روضه عبارت است از فضای داخلی بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و همچنین داخل بیت فاطمه زهرا علیهاالسلام و در غرب عبارت است از محاذی این بیوت تا موازات منبر شریف.
و در این زمینه نیز روایاتی در منابع حدیثی نقل گردیده است که متن بعضی از آنها را در اینجا می آوریم:
1 ـ کلینی با اسناد از جمیل بن درّاج نقل می کند که:
«سَمِعتُ أبا عبداللّه علیه السلام یقول: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله ما بین مِنبری وبیوتی روضةٌ من ریاض الجنّة ومِنبَری علی تُرعة من تُرَعِ الجنّة وصلاة فی مسجدی تعدل ألف صلاة فیما سواه من المساجد الاّ المسجد الحرام. قال جمیل قلت له بیوت النبی وبیت علی منها؟ قال: نعم و أفضل».(16)
جمیل می گوید: «از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: فاصله منبر و خانه های من باغی است از باغ های بهشت و منبر من در بالای دری از درهای بهشت قرار دارد و یک نماز در مسجد من معادل هزار نماز در سایر مساجد، بجز مسجد الحرام است. جمیل می گوید: پرسیدم آیا خانه های پیامبر صلی الله علیه و آله و خانه علی علیه السلام هم از روضه است؟! فرمود: آری، بلکه افضل اند.»
به طوری که ملاحظه می کنید در متن این روایت، مانند حدیث ششم که از منابع اهل سنّت آوردیم، به جای «بیت»، «بیوت» به صورت جمع آمده است و در این روایت همه خانه های پیامبر و خانه امیر مؤمنان علیه السلام که در واقع آن هم از بیوت النبی صلی الله علیه و آله است، جزو روضه معرفی گردیده اند.
2 ـ همچنین جمیل بن درّاج نقل می کند که:
«قلت لأبی عبداللّه علیه السلام : الصلاة فی بیت فاطمة مثل الصلاة فی الروضة»؟ قال: وأفضل.»(17)
3 ـ از یونس بن یعقوب آمده است:
«قلت لأبی عبداللّه علیه السلام : الصلاة فی بیتِ فاطمة أفضل أو فی الروضة؟ قال: فی بیت فاطمة»(18)
«یونس بن یعقوب گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم آیا نماز در خانه فاطمه برتر است و فضیلت بیشتری دارد یا در روضه؟ فرمود: در خانه فاطمه.»
توضیح این که در سال هشتاد و هشت هجری خانه فاطمه زهرا علیهاالسلام و به فاصله کمی، دیگر خانه های متعلّق به پیامبر اسلام، که در کنار مسجد قرار داشتند، به دستور ولید بن عبدالملک و به مباشرت عمر بن عبدالعزیز تخریب گشته، به فضای مسجد ضمیمه گردیدند و در زمان امام صادق علیه السلام تا سال 668 به همان صورت باقی بودند و مانند سایر نقاط مسجد، به هنگام عبادت و نماز مورد استفاده قرار می گرفتند تا اینکه در این سال به دستور ملک ظاهر بیبرس بندقداری پادشاه مقتدر مصر، دور خانه پیامبر و فاطمه زهرا علیهاالسلام نرده کشیدند و بار دیگر از مسجد جدا کردند و این سؤالها که از نماز خواندن در خانه پیامبر و فاطمه علیهماالسلام به عمل آمده ناظر به وضعیت آن زمان است.
آیا قبر فاطمه علیهاالسلام در روضه است؟!
پس از روشن شدن این مطلب که «از نظر ائمه هدی علیهم السلام روضه دارای مفهوم وسیعتر و شامل بیت پیامبر و بیت فاطمه می باشد.» این موضع نیز روشن می شود که مسأله دفن شدن آن بزرگوار در روضه، که به صورت یکی از احتمالات از سوی گروهی از علما مطرح گردیده، حتی در صورت وجود دلیلی بر این موضوع، در واقع مکمّل روایاتی خواهد بود که با صراحت دلالت دارند بر اینکه پیکر آن بانو در داخل بیت خویش به خاک سپرده شده است.
اینک بعضی از روایاتی را که در این زمینه نقل شده، می آوریم و آنگاه به احتمال دفن شدن آن حضرت در روضه و علّت پیدایش این احتمال می پردازیم:
1 ـ ابونصر بزنطی از حضرت رضا علیه السلام نقل می کند که: از آن حضرت درباره محلّ قبر فاطمه علیهاالسلام پرسیدم، فرمود: «دُفِنَتْ فی بیتِها فلمّا زادت بنو أُمیّة فی المسجد صارت فی المسجد».(19)
2 ـ بزنطی همچنین می گوید از امام رضا علیه السلام از محلّ دفن فاطمه زهرا سؤال کردم، فرمود: شخصی این موضوع را از جعفر بن محمّد علیهماالسلام سؤال کرد که عیسی بن موسی هم در آن مجلس حاضر بوده؟ عیسی پاسخ داد: فاطمه علیهاالسلام در بقیع دفن شده است. آن شخص بار دیگر از امام سؤال کرد که شما چه می فرمایید؟ حضرت فرمود: عیسی به سؤال شما پاسخ داد. بزنطی می گوید عرض کردم: أصلحک اللّه ، من با او چه کار دارم، شما نظر پدرانتان را به ما بگویید، فرمود: «دُفِنَت فی بیتها».(20)
3 ـ سید بن طاوس رحمه الله از امام هادی علیه السلام نقل می کند که آن حضرت در جواب این سؤال که قبر مادرتان فاطمه زهرا علیهاالسلام در داخل مدینه است یا همانطور که مردم می گویند در بقیع؟ چنین نگاشت: «هیَ مَعَ جدّی»(21)
علما و محدثان بزرگ شیعه نیز با اینکه مضمون این روایات صریح و صحیح را پذیرفته اند و دفن شدن آن حضرت در داخل بیت خویش را مورد تأکید قرار داده اند ولی دفن شدن آن حضرت در «روضه» و یا در میان بیت و منبر را نیز به صورت احتمال مطرح ساخته اند. چند نمونه از گفتار آنان را می آوریم:
1 ـ محدّث بزرگ، شیخ صدوق رحمه الله (م381) می گوید: «نقلها در محلّ قبر فاطمه علیهاالسلام مختلف است؛ بعضی از مؤرخان می گویند: در بقیع مدفون است و بعضی دیگر معتقدند در میان قبر و منبر؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: ما بین قبری و منبری روضة من ریاض الجنّة و بعضی می گویند در داخل خانه خودش دفن شده است.. امّا نزد من قول آخر صحیح است.»(22)
2 ـ شیخ طوسی (م460) می گوید: «الأصوب أنّها مدفونة فی دارها أو فی الروضة»(23)
3 ـ مرحوم طبرسی (از اعلام قرن ششم) می گوید: در محلّ قبر آن حضرت اختلاف است؛ زیرا بعضی از علما می گویند در بقیع دفن شده است و این قول بعید است و بعضی دیگر داخل بیت را تأیید می کنند و بعضی دیگر می گویند: در میان قبر و منبر دفن شده است. سپس می گوید: فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: «بین قبری ومنبری روضة من ریاض الجنّة» به این معنی اشارت دارد.(24)
4 ـ سید بن طاووس (م693) می گوید: «والظاهر أنّ ضریحها المقدّس فی بیتها المکمّل بالآیات والمعجزات». سپس می گوید: زیرا آن حضرت وصیت کرده بود که شبانه دفن شود و کسانی که آن بزرگوار، تا هنگام مرگش نسبت به آنان خشمگین بود در نمازش حاضر نشوند و اگر پیکر پاک آن بزرگوار به بقیع حمل می شد و یا در داخل مسجد و در میان بیت و منبر دفن می گردید، آثار حفر قبر، کسانی را که در فکر کشف آن بودند راهنمایی می کرد و لذا مستور بودن قبر شریف دلیل بر این است که پیکر پاک وی به بیرون از خانه اش و یا به بیرون از حجره رسول خدا صلی الله علیه و آله حمل نشده است.(25)
مبنای دفن شدن در روضه چیست؟
دلیل و منشأ این احتمال چیست؟ آیا دلیل مسلّم تاریخی آن را تأیید می کند یا روایت مورد اعتماد از پیشوایان معصوم در این زمینه وارد شده است؟!
و یا به قول شیخ طوسی رحمه الله در تهذیب، یک اختلاف نظری است که در میان علما، بدون ارائه دلیل متقن به وجود آمده است؛ «ونُسبت هذا الاختلاف الی الأصحاب».(26)
پاسخ این پرسش این است: همانگونه که مرحوم شیخ طوسی اشاره کرده اند، از گفتار علما و محدثان ظاهر می شود که در این مورد نه مستند تاریخی وجود دارد و نه روایت مورد اعتماد آن را تأیید می کند بلکه این موضوع در مقابل روایات صریح و صحیح که در مورد بیت شریف وارد شده است، یک استظهار ضعیف و یک اصطیاد احتمالی است از حدیث شریف «ما بَیْنَ بَیتی و قبْری رَوْضَة مِنْ ریاضِ الجنّة» بدین معنی که علما و مورّخان این حدیث شریف را که از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در مورد روضه شریه نقل گردیده است، چنین توجیه می کنند و این فضیلت و شرافت را چنین تعلیل می کنند که: شاید به جهت دفن شدن پیکر پاک دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله در روضه مطهّره است که این کرامت و فضیلت به این مکان مقدّس اختصاص و تعلّق یافته و موجب تفضیل و ترجیح روضه بر سایر نقاط مسجد گردیده است.
آنچه پیشتر از شیخ صدوق و طبرسی نقل کردیم، گواه صریح بر این مطلب است و گواه سوم سخن ابن شهراشوب است که پس از نقل نظریه شیخ طوسی؛ (والأصوب أنّها مدفونة فی دارها أو فی الروضة) می گوید: «و یؤیّد قَولَهُ قولُ النبیّ صلی الله علیه و آله : «بین قبری ومنبری روضة من ریاض الجنّة».(27)
و بالاخره گواه دیگر، گفتار شیخ ابوالفتوح رازی در رساله «حسنیّه» است که از زبان این بانو در حضور هارون الرشید چنین می گوید: ... و در میانه قبر و منبر دفن کردند به حکم حدیث «ما بین قبری و منبری روضة من ریاض الجنّة».(28)
و نمونه های دیگر از گفتار علما و دانشمندان که نقل همه آنها موجب اطاله خواهد شد.
نتیجه این گفتارها این است که احتمال دفن شدن حضرت زهرا علیهاالسلام در روضه دلیل روشنی ندارد بجز برداشت ضعیف از حدیث یاد شده.
روضه وبیت یکی است
باید گفت با توجه به مضمون روایات گذشته که ائمه هدی علیهم السلام روضه را مفهوما و یا حکما به بیوت پیامبر صلی الله علیه و آله و بیت حضرت زهرا علیهاالسلام اطلاق نموده اند و بلکه مصداق بارز روضه و افضل از آن معرفی کرده اند، دفن شدن فاطمه زهرا علیهاالسلام در روضه، یک معنای قابل قبول و مطابق با واقع پیدا می کند و این موضوع با دفن شدن آن حضرت در داخل بیتش، که مضمون روایات صریح است، منافی و مخالف نخواهد بود.
و چنین به نظر می رسد که منظور مرحوم علاّمه ناظر به همین معنا است. او پس از نقل اقوال سه گانه در مدفن آن بزرگوار از شیخ طوسی رحمه الله ، می گوید: «والرّوایتان الأوّلتان متقاربتان ومن قالَ أنّها دفنت فی البقیع فبعیدٌ عن الصّواب».(29)
یعنی «روضه» و «بیت» دارای یک مفهوم نزدیک به هم و قابل جمع هستند نه دارای مفهوم مخالف هم، که هر یک مکانی مستقل و جداگانه باشد.
گفتنی است این معنا برداشت و تحلیل صریح مرحوم علاّمه مجلسی نیز هست که در آخر بحث ملاحظه خواهید کرد.
علّت فضیلت روضه و افضل بودن بیت فاطمه علیهاالسلام
پاسخ یک پرسش: در طول تاریخ میان علما این باور وجود داشته و همواره مطرح بوده است که احتمالاً حضرت فاطمه در روضه دفن گردیده و این نظریه و اعتقاد بلا فاصله با حدیث شریف «بین قبری ومنبری...» مورد تأیید قرار گرفته است. حال این پرسش پیش می آید که: اگر این ارتباط جای تردید دارد و این احتمال ضعیف است پس علّت این تشریف و تفضیل، آن هم از زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله چیست؟ و تفوّق و فضیلت روضه بر دیگر نقاط مسجد، اگر به علّت دفن شدن حضرت زهرا نیست پس چیست؟!
در پاسخ این پرسش باید گفت: جای تردید نیست که این بخش از مسجد مواجه است با بیوت رسول خدا و بیت فاطمه زهرا علیهاالسلام و محلّ حضور دائمی رسول خدا و جایگاه نزول وحی الهی بر آن حضرت و پایگاه عبادت، نماز و اعتکاف آن بزرگوار است. وجود محراب و منبر پیامبر صلی الله علیه و آله در این سوی مسجد که کانون عبادت و ابلاغ رسالت و ارشاد امّت تا قیامت است، عامل برتری و تفوّق و موجب فضیلت این مکان بر دیگر نقاط مسجد است.
در توضیح و تکمیل این مطلب نکته ای را که در اهمّیت و فضیلت قبر شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله مورد بحث بوده، مطرح می کنیم و به دنبال آن، فضیلت و شرافت روضه و بیت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و بیت فاطمه علیهاالسلام را شرح می دهیم.
یکی از بحثهایی که از قرون اوّل اسلام و با الهام از اخبار و احادیث در بین علما و محدّثان جریان داشته، بیان فضیلت و رجحان دو شهر مکّه و مدینه نسبت به یکدیگر و مقایسه مسجدالنبی صلی الله علیه و آله با مسجد الحرام در برتری و شرافت و نیز برتری آن دو نسبت به مسجد الأقصی و مقایسه کعبه با قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده است و در این مقایسه طبق نقل سمهودی، علمای اهل سنّت اجماع و اتّفاق نظر دارند بر اینکه:
«آن قسمت از خانه پیامبر که پیکر پاک رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن دفن گردیده، برتر از بیت خدا است و آن جایگاه مقدّس که جسم نازنین خاتم انبیا را به آغوش کشیده، برتر از کعبه است»؛(30) زیرا در اثر تماس مستقیم آن پیکر مطهّر با آن مکان مقدّس و به علّت مجاورت آن تربت پاک با آن جسد مبارک، شرافت این جایگاه به اوج رسیده و برتر از عرش اعلا گردیده است. این است ملاک برتری و فضیلت قبر پیامبر نسبت به کعبه!
اگر این فضیلت و شرافت به جهت این مجاورت نصیب این مکان مقدس گریده که فضیلت و شرافتی مسلّم و غیر قابل انکار است، پس بقعه و مکانی و روضه و بیتی که وجود مقدّس آن مشعل هدایت و جسم و روان خاتم نبوّت را در حال حیاتش در خود جای داده و اشعّه روحانی و فروغ معنوی وجودش از این امکنه تا قیامت به جهانیان پرتو افشانی کرده، طبعا از هر نقطه دیگر و از سایر نقاط مسجد افضل و اشرف خواهد بود!
حال بر این اساس باید گفت فضیلت بیت فاطمه علیهاالسلام بیشتر و شرافت آن نسبت به سایر بیوت افزون تر است؛ زیرا بیت فاطمه، گذشته از اینکه یکی از بیوت رسول خدا است و همه فضائل را که سایر بیوت از آنها برخوردارند دارا است، خانه و بیت کسانی است که أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا(31).
آری این بیت علاوه بر اینکه بیت رسول خدا است، محلّ زندگی امیر مؤمنان نیز هست، همان کسی که نازل به منزله نفس رسول اللّه است. و محلّ زندگی فاطمه، بضعه رسول خدا و محلّ تولد و زندگی حسنین فرزندان رسول اللّه است. این بیت همان جایی است که آن حادثه مهمّ تاریخ جهان معنویت و نزول آیه تطهیر در میان آن به وقوع پیوسته است.
اگر فضیلت روضه را از راه حدیث رسول خدا، که زبان وحی است، شنیده ایم، فضیلت این بیت و اهل آن را مستقیم و بی رابطه از زبان وحی و از طریق کلام خدا می شنویم.
اگر پیامبر صلی الله علیه و آله فضیلت روضه را از طریق گفتارش به مسلمانان آموخته، طبق نقل محدّثان شیعه و اهل سنّت این بیت و اهل آن را، هم از راه گفتار و هم در عمل و کردار به مدّت نُه ماه، آن هم هر روز پنج بار، به جهانیان معرّفی کرده است.(32) وه چه فضلی! که بالاتر از آن متصوّر نیست و این است معنای گفتار امام صادق علیه السلام در پاسخ پرسش جمیل از بیت پیامبر و امیر مؤمنان که: آیا آنها هم از روضه است؟ می فرماید: «نعم وأفضل».
بررسی یک روایت مخدوش:
از مطالب گذشته به طور خلاصه معلوم شد که:
1 ـ اصل فضیلت روضه مطهّر بر اساس حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله ثابت و مسلّم است ولی آیا محدوده روضه کجا است؟ جای بحث و گفتگو است.
2 ـ باز معلوم شد که خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و خانه فاطمه علیهاالسلام از نظر فضیلت، نه مانند روضه، بلکه افضل و برتر از روضه است و نیز ثواب عبادت و نماز در این بیوت، بیشتر می باشد.
3 ـ همچنین فهمیدیم که برای دفن شدن پیکر پاک حضرت زهرا علیهاالسلام در روضه، به مفهوم فاصله قبر و منبر، دلیلی جز یک برداشت ضعیف و اظهار نظر احتمالی وجود ندارد، لیکن اگر از «روضه» معنای وسیع آن را بگیریم، که شامل بیت حضرت زهرا هم هست، دفن شدن آن حضرت در روضه درست است و مؤید روایات صحیح دیگری است که می گویند: «ذُفِنَت فی بیتها»
در تکمیل این بحث، لازم است به نقد و بررسی تنها روایتی بپردازیم که مرحوم صدوق در «معانی الأخبار» نقل کرده است و از ظاهر آن استفاده می شود که پیکر حضرت زهرا میان قبر و منبر مدفون است. و مخدوش بودن متن و سند آن را توضیح دهیم؛ متن روایت این است:
«حدّثنا محمّد بن موسی بن المتوکّل رحمه الله قال حدّثنا علی بن الحسین السّعدآبادی، عن أحمد بن أبی عبداللّه البرقی، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن بعض أصحابنا عن أبی عبداللّه علیه السلام قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «مابین قبری ومنبری روضة من ریاض الجنّة ومنبری علی ترعة من تُرع الجنّة، لأنّ قبر فاطمة ـ صلوات اللّه علیها ـ بین قبره و منبره و قبرها روضة من ریاض الجنّة وإلیه ترعة من تُرع الجنّة».(33)
ظاهر این روایت با توجه به ذیل آن (... لأنّ قبر فاطمة...) این است که آن حضرت در میان قبر شریف و منبر منیف دفن شده است. ولی با یک توجّه اجمالی می توان به ضعف سند و تزلزل متن آن پی برد و مخدوش بودن آن را از هر دو جهت به دست آورد:
از نظر سند: به طوری که ملاحظه می کنید این روایت از نظر سند مرسل است و ابن ابی عمیر آن را از بعض اصحاب نقل کرده است و آن بعض مشخص نیست که چه کسی است! و می دانیم که روایت مرسل دارای حجّیت نیست.
و از نظر متن: این روایت از جهت متن مدرّج است و در علم درایه و حدیث شناسی مدرّج را چنین تعریف کرده اند:
«أن یقول الروای کلاما یرید أن یستدلّ علیه بالحدیث فیأتی به بلا فصل فیتوهّم أن الکلّ حدیث»(34)
«روایت مدرّج آن است که راوی برای تأیید متن روایتی که نقل می کند، در ذیل آن مطلبی بگوید که خواننده و یا شنونده چنین تصور کند که آن هم از متن روایت است که از نظر حدیث شناسان، اینگونه روایات هم مخدوش و غیر قابل اعتماد است. و این روایت هم دقیقا از همین روایات مدرّج است و ذیل و تعلیل در آن، نه از کلام امام بلکه مانند تعلیل های گذشتـه، از اضافاتـی اسـت کـه به وسیلـه راویان و یا به هنگام کتابت روایـت به عمـل آمـده است.
و دلیل بر این مدعا این است که حدیث «بین قبری و منبری» همانگونه که پیشتر اشاره کردیم، از احادیث عامی است و تنها در منابع اهل سنّت آن هم به طور ضعیف؛ از جمله در مسند احمد نقل شده و در منابع معتبر مانند صحاح نیامده است.
واقعیت تاریخی هم مدرج بودن این روایت و مضمون حدیث «بین قبری و منبری» را نفی می کند؛ زیرا رسول اللّه صلی الله علیه و آله در حال حیاتش جایگاه دفن پیکر مطهّرش را معیّن نکرده بود؛ همانگونه که کیفیّت نماز خواندن بر بدن مبارکش را بیان ننموده بود.
از این رو پس از رحلتش در هر دو مسأله میان اصحاب اختلاف نظر پدید آمد که به آن حضرت چگونه نماز بخوانند و در کجا دفنش کنند، تا اینکه امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:
«انّ رسول اللّه امامُنا حیّا ومیّتا... فیصلون علیه بلا امام وانّ اللّه لم یقبض نبیّا فی مکان الاّ وقد ارتضاه لِرَمیه فیه و انی لدافنه فی حجرته التی قبض فیها فسلم القوم لذلک ورضوا به.»(35)
و این ضعف متن و سند موجب گردیده است که صدوق رحمه الله با اینکه خودش این روایت را نقل کرده، در بیان آن چنین بگوید:
«قال مصنف هذا الکتاب رضی الله عنه رُوی هذا الحدیث هکذا وأوردته لما فیه من ذکر المعنی، والصّحیح عندی فی موضع قبر فاطمة علیهاالسلام ما حدّثنا به أبی رحمه الله قال: حدّثنی ... عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر البزنطی قال: قال: سألت أبا الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام عن قبر فاطمة علیهاالسلام فقال: دفنت فی بیتها فلمّا زادت بنوا فیه فی المسجد صارت فی المسجد».(36)
گفتار صدوق قابل توجه است؛ زیرا او در این نقل و در این متن مردّد است و می گوید: «رُوی هذا الحدیث هکذا» و توضیح می دهد از آنجا که این روایت با تردید و احتمال مدرّج بودن که در آن مشاهده می شود، نیاز آن به توجیه و بیان است و در نتیجه به جای این روایت مضمون روایت دیگر را صحیح می داند و آن را تأیید می کند که: «دفنت فی بیتها».
باز به همین جهتِ ضعف متن و سند است که علاّمه مجلسی پس از نقل آن از معانی الاخبار، مضمون آن را مردود می داند و دفن شدن فاطمه علیهاالسلام در داخل بیت خویش را تأیید می کند سپس به توجیه روایت می پردازد و روضه را به آن حدّی که از ظاهر این روایت استفاده می شود، محدود نمی داند بلکه شامل بیت فاطمه علیهاالسلام نیز می داند؛ همانگونه که ما از روایات استفاده کردیم.
او پس از نقل روایت می گوید:
«الأظهر أنّها علیهاالسلام مدفونة فی بیتها وقد قدّمنا الأخبار فی ذلک. و لعل خبر ابن أبی عُمیر محمول علی توسعة الروضة بحیث تشمل علی بیتها».(37)
نکته قابل توجّه:
این بود بررسی یک روایت مدرّج و نظریه بزرگ محدّث شیعه، شیخ صدوق رحمه الله در مورد این روایت و اشکال و ایراد تلویحی و در نهایت اعراض وی از مضمون آن.
و همچنین نظریه مرحوم علاّمه مجلسی در تأویل این روایت و توسعه ای که در مفهوم «روضه» قائل گردیده است لیکن باید به این نکته نیز توجه کرد که: آنگونه که ملاحظه کردید، همه کسانی که مدفن حضرت زهرا علیهاالسلام را در روضه، آن هم به مفهوم فاصله بیت و منبر مطرح کرده اند، به همین روایت، استناد و تعلیل نموده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بین قبری ومنبری روضة من ریاض الجنّة!»
در پایان از نظریات و انتقادات صاحب نظران، که در تکمیل این بحث ما را یاری خواهد کرد استقبال می کنیم و صمیمانه سپاسگزاریم.
پی نوشتها:
________________________________________
1 ـ سید بن طاوس در مصباح الزائر، صص24 و 25 در این باره بیان زیبایی دارد.
2 ـ فروع کافی؛ ج4، ص556؛ صحیح بخاری، ابواب فضائل المدینة، ح1789 و ابواب التطوّع، ح1137، 1138؛ صحیح مسلم، ح1390 و 1391؛ مسند احمد، ج2، ص236، 297، 438 و 466
3 ـ کامل الزیارات، ص16
4 ـ فروع کافی، ج4، ص556 ؛ کنز العمال، ج12، صص257 و 258
5 ـ فروع کافی، ج4، ص556
6 ـ منابع این حدیث را پیشتر آوردیم.
7 ـ مسند احمد، ج2، ص334
8 ـ مسند احمد، ج3، ص389 ؛ کنز العمال، ج12، ص260
9 ـ مسند احمد، ج3، ص64 ؛ کنز العمال، ج12، ص261
10 ـ کنز العمال، ج12، ص260
11 ـ وفاء الوفا، ج1، ص435
12 ـ همان.
13 ـ تاریخ المسجد النبوی، ص116، چاپ مدینه.
14 ـ فروع کافی، ج4، ص555
15 ـ مناقب، ج3، ص365
16 ـ فروع کافی، ج4، ص556
17 ـ همان.
18 ـ همان.
19 ـ عیون أخبار الرضا، ج1، ص311
20 ـ قرب الاسناد، ص293، چاپ 1417، مؤسّسه کوشانپور.
21 ـ اقبال الاعمال، ص623
22 ـ من لا یحضره الفقیه، با تصحیح غفاری، ج2، ص572
23 ـ به نقل از مناقب، ج3، ص365
24 ـ اعلام الوری، ص159
25 ـ اقبال الاعمال، ص624
26 ـ به نقل وافی، ج8، ص1370
27 ـ مناقب، ج3، ص365
28 ـ رساله حسنیّه، چاپ سنگی بدون مشخصات.
29 ـ تحریر، فصل زیارات، ص131، چاپ ایران 1314
30 ـ قد انعقد الاجماع علی تفضیل ما ضمن الأعضاء الشریفة حتی علی الکعبة المنیعة. وقال الفاکهی: قالوا لا خلاف انّ البقعة التّی ضمّت الأعضاء الشریفة أفضل بقاع الأرض علی الاطلاق حتّی موضع الکعبة واقول أنا أفضل بقاع السماوات أیضا.وفاء الوفا، ج1، ص28
31 ـ احزاب: 33
32 ـ «... عن ابن عبّاس رضی الله عنه قال شهدنا رسول اللّه صلی الله علیه و آله تسعة أشهر یأتی کلّ یوم باب علی بن أبی طالب رضی الله عنه عند وقت کلّ صلاة فیقول السلام علیکم و رحمة اللّه وبرکاته اهل البیت: انّما یُریدُ اللّه لیذهب عنکم الرّجس أهل البیت، ویطهّرکم تطهیراالصلاة الصلوة! کلّ یوم خمس مرّات.
تفسیر «الدرّ المنثور»، ج5، ص199
33 ـ معانی الأخبار، تصحیح: غفاری، ص267
34 ـ مقباس الهدایة، مامقانی رحمه الله ، ج1، ص221
35 ـ ارشاد مفید، چاپ بصیرتی، ص100
36 ـ معانی الاخبار، ص268
37 ـ بحار الانوار، ج100، ص193
نتیجه بحث پیشین این شد که: احتمال وجود قبر شریف حضرت زهرا علیهاالسلام در بقیع، که در کتب تاریخ عنوان شده، احتمالی است ضعیف و برگرفته از اقوال و منابع گروهی از مورّخان و علمای اهل سنّت. و در روایات شیعه و از دیدگاه علمای بزرگ ما، دلیل صریح و روشنی که مؤیّد این احتمال باشد وجود ندارد و آنچه در روایات اهل بیت علیهم السلام بر آن تأکید شده و محدّثان و شخصیتهای علمی گذشته ما بر آن تأکید دارند، این است که پیکر آن بانوی عظیم الشأن، در داخل بیت شریفش به خاک سپرده شده است.
حال باید دید اوّلاً دفن شدن آن حضرت در روضه مطهره، که گاهی به عنوان احتمال سوم مطرح شده، در چه حدّی از قوّت و استحکام برخوردار است؟ و ثانیا منظور از «روضه» چیست و حدود آن کدام است؟
تذکر این نکته نیز لازم است که بیان ضعف احتمال وجود قبر شریف آن حضرت در محلّی، به هیچ وجه دلیل نفی ثواب زیارت و استحباب عرض ارادت نسبت به آن بانوی عزیز در آن محل نیست؛ زیرا استحباب زیارت معصومین علیهم السلام از هر نقطه، دور یا نزدیک، مسلّم و ثابت است، به ویژه که این زیارت در روضه مطهّر و در کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و یا در بقیع، یا در کنار قبور ائمه هدی باشد و حد اقل فایده و نتیجه ای که بر تأیید و تقویت یک احتمال مترتّب است ـ افزون بر جنبه علمی و روشن شدن یک موضوع حساس تاریخی مذهبی ـ حصول یک نوع اطمینان و جلب توجّه زائران آن بانوی بزرگوار است که اعتماد و ظنّ به وجود قبر شریف در یک محلّ، هر چه بیشتر و قوی تر باشد توجه باطنی و حضور قلب به هنگام زیارت در آن مکان نیز بیشتر و افزون تر می شود و نعم المطلوب!
روضه مطهّره و فضیلت آن
آنچه به عنوان «روضه» مطرح است، آن بخش از مسجد النبی است که در میان منبر و خانه یا خانه های پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفته است.
اصطلاح «روضه» و نامگذاری این مکان مقدس بدین اسم، برگرفته از گفتار رسول خدا و از متن حدیثهایی است که از آن بزرگوار نقل گردیده است.
در فضیلت روضه مطهر، حدیثهای متعددی از طریق اهل سنت و شیعه و در منابع حدیثی هر دو گروه از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است. همچنین در بیان ائمه علیهم السلام و در گفتار علما و دانشمندان(1) بر عبادت و دعا در این نقطه از مسجد تأکید و سفارش شده است:
حدیثی است از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که فرمود:
«ما بَینَ بیتی وَمِنْبَری روضةٌ مِنْ ریاضِ الجنّة وَمِنْبَری عَلی حَوْضی»(2)
«فاصله بیت و منبر من باغی است از باغهای بهشت و منبر من در بالای حوض من قرار گرفته است»
و در حدیث دیگر آمده است:
«وَمِنبَری علی تُرْعة مِنْ تُرَعِ الجنّة»
«منبر من در کنار دری از درهای بهشت قرار گرفته است.»
در روایت دیگر، امام صادق علیه السلام به معاویة بن عمّار فرمود: «در کنار منبر بایست و حمد و ثنای خدا را به جای آور و حاجت خود را بخواه؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده: «بین منبری و بیتی روضة مِنْ ریاض الجنّة».(3)
علما و دانشمندان در توضیح مفهوم این حدیث شریف و در بیان تشبیه این مکان مقدس به «روضه ای از ریاض جنت» وجوه مختلفی ذکر کرده اند که نقل آنها خارج از موضوع است ولی به طور اجمال آنچه در مفهوم این حدیث به نظر می رسد این است که روضه و این بخش از مسجد النبی در نزول رحمت الهی و استجابت دعای مؤمنان و نیل بندگان به سعادت معنوی و اخروی، همانند روضه ای است از ریاض جنت. آری این مکان مقدس از نظر فضیلت و شرافت در حدّی است که از تصوّر، خارج و فکر ما از درک حقیقت آن عاجز و قاصر است؛ زیرا با مقایسه این حدیث شریف با حدیث دیگر درباره مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: «صلاة فی مسجدی هذا خیرٌ من ألفِ صلاة فیما سواه من المساجد الاّ المسجد الحرام»(4)
یا «صلاة فی مسجدی هذا تعدل بعشرة آلاف صلاة»(5) می توان به آن افق اعلا که روضه مطهر قرار دارد تماشا کرد و به اهمّیت و فضیلت عبادت در این مکان شریف و ارزش و ثواب دعا ونیایش در این نقطه از مسجد پی برد که اگر نماز خواندن در جای جای مسجد النبی بهتر از هزار نماز در همه مساجد، حتی مسجد الاقصی بجز مسجد الحرام، و یا یک نماز در آن معادل است با ده هزار نماز در سایر مکانها و بقاع، طبعا پاداش عبادت و نماز در «روضه» که به وسیله شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله معرفی شده است، به مراتب افزون تر خواهد بود و چنین ثواب و پاداش، که قطره ای است از اقیانوس بیکران فضل و رحمت الهی، می تواند نیل به بهشت برین و رسیدن به مرتبه اعلای غفران الهی و صعود به درجاتی از قلّه رضوان خداوندی گردد؛ «وَرِضوانٌ من اللّه أکبر». به هر حال همه این مواهب و کرامتها از روضه مطهّر سرچشمه گرفته است.
حدود روضه:
چون درباره روضه مطهره، افزون بر حدیث گذشته، احادیث متعدد دیگر با الفاظ و متون مختلف نقل گردیده است و ظاهرا در مضمون این احادیث تضاد و تنافی وجود ندارد و در نتیجه می تواند صدور این احادیث در زمانهای مختلف و گویای مصداقی از روضه و بیانگر بخشی از ابعاد آن باشد، لذا در میان محدثان و مدینه شناسان اهل سنت از قرنهای اول اسلام، در حدودِ روضه، نظریات گونه گون وجود داشته است، و در مقابل این نظریات، ائمه علیهم السلام نیز حدود روضه رامشخص و برای پیروان خویش معرفی نموده اند. بنابر این بر خلاف علمای اهل سنّت، در میان علمای شیعه تعدّد نظر و اختلاف رأی در این زمینه وجود ندارد؛ (اهلُ البیتِ أدری بما فِیهِ!).
نگاهی به متن احادیث:
1 ـ «ما بینَ بیتی ومِنبَری رَوْضَةٌ مِنْ ریاضِ الجنّةِ وَمِنبَری عَلی حَوضی».(6)
2 ـ «ما بَینَ حُجْرَتی وَمِنْبَری رَوْضَةٌ مِنْ ریاضِ الجنّة».(7)
3 ـ «ما بین مِنبَری الی حُجرَتی رَوْضَةٌ مِنْ ریاضِ الجنّة».(8)
4 ـ «ما بینَ قبری و منبری رَوضةٌ من ریاضِ الجنّة».(9)
5 ـ «ما بینَ مُصَلاّی وَبَیْتی رَوْضةٌ مِنْ ریاضِ الجنّة».(10)
6 ـ «ما بینَ هذِهِ البیوتِ الی مِنبَری رَوضَةٌ مِنْ ریاضِ الجنّة».(11)
احادیث فوق، بجز حدیث یک و شش، همه از منابع اهل سنّت نقل شده و در منابع حدیثی شیعه تنها حدیث اوّل و ششم نقل گردیده است.
و در مورد حدیث پنجم میان آنان اختلاف نظر وجود دارد که آیا منظور از مصلاّ، محراب رسول خدا است که در داخل مسجد قرار دارد یا مقصود از آن، مصلاّی عید رسول اللّه صلی الله علیه و آله است که در بیرون مسجد و سمت غربیِ آن، به صورت میدان وسیع وجود داشت و آن حضرت نمازهای عید را در آنجا می گزارد که بیشتر علما گویند منظور از آن، معنای دوم و مصلاّی نماز عید است.
به هر حال بر اساس مضمون این احادیث، در میان اهل سنّت در «تعیین حدود روضه» سه وجه یا سه نظریه به وجود آمده است:
نظرّیه اوّل:
حدود روضه در طرف شرق مسجد، از محدوده بیت رسول خدا آغاز و تا محدوده منبر ادامه می یابد و عرض آن در طرف بیت محاذی آن و وسیعتر است و هر چه به طرف منبر امتداد پیدا می کند، از وسعت آن کاسته می شود تا به حد منبر می رسد. بنابراین نظریه روضه دارای مساحتی مثلثی شکل است و رأس آن منبر و قاعده آن را بیت تشکیل می دهد، این نظریه گرچه در اوایل مورد قبول عدّه ای قرار گرفت ولی به تدریج اهمّیت خود را از دست داد، جز در میان گروهی خاص.
نظریّه دوّم:
روضه شامل تمام مساحت مسجد النبی است که در زمان آن حضرت احداث شده است.
عمده دلیل این نظریه حدیث پنجم و ششم و استفاده از واژه های، «بیوت» و «مصلا» است؛ زیرا بیشتر فضای مسجد در میان بیوت و منبر و همه مسجد در میان بیت و مصلاّ قرار دارد و برای اثبات این نظریه، «خطیب» که یکی از علمای اهل سنّت است، کتابی نوشته به نام «دلالات المسترشد علی أنّ الروضة هِیَ المسجد» ویکی دیگر از علما به نام شیخ صفی الدین مدنی در ردّ نظریه خطیب و کتاب او کتابی تألیف کرده و پس از این دو کتاب، مورّخ ومحقّق مدینه شناس؛ سمهودی (متوفّای 911) کتابی تألیف کرده به نام «رفع التعرض والانکار لبسط روضة المختار» و به طوری که خود مؤلّف می گوید: وی در این کتاب دو تألیف قبلی را تلخیص و دو نظریه مخالف را به هم نزدیک ساخته است.(12)
به طوری که از نام کتاب پیداست، وی سرانجام نظریه خطیب و شمول روضه به همه فضای مسجد را تأیید کرده است.
سومین نظریه:
اینکه روضه نه همه مسجد است و نه آن بخش مثلثی شکل، بلکه از طرف شرق، از حجره رسول خدا صلی الله علیه و آله شروع و در همان حد و به موازات حجره تا محاذی منبر امتداد پیدا می کند و در جنوب و شمال، از دیوار محراب پیامبر شروع و تا ستون سوم، در سمت شمال را شامل می شود.
بنابر این قول، روضه به شکل مربّع است که در این محدوده دوازده ستون قرار دارد؛ چهار ستون ردیف هم از شرق به غرب و سه ستون از سمت قبله به شمال. و منظور از این دوازده ستون ستونهای داخل فضای مسجد است نه ستونهایی که در داخل دیوار قبله و محراب و یا در داخل دیوار حجره قرار گرفته اند. و این مساحت، از شرق به غرب حدود بیست و دو متر و از قبله به سمت شمال پانزده متر و در جمع حدود سیصد و سی متر است.
در میان علمای اهل سنّت، این قول اخیر مشهورتر از دو قول پیشین است و لذا این ستونها از دوران سلطان سلیم (متوفای 926 ه .) و به دستور وی با نصب مرمر سفید تا وسط آنها علامت گذاری و مشخص گردیده است و در زمان سلطان عبدالمجید (متوفای 1277 ه .) که قسمتی از شمال مسجد را توسعه دادند، این علامت گذاری تجدید و در سال 1404 ه . برای سومین بار ترمیم و تزیین گردید.(13)
و بر همین مبنی است که ازدحام حجاج و زائران در این بخش بیش از دیگر نقاط مسجد است و برای نماز خواندن و دعا و زیارت در این قسمت اهمّیت بیشتری می دهند.
حدود روضه از دیدگاه شیعه:
نظریه شیعه در محدوده روضه، هم در طول و هم در عرض، با اقوال اهل سنّت متفاوت است. و طبق روایاتی که از ائمه هدی علیهم السلام نقل شده، روضه نه همه فضای مسجد است و نه تنها آن بخش از مسجد که در دو قول گذشته از اهل سنت نقل کردیم، بلکه محدوده روضه از دیوار محراب در جنوب، که امروزه با نرده های فلزی مشخص است، آغاز و در شمال، به چهارمین ستون منتهی می گردد؛ یعنی یک ستون علاوه بر آنچه اهل سنّت می گویند و حد دوّم آن در شرق، داخل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و بیت فاطمه زهرا علیهاالسلام است و در سمت غرب محاذی منبر شریف می باشد.
دلیل حدّ اوّل (از جنوب تا شمال) روایاتی است که از ائمّه علیهم السلام نقل شده، از جمله:
کلینی رحمه الله با اسناد از مرازم و او از امام صادق علیه السلام نقل می کند:
«قالَ سألتُ أبا عبدِ اللّه علیه السلام عمّا یقول الناس فی الروضة، فقال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله فیما بین بیتی ومنبری روضة من ریاض الجنّة ومنبری علی تُرعَة من ترع الجنّة فَقُلْتُ لَهُ جُعِلتُ فِداک فما حدّ الروضة، فقال و بعدُ أربع اساتین من المنبر الی الظلال. فقلت جعلت فداک منَ الصّحنِ فیها شیء؟ قال: لا»(14)
مرازم می گوید: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم از آنچه مردم (اهل سنّت) در روضه می گویند، فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است فاصله بیت و منبر من باغی از باغهای بهشت است و منبر من بر دری از درهای بهشت قرار گرفته است. عرض کردم فدایت شوم! حد روضه کدام است؟ فرمود: فاصله چهار ستون، از منبر تا سایه بانها. عرض کردم فدایت شوم! از صحن مسجد هم چیزی جزو روضه هست؟ فرمود: نه»
بر اساس مضمون این روایت و امثال آنست که ابن شهراشوب نظر علمای شیعه را چنین نقل می کند:
«وقالوا حدّ الروضة ما بین القبر والمنبر الی الأساطین الّتی تلی صحن المسجد».(15)
همچنین از مضمون این روایت و روایات دیگر و نقل مدینه شناسان استفاده می شود که مدّتی طولانی و در زمان ائمه علیهم السلام بخشی از مسجد (بیرون از مسجد اصلی) در سمت شمال و در نزدیکی صحن، دارای سایه بانی بوده که از آن به «ظلال» و «مظلّه» تعبیر شده است.
این بود حد روضه از جنوب به سمت شمال.
و اما در سمت شرق مسجد، همانگونه که گفتیم حد روضه عبارت است از فضای داخلی بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و همچنین داخل بیت فاطمه زهرا علیهاالسلام و در غرب عبارت است از محاذی این بیوت تا موازات منبر شریف.
و در این زمینه نیز روایاتی در منابع حدیثی نقل گردیده است که متن بعضی از آنها را در اینجا می آوریم:
1 ـ کلینی با اسناد از جمیل بن درّاج نقل می کند که:
«سَمِعتُ أبا عبداللّه علیه السلام یقول: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله ما بین مِنبری وبیوتی روضةٌ من ریاض الجنّة ومِنبَری علی تُرعة من تُرَعِ الجنّة وصلاة فی مسجدی تعدل ألف صلاة فیما سواه من المساجد الاّ المسجد الحرام. قال جمیل قلت له بیوت النبی وبیت علی منها؟ قال: نعم و أفضل».(16)
جمیل می گوید: «از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: فاصله منبر و خانه های من باغی است از باغ های بهشت و منبر من در بالای دری از درهای بهشت قرار دارد و یک نماز در مسجد من معادل هزار نماز در سایر مساجد، بجز مسجد الحرام است. جمیل می گوید: پرسیدم آیا خانه های پیامبر صلی الله علیه و آله و خانه علی علیه السلام هم از روضه است؟! فرمود: آری، بلکه افضل اند.»
به طوری که ملاحظه می کنید در متن این روایت، مانند حدیث ششم که از منابع اهل سنّت آوردیم، به جای «بیت»، «بیوت» به صورت جمع آمده است و در این روایت همه خانه های پیامبر و خانه امیر مؤمنان علیه السلام که در واقع آن هم از بیوت النبی صلی الله علیه و آله است، جزو روضه معرفی گردیده اند.
2 ـ همچنین جمیل بن درّاج نقل می کند که:
«قلت لأبی عبداللّه علیه السلام : الصلاة فی بیت فاطمة مثل الصلاة فی الروضة»؟ قال: وأفضل.»(17)
3 ـ از یونس بن یعقوب آمده است:
«قلت لأبی عبداللّه علیه السلام : الصلاة فی بیتِ فاطمة أفضل أو فی الروضة؟ قال: فی بیت فاطمة»(18)
«یونس بن یعقوب گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم آیا نماز در خانه فاطمه برتر است و فضیلت بیشتری دارد یا در روضه؟ فرمود: در خانه فاطمه.»
توضیح این که در سال هشتاد و هشت هجری خانه فاطمه زهرا علیهاالسلام و به فاصله کمی، دیگر خانه های متعلّق به پیامبر اسلام، که در کنار مسجد قرار داشتند، به دستور ولید بن عبدالملک و به مباشرت عمر بن عبدالعزیز تخریب گشته، به فضای مسجد ضمیمه گردیدند و در زمان امام صادق علیه السلام تا سال 668 به همان صورت باقی بودند و مانند سایر نقاط مسجد، به هنگام عبادت و نماز مورد استفاده قرار می گرفتند تا اینکه در این سال به دستور ملک ظاهر بیبرس بندقداری پادشاه مقتدر مصر، دور خانه پیامبر و فاطمه زهرا علیهاالسلام نرده کشیدند و بار دیگر از مسجد جدا کردند و این سؤالها که از نماز خواندن در خانه پیامبر و فاطمه علیهماالسلام به عمل آمده ناظر به وضعیت آن زمان است.
آیا قبر فاطمه علیهاالسلام در روضه است؟!
پس از روشن شدن این مطلب که «از نظر ائمه هدی علیهم السلام روضه دارای مفهوم وسیعتر و شامل بیت پیامبر و بیت فاطمه می باشد.» این موضع نیز روشن می شود که مسأله دفن شدن آن بزرگوار در روضه، که به صورت یکی از احتمالات از سوی گروهی از علما مطرح گردیده، حتی در صورت وجود دلیلی بر این موضوع، در واقع مکمّل روایاتی خواهد بود که با صراحت دلالت دارند بر اینکه پیکر آن بانو در داخل بیت خویش به خاک سپرده شده است.
اینک بعضی از روایاتی را که در این زمینه نقل شده، می آوریم و آنگاه به احتمال دفن شدن آن حضرت در روضه و علّت پیدایش این احتمال می پردازیم:
1 ـ ابونصر بزنطی از حضرت رضا علیه السلام نقل می کند که: از آن حضرت درباره محلّ قبر فاطمه علیهاالسلام پرسیدم، فرمود: «دُفِنَتْ فی بیتِها فلمّا زادت بنو أُمیّة فی المسجد صارت فی المسجد».(19)
2 ـ بزنطی همچنین می گوید از امام رضا علیه السلام از محلّ دفن فاطمه زهرا سؤال کردم، فرمود: شخصی این موضوع را از جعفر بن محمّد علیهماالسلام سؤال کرد که عیسی بن موسی هم در آن مجلس حاضر بوده؟ عیسی پاسخ داد: فاطمه علیهاالسلام در بقیع دفن شده است. آن شخص بار دیگر از امام سؤال کرد که شما چه می فرمایید؟ حضرت فرمود: عیسی به سؤال شما پاسخ داد. بزنطی می گوید عرض کردم: أصلحک اللّه ، من با او چه کار دارم، شما نظر پدرانتان را به ما بگویید، فرمود: «دُفِنَت فی بیتها».(20)
3 ـ سید بن طاوس رحمه الله از امام هادی علیه السلام نقل می کند که آن حضرت در جواب این سؤال که قبر مادرتان فاطمه زهرا علیهاالسلام در داخل مدینه است یا همانطور که مردم می گویند در بقیع؟ چنین نگاشت: «هیَ مَعَ جدّی»(21)
علما و محدثان بزرگ شیعه نیز با اینکه مضمون این روایات صریح و صحیح را پذیرفته اند و دفن شدن آن حضرت در داخل بیت خویش را مورد تأکید قرار داده اند ولی دفن شدن آن حضرت در «روضه» و یا در میان بیت و منبر را نیز به صورت احتمال مطرح ساخته اند. چند نمونه از گفتار آنان را می آوریم:
1 ـ محدّث بزرگ، شیخ صدوق رحمه الله (م381) می گوید: «نقلها در محلّ قبر فاطمه علیهاالسلام مختلف است؛ بعضی از مؤرخان می گویند: در بقیع مدفون است و بعضی دیگر معتقدند در میان قبر و منبر؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: ما بین قبری و منبری روضة من ریاض الجنّة و بعضی می گویند در داخل خانه خودش دفن شده است.. امّا نزد من قول آخر صحیح است.»(22)
2 ـ شیخ طوسی (م460) می گوید: «الأصوب أنّها مدفونة فی دارها أو فی الروضة»(23)
3 ـ مرحوم طبرسی (از اعلام قرن ششم) می گوید: در محلّ قبر آن حضرت اختلاف است؛ زیرا بعضی از علما می گویند در بقیع دفن شده است و این قول بعید است و بعضی دیگر داخل بیت را تأیید می کنند و بعضی دیگر می گویند: در میان قبر و منبر دفن شده است. سپس می گوید: فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: «بین قبری ومنبری روضة من ریاض الجنّة» به این معنی اشارت دارد.(24)
4 ـ سید بن طاووس (م693) می گوید: «والظاهر أنّ ضریحها المقدّس فی بیتها المکمّل بالآیات والمعجزات». سپس می گوید: زیرا آن حضرت وصیت کرده بود که شبانه دفن شود و کسانی که آن بزرگوار، تا هنگام مرگش نسبت به آنان خشمگین بود در نمازش حاضر نشوند و اگر پیکر پاک آن بزرگوار به بقیع حمل می شد و یا در داخل مسجد و در میان بیت و منبر دفن می گردید، آثار حفر قبر، کسانی را که در فکر کشف آن بودند راهنمایی می کرد و لذا مستور بودن قبر شریف دلیل بر این است که پیکر پاک وی به بیرون از خانه اش و یا به بیرون از حجره رسول خدا صلی الله علیه و آله حمل نشده است.(25)
مبنای دفن شدن در روضه چیست؟
دلیل و منشأ این احتمال چیست؟ آیا دلیل مسلّم تاریخی آن را تأیید می کند یا روایت مورد اعتماد از پیشوایان معصوم در این زمینه وارد شده است؟!
و یا به قول شیخ طوسی رحمه الله در تهذیب، یک اختلاف نظری است که در میان علما، بدون ارائه دلیل متقن به وجود آمده است؛ «ونُسبت هذا الاختلاف الی الأصحاب».(26)
پاسخ این پرسش این است: همانگونه که مرحوم شیخ طوسی اشاره کرده اند، از گفتار علما و محدثان ظاهر می شود که در این مورد نه مستند تاریخی وجود دارد و نه روایت مورد اعتماد آن را تأیید می کند بلکه این موضوع در مقابل روایات صریح و صحیح که در مورد بیت شریف وارد شده است، یک استظهار ضعیف و یک اصطیاد احتمالی است از حدیث شریف «ما بَیْنَ بَیتی و قبْری رَوْضَة مِنْ ریاضِ الجنّة» بدین معنی که علما و مورّخان این حدیث شریف را که از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در مورد روضه شریه نقل گردیده است، چنین توجیه می کنند و این فضیلت و شرافت را چنین تعلیل می کنند که: شاید به جهت دفن شدن پیکر پاک دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله در روضه مطهّره است که این کرامت و فضیلت به این مکان مقدّس اختصاص و تعلّق یافته و موجب تفضیل و ترجیح روضه بر سایر نقاط مسجد گردیده است.
آنچه پیشتر از شیخ صدوق و طبرسی نقل کردیم، گواه صریح بر این مطلب است و گواه سوم سخن ابن شهراشوب است که پس از نقل نظریه شیخ طوسی؛ (والأصوب أنّها مدفونة فی دارها أو فی الروضة) می گوید: «و یؤیّد قَولَهُ قولُ النبیّ صلی الله علیه و آله : «بین قبری ومنبری روضة من ریاض الجنّة».(27)
و بالاخره گواه دیگر، گفتار شیخ ابوالفتوح رازی در رساله «حسنیّه» است که از زبان این بانو در حضور هارون الرشید چنین می گوید: ... و در میانه قبر و منبر دفن کردند به حکم حدیث «ما بین قبری و منبری روضة من ریاض الجنّة».(28)
و نمونه های دیگر از گفتار علما و دانشمندان که نقل همه آنها موجب اطاله خواهد شد.
نتیجه این گفتارها این است که احتمال دفن شدن حضرت زهرا علیهاالسلام در روضه دلیل روشنی ندارد بجز برداشت ضعیف از حدیث یاد شده.
روضه وبیت یکی است
باید گفت با توجه به مضمون روایات گذشته که ائمه هدی علیهم السلام روضه را مفهوما و یا حکما به بیوت پیامبر صلی الله علیه و آله و بیت حضرت زهرا علیهاالسلام اطلاق نموده اند و بلکه مصداق بارز روضه و افضل از آن معرفی کرده اند، دفن شدن فاطمه زهرا علیهاالسلام در روضه، یک معنای قابل قبول و مطابق با واقع پیدا می کند و این موضوع با دفن شدن آن حضرت در داخل بیتش، که مضمون روایات صریح است، منافی و مخالف نخواهد بود.
و چنین به نظر می رسد که منظور مرحوم علاّمه ناظر به همین معنا است. او پس از نقل اقوال سه گانه در مدفن آن بزرگوار از شیخ طوسی رحمه الله ، می گوید: «والرّوایتان الأوّلتان متقاربتان ومن قالَ أنّها دفنت فی البقیع فبعیدٌ عن الصّواب».(29)
یعنی «روضه» و «بیت» دارای یک مفهوم نزدیک به هم و قابل جمع هستند نه دارای مفهوم مخالف هم، که هر یک مکانی مستقل و جداگانه باشد.
گفتنی است این معنا برداشت و تحلیل صریح مرحوم علاّمه مجلسی نیز هست که در آخر بحث ملاحظه خواهید کرد.
علّت فضیلت روضه و افضل بودن بیت فاطمه علیهاالسلام
پاسخ یک پرسش: در طول تاریخ میان علما این باور وجود داشته و همواره مطرح بوده است که احتمالاً حضرت فاطمه در روضه دفن گردیده و این نظریه و اعتقاد بلا فاصله با حدیث شریف «بین قبری ومنبری...» مورد تأیید قرار گرفته است. حال این پرسش پیش می آید که: اگر این ارتباط جای تردید دارد و این احتمال ضعیف است پس علّت این تشریف و تفضیل، آن هم از زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله چیست؟ و تفوّق و فضیلت روضه بر دیگر نقاط مسجد، اگر به علّت دفن شدن حضرت زهرا نیست پس چیست؟!
در پاسخ این پرسش باید گفت: جای تردید نیست که این بخش از مسجد مواجه است با بیوت رسول خدا و بیت فاطمه زهرا علیهاالسلام و محلّ حضور دائمی رسول خدا و جایگاه نزول وحی الهی بر آن حضرت و پایگاه عبادت، نماز و اعتکاف آن بزرگوار است. وجود محراب و منبر پیامبر صلی الله علیه و آله در این سوی مسجد که کانون عبادت و ابلاغ رسالت و ارشاد امّت تا قیامت است، عامل برتری و تفوّق و موجب فضیلت این مکان بر دیگر نقاط مسجد است.
در توضیح و تکمیل این مطلب نکته ای را که در اهمّیت و فضیلت قبر شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله مورد بحث بوده، مطرح می کنیم و به دنبال آن، فضیلت و شرافت روضه و بیت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و بیت فاطمه علیهاالسلام را شرح می دهیم.
یکی از بحثهایی که از قرون اوّل اسلام و با الهام از اخبار و احادیث در بین علما و محدّثان جریان داشته، بیان فضیلت و رجحان دو شهر مکّه و مدینه نسبت به یکدیگر و مقایسه مسجدالنبی صلی الله علیه و آله با مسجد الحرام در برتری و شرافت و نیز برتری آن دو نسبت به مسجد الأقصی و مقایسه کعبه با قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده است و در این مقایسه طبق نقل سمهودی، علمای اهل سنّت اجماع و اتّفاق نظر دارند بر اینکه:
«آن قسمت از خانه پیامبر که پیکر پاک رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن دفن گردیده، برتر از بیت خدا است و آن جایگاه مقدّس که جسم نازنین خاتم انبیا را به آغوش کشیده، برتر از کعبه است»؛(30) زیرا در اثر تماس مستقیم آن پیکر مطهّر با آن مکان مقدّس و به علّت مجاورت آن تربت پاک با آن جسد مبارک، شرافت این جایگاه به اوج رسیده و برتر از عرش اعلا گردیده است. این است ملاک برتری و فضیلت قبر پیامبر نسبت به کعبه!
اگر این فضیلت و شرافت به جهت این مجاورت نصیب این مکان مقدس گریده که فضیلت و شرافتی مسلّم و غیر قابل انکار است، پس بقعه و مکانی و روضه و بیتی که وجود مقدّس آن مشعل هدایت و جسم و روان خاتم نبوّت را در حال حیاتش در خود جای داده و اشعّه روحانی و فروغ معنوی وجودش از این امکنه تا قیامت به جهانیان پرتو افشانی کرده، طبعا از هر نقطه دیگر و از سایر نقاط مسجد افضل و اشرف خواهد بود!
حال بر این اساس باید گفت فضیلت بیت فاطمه علیهاالسلام بیشتر و شرافت آن نسبت به سایر بیوت افزون تر است؛ زیرا بیت فاطمه، گذشته از اینکه یکی از بیوت رسول خدا است و همه فضائل را که سایر بیوت از آنها برخوردارند دارا است، خانه و بیت کسانی است که أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا(31).
آری این بیت علاوه بر اینکه بیت رسول خدا است، محلّ زندگی امیر مؤمنان نیز هست، همان کسی که نازل به منزله نفس رسول اللّه است. و محلّ زندگی فاطمه، بضعه رسول خدا و محلّ تولد و زندگی حسنین فرزندان رسول اللّه است. این بیت همان جایی است که آن حادثه مهمّ تاریخ جهان معنویت و نزول آیه تطهیر در میان آن به وقوع پیوسته است.
اگر فضیلت روضه را از راه حدیث رسول خدا، که زبان وحی است، شنیده ایم، فضیلت این بیت و اهل آن را مستقیم و بی رابطه از زبان وحی و از طریق کلام خدا می شنویم.
اگر پیامبر صلی الله علیه و آله فضیلت روضه را از طریق گفتارش به مسلمانان آموخته، طبق نقل محدّثان شیعه و اهل سنّت این بیت و اهل آن را، هم از راه گفتار و هم در عمل و کردار به مدّت نُه ماه، آن هم هر روز پنج بار، به جهانیان معرّفی کرده است.(32) وه چه فضلی! که بالاتر از آن متصوّر نیست و این است معنای گفتار امام صادق علیه السلام در پاسخ پرسش جمیل از بیت پیامبر و امیر مؤمنان که: آیا آنها هم از روضه است؟ می فرماید: «نعم وأفضل».
بررسی یک روایت مخدوش:
از مطالب گذشته به طور خلاصه معلوم شد که:
1 ـ اصل فضیلت روضه مطهّر بر اساس حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله ثابت و مسلّم است ولی آیا محدوده روضه کجا است؟ جای بحث و گفتگو است.
2 ـ باز معلوم شد که خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و خانه فاطمه علیهاالسلام از نظر فضیلت، نه مانند روضه، بلکه افضل و برتر از روضه است و نیز ثواب عبادت و نماز در این بیوت، بیشتر می باشد.
3 ـ همچنین فهمیدیم که برای دفن شدن پیکر پاک حضرت زهرا علیهاالسلام در روضه، به مفهوم فاصله قبر و منبر، دلیلی جز یک برداشت ضعیف و اظهار نظر احتمالی وجود ندارد، لیکن اگر از «روضه» معنای وسیع آن را بگیریم، که شامل بیت حضرت زهرا هم هست، دفن شدن آن حضرت در روضه درست است و مؤید روایات صحیح دیگری است که می گویند: «ذُفِنَت فی بیتها»
در تکمیل این بحث، لازم است به نقد و بررسی تنها روایتی بپردازیم که مرحوم صدوق در «معانی الأخبار» نقل کرده است و از ظاهر آن استفاده می شود که پیکر حضرت زهرا میان قبر و منبر مدفون است. و مخدوش بودن متن و سند آن را توضیح دهیم؛ متن روایت این است:
«حدّثنا محمّد بن موسی بن المتوکّل رحمه الله قال حدّثنا علی بن الحسین السّعدآبادی، عن أحمد بن أبی عبداللّه البرقی، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن بعض أصحابنا عن أبی عبداللّه علیه السلام قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «مابین قبری ومنبری روضة من ریاض الجنّة ومنبری علی ترعة من تُرع الجنّة، لأنّ قبر فاطمة ـ صلوات اللّه علیها ـ بین قبره و منبره و قبرها روضة من ریاض الجنّة وإلیه ترعة من تُرع الجنّة».(33)
ظاهر این روایت با توجه به ذیل آن (... لأنّ قبر فاطمة...) این است که آن حضرت در میان قبر شریف و منبر منیف دفن شده است. ولی با یک توجّه اجمالی می توان به ضعف سند و تزلزل متن آن پی برد و مخدوش بودن آن را از هر دو جهت به دست آورد:
از نظر سند: به طوری که ملاحظه می کنید این روایت از نظر سند مرسل است و ابن ابی عمیر آن را از بعض اصحاب نقل کرده است و آن بعض مشخص نیست که چه کسی است! و می دانیم که روایت مرسل دارای حجّیت نیست.
و از نظر متن: این روایت از جهت متن مدرّج است و در علم درایه و حدیث شناسی مدرّج را چنین تعریف کرده اند:
«أن یقول الروای کلاما یرید أن یستدلّ علیه بالحدیث فیأتی به بلا فصل فیتوهّم أن الکلّ حدیث»(34)
«روایت مدرّج آن است که راوی برای تأیید متن روایتی که نقل می کند، در ذیل آن مطلبی بگوید که خواننده و یا شنونده چنین تصور کند که آن هم از متن روایت است که از نظر حدیث شناسان، اینگونه روایات هم مخدوش و غیر قابل اعتماد است. و این روایت هم دقیقا از همین روایات مدرّج است و ذیل و تعلیل در آن، نه از کلام امام بلکه مانند تعلیل های گذشتـه، از اضافاتـی اسـت کـه به وسیلـه راویان و یا به هنگام کتابت روایـت به عمـل آمـده است.
و دلیل بر این مدعا این است که حدیث «بین قبری و منبری» همانگونه که پیشتر اشاره کردیم، از احادیث عامی است و تنها در منابع اهل سنّت آن هم به طور ضعیف؛ از جمله در مسند احمد نقل شده و در منابع معتبر مانند صحاح نیامده است.
واقعیت تاریخی هم مدرج بودن این روایت و مضمون حدیث «بین قبری و منبری» را نفی می کند؛ زیرا رسول اللّه صلی الله علیه و آله در حال حیاتش جایگاه دفن پیکر مطهّرش را معیّن نکرده بود؛ همانگونه که کیفیّت نماز خواندن بر بدن مبارکش را بیان ننموده بود.
از این رو پس از رحلتش در هر دو مسأله میان اصحاب اختلاف نظر پدید آمد که به آن حضرت چگونه نماز بخوانند و در کجا دفنش کنند، تا اینکه امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:
«انّ رسول اللّه امامُنا حیّا ومیّتا... فیصلون علیه بلا امام وانّ اللّه لم یقبض نبیّا فی مکان الاّ وقد ارتضاه لِرَمیه فیه و انی لدافنه فی حجرته التی قبض فیها فسلم القوم لذلک ورضوا به.»(35)
و این ضعف متن و سند موجب گردیده است که صدوق رحمه الله با اینکه خودش این روایت را نقل کرده، در بیان آن چنین بگوید:
«قال مصنف هذا الکتاب رضی الله عنه رُوی هذا الحدیث هکذا وأوردته لما فیه من ذکر المعنی، والصّحیح عندی فی موضع قبر فاطمة علیهاالسلام ما حدّثنا به أبی رحمه الله قال: حدّثنی ... عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر البزنطی قال: قال: سألت أبا الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام عن قبر فاطمة علیهاالسلام فقال: دفنت فی بیتها فلمّا زادت بنوا فیه فی المسجد صارت فی المسجد».(36)
گفتار صدوق قابل توجه است؛ زیرا او در این نقل و در این متن مردّد است و می گوید: «رُوی هذا الحدیث هکذا» و توضیح می دهد از آنجا که این روایت با تردید و احتمال مدرّج بودن که در آن مشاهده می شود، نیاز آن به توجیه و بیان است و در نتیجه به جای این روایت مضمون روایت دیگر را صحیح می داند و آن را تأیید می کند که: «دفنت فی بیتها».
باز به همین جهتِ ضعف متن و سند است که علاّمه مجلسی پس از نقل آن از معانی الاخبار، مضمون آن را مردود می داند و دفن شدن فاطمه علیهاالسلام در داخل بیت خویش را تأیید می کند سپس به توجیه روایت می پردازد و روضه را به آن حدّی که از ظاهر این روایت استفاده می شود، محدود نمی داند بلکه شامل بیت فاطمه علیهاالسلام نیز می داند؛ همانگونه که ما از روایات استفاده کردیم.
او پس از نقل روایت می گوید:
«الأظهر أنّها علیهاالسلام مدفونة فی بیتها وقد قدّمنا الأخبار فی ذلک. و لعل خبر ابن أبی عُمیر محمول علی توسعة الروضة بحیث تشمل علی بیتها».(37)
نکته قابل توجّه:
این بود بررسی یک روایت مدرّج و نظریه بزرگ محدّث شیعه، شیخ صدوق رحمه الله در مورد این روایت و اشکال و ایراد تلویحی و در نهایت اعراض وی از مضمون آن.
و همچنین نظریه مرحوم علاّمه مجلسی در تأویل این روایت و توسعه ای که در مفهوم «روضه» قائل گردیده است لیکن باید به این نکته نیز توجه کرد که: آنگونه که ملاحظه کردید، همه کسانی که مدفن حضرت زهرا علیهاالسلام را در روضه، آن هم به مفهوم فاصله بیت و منبر مطرح کرده اند، به همین روایت، استناد و تعلیل نموده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بین قبری ومنبری روضة من ریاض الجنّة!»
در پایان از نظریات و انتقادات صاحب نظران، که در تکمیل این بحث ما را یاری خواهد کرد استقبال می کنیم و صمیمانه سپاسگزاریم.
پی نوشتها:
________________________________________
1 ـ سید بن طاوس در مصباح الزائر، صص24 و 25 در این باره بیان زیبایی دارد.
2 ـ فروع کافی؛ ج4، ص556؛ صحیح بخاری، ابواب فضائل المدینة، ح1789 و ابواب التطوّع، ح1137، 1138؛ صحیح مسلم، ح1390 و 1391؛ مسند احمد، ج2، ص236، 297، 438 و 466
3 ـ کامل الزیارات، ص16
4 ـ فروع کافی، ج4، ص556 ؛ کنز العمال، ج12، صص257 و 258
5 ـ فروع کافی، ج4، ص556
6 ـ منابع این حدیث را پیشتر آوردیم.
7 ـ مسند احمد، ج2، ص334
8 ـ مسند احمد، ج3، ص389 ؛ کنز العمال، ج12، ص260
9 ـ مسند احمد، ج3، ص64 ؛ کنز العمال، ج12، ص261
10 ـ کنز العمال، ج12، ص260
11 ـ وفاء الوفا، ج1، ص435
12 ـ همان.
13 ـ تاریخ المسجد النبوی، ص116، چاپ مدینه.
14 ـ فروع کافی، ج4، ص555
15 ـ مناقب، ج3، ص365
16 ـ فروع کافی، ج4، ص556
17 ـ همان.
18 ـ همان.
19 ـ عیون أخبار الرضا، ج1، ص311
20 ـ قرب الاسناد، ص293، چاپ 1417، مؤسّسه کوشانپور.
21 ـ اقبال الاعمال، ص623
22 ـ من لا یحضره الفقیه، با تصحیح غفاری، ج2، ص572
23 ـ به نقل از مناقب، ج3، ص365
24 ـ اعلام الوری، ص159
25 ـ اقبال الاعمال، ص624
26 ـ به نقل وافی، ج8، ص1370
27 ـ مناقب، ج3، ص365
28 ـ رساله حسنیّه، چاپ سنگی بدون مشخصات.
29 ـ تحریر، فصل زیارات، ص131، چاپ ایران 1314
30 ـ قد انعقد الاجماع علی تفضیل ما ضمن الأعضاء الشریفة حتی علی الکعبة المنیعة. وقال الفاکهی: قالوا لا خلاف انّ البقعة التّی ضمّت الأعضاء الشریفة أفضل بقاع الأرض علی الاطلاق حتّی موضع الکعبة واقول أنا أفضل بقاع السماوات أیضا.وفاء الوفا، ج1، ص28
31 ـ احزاب: 33
32 ـ «... عن ابن عبّاس رضی الله عنه قال شهدنا رسول اللّه صلی الله علیه و آله تسعة أشهر یأتی کلّ یوم باب علی بن أبی طالب رضی الله عنه عند وقت کلّ صلاة فیقول السلام علیکم و رحمة اللّه وبرکاته اهل البیت: انّما یُریدُ اللّه لیذهب عنکم الرّجس أهل البیت، ویطهّرکم تطهیراالصلاة الصلوة! کلّ یوم خمس مرّات.
تفسیر «الدرّ المنثور»، ج5، ص199
33 ـ معانی الأخبار، تصحیح: غفاری، ص267
34 ـ مقباس الهدایة، مامقانی رحمه الله ، ج1، ص221
35 ـ ارشاد مفید، چاپ بصیرتی، ص100
36 ـ معانی الاخبار، ص268
37 ـ بحار الانوار، ج100، ص193
تبلیغات
