مساجد تاریخى مدینه منوره (مقاله ترویجی حوزه)

«خدایا! عشق مدینه را در دلهایمان بیانداز، آن سان که مکه را دوست می داریم، بلکه بیشتر»رسول خدا ـ ص ـ
مقدمه
مدینه جایگاه ارجمند و متعالی نزد مسلمانان دارد. مقصد هجرت پیامبر خدا ـ ص ـنخستین پایتخت اسلام و جایگاه دعوت و انتشار این دین مبین در جهان است. آنجا محلّ تشعشع نور درخشنده آن، میان بشریّت بوده به طوری که خداوند متعال با نور اسلام انسانها را از شرک و گمراهی نجات داد و آنها را به توحید و هدایت رهنمون ساخت. اینک بایسته است که آثار بدیع و نشانه های برجسته و ارزشمند آن باز شناسانده شوند.
بیشتر زائران سرزمین پاک و مطهر مدینه، جز مسجد شریف نبوی، قبرستان بقیع چهار زیارتگاه معروف که عبارتند از مسجد قبا، مسجد القبلتین، مساجد سبعه و قبرستان شهدای اُحد، از سایر اماکن مهم مدینه مطلع نیستند و برخی از زائران حتی از این چهار زیارتگاه نیز آگاهی چندانی ندارند و تنها از دوستان و یا رانندگان خودروها که زائران را به این زیارتگاهها می برند، مطالبی می شنوند.
بیشتر حاجیان، اگر نگوییم همه آنها، علی رغم تشرّف هر ساله به مدینه منوره، نه مساجد و اماکن مهم دیگر را می شناسند و نه چیزی درباره آنها شنیده اند!
چگونه است این مساجد و اماکن که روزگاری آباد از نزول آیات وحی الهی بوده مصلای رسول گرامی خدا و یا محل استراحت و بیتوته آن حضرت به شمار می رفتند، امروزه این چنین مهجور و نادیده گرفته می شوند؟!
زائران و حاجیان با مشاهده و زیارت این اماکن، خاطره های عطر آگین آن دوران و چشم انداز بدیع سیره نبوی برگستره این سرزمین را در ذهن خود تداعی کرده و بدینسان قلب ها و سینه هایشان به تپش در می آید و بر ایمانشان افزوده می شود.
از این رو ضروری دیدم در این باره مطالبی را تنظیم نمایم تا زائران از آن بهره ببرند. در این میان شیوه ای را که دنبال کردم عبارت بود از:
* عکسبرداری از اماکن و مساجد، به منظور سهولت شناخت آنها.
* حفظ و نگهداری عکسها و ثبت آنها در ذیل مطالب مربوط.
* ثبت دقیق نام مساجد و ارائه توضیح درباره آنها.
این اماکن و مساجد را به تناس دوری و نزدیکی شان به مسجد شریف نبوی به ترتیب آورده ام و از این رو موقعیت آنها را در یک جهت مشخص ثبت کرده و به علاوه، نقشه ای را آماده ساخته ام که موقعیت این اماکن و ارقام مربوط را در آن قید نموده ام تا زوّار با سهولت به آنها دسترسی پیدا کنند.
و همچنین این تأکید را دارم که نام مساجدی را که ثابت شده پیامبر خدا ـ ص ـ در آنها نمازگزارده است، ثبت کنم و سرانجام نوشته ام را با چیدن چهار فهرست به پایان رسانده ام.
از خداوند متعال کمک و توفیق و هدایت را در آنچه او دوست دارد و رضایت می دهد، می طلبم، براستی که او بهترین مولی و یاور است.
مسجد المصلی (الغمامه)
این مسجد در سمت غرب مسجد پیامبر ـ ص ـ و به فاصله چهار صد متری آن واقع است. نمازهای پنج گانه بجز نماز جمعه در آن برگزار می شود.
این مسجد به «مسجد المصلی» شهرت یافت؛ زیرا پیامبر ـ ص ـ نماز دو عید فطرقربان را چندین بار در آن اقامه کرده است.1 سپس به «مسجد الغمامه» تغییر نام پیدا کرد و اکنون نزد مردم به این نام معروف است.
روایت شده که پیامبر ـ ص ـ به سوی مسجد المصلی شتافت و فرمود: این مسجد سایبان و مصلای ما برای عید فطر و قربان است. (مساحت آن) برای ما نه تنگ و نه کوچک است.2
مسجد الامام علی بن ابیطالب ـ ع ـ
این مسجد در شمال غربی «مسجد الغمامه» و در فاصله ـ تقریبا ـ 90 متری آن واقع است. در برخی از کتابهای مربوط به تاریخ مدینه آمده است: پیامبر یک یا دو سال در این مسجد نمازگزارده است.3 برخی از شاعران ابیاتی درباره این مسجد سروده و نسبت به سکونت در خانه های اطراف آن اشتیاق پیدا کرده اند.
اکنون مساحت این مسجد بزرگتر از مساحت مسجد اصلی است و به تازگی تجدید بنا شده است.
مسجد السقیا
این مسجد در غرب مسجد شریف نبوی و در فاصله 2100 متری آن واقع است. این مسجد با داشتن سه گنبد (که بزرگترین آنها گنبد میانی است) ویژگی پیدا کرده است. در حال حاضر این مسجد در داخل محوطه ایستگاه راه آهن و در سمت جنوب آن واقع است. مردم ـ عموما ـ به این ایستگاه راه آهن، «استاسیون» می گویند.
این مسجد در محل استقرار رسول خدا ـ ص ـ به هنگام خروج از مدینه برای جنگ با مشرکان در غزوه بدر، احداث گردید. در این محل پیامبر ـ ص ـ از نیروهایش سان دید و در همانجاست که این آیه به رسول خدا ـ ص ـ نازل گردید:
«وإذ یَعِدُکُمُ اللّه إحدی الطائِفَتینِ انّها لکم وتودّون أن غیر ذات الشوکة تکونُ لکم ویریدُ اللّه ُ أن یُحقّ الحقّ بکلماته ویقطع دابرَ الکافرین»؛4
«هر آینه که خدا شما را وعده پیروزی بر یکی از دو طایفه (قافله قریش یا کاروان شام) داد و شما مایل بودید آن طایفه که شوکت و سلاحی به همراه ندارند (بی رنج جهاد) اموالشان نصیب شما شود و خدا می خواست صدق سخنان حق را ثابت گرداند و ریشه کافران را از بُن برکند.»
پیامبر ـ ص ـ در این مسجد نماز گزارد و برای مدینه برکت خداوندی را آرزو کرد.5
در جنوب این مسجد چاه «السقیا» قرار داشت که از آن برای رسول خدا ـ ص ـ آب آورده می شد. اکنون اثری از این چاه یافت نمی شود.6
مسجد المنارتین
این مسجد در غرب مسجد السقیا و در فاصله یک کیلومتری آن واقع است و در صد متری قبل از پمپ بنزین العواجی (الخضر) و در سمت راست راه قدیمی مکه قرار دارد. این مسجد اینک به حال خود رها شده و به حالت ویرانه ای است که امکان نماز خواندن در آن وجود ندارد.
پیامبر خدا ـ ص ـ در این محل نمازگزارد و به همین خاطر در آن محل مسجدی احداث گردید.7
استاد غالی الشنقیطی در کتابش (الدرّ الثمین)8 می نویسد:
«در سمت چپ جاده مسجد المنارتین قرار دارد. گفته شده است پیامبر اکرم ـ ص ـ در آن نقطه نماز گزارد و به همین دلیل مسجدی در آنجا ساخته شد. در حال حاضر ساختمان مسجد نوسازی شده و بنای آن زیبا و بزرگ است و نمازهای پنج گانه در آن گزارده می شود.»
به نظر می رسد این سخنان صحت نداشته باشد؛ زیرا این مسجد در سمت راست جاده جده ـ مکه واقع است و هیچگاه نوسازی نشده و نمازی در آن اقامه نمی شود.
مسجد الاجابه
این مسجد در شمال شرقی مسجد نبوی و در مسافتی ـ تقریبا ـ 650 متری آن واقع است و نیز این اسم (الاجابه) بر خیابانی اطلاق می شود که خیابان «الستین» از نزدیکی آن می گذرد.
این مسجد به بنی معاویه9، که از طایفه اوس می باشند، تعلق داشته و به نام آنها شناخته می شده است لیکن اکنون به «مسجدالاجابه» مشهور است؛ زیرا خدواند متعال در این مسجد دعای پیامبرش را اجابت کرد. روایت شده است روزی پیامبر ـ ص ـ از این محل می گذشت، پس وارد مسجد شد و دو رکعت نماز گزارد ما نیز همراه او نماز گزاردیم. سپس دعای خود را طول داد و بعد از آن، رو به ما کرد و فرمود: از پروردگارم سه چیز خواستم، دو چیز را اجابت نمود و یک چیز را دریغ کرد؛ از خدا خواستم امّت مرا با خشکسالی هلاک نکند پس اجابت کرد و از او ـ جلّ وعلا ـ خواستم امّت مرا با غرق کردن هلاک ننماید، پس اجابت فرمود. خواسته سوّمم این بود که: خودشان را میان خود قرار ندهند، پس دریغ نمود.
ابن شبّه10 می گوید: پیامبر ـ ص ـ دو رکعت نماز در مسجد بنی معاویه گزارد. سپس برخاست و به مناجات با پروردگارش پرداخت و آنگاه از مسجد خارج شد.
گفته شده است که پیامبر اکرم ـ ص ـ به اندازه دو وجب از سمت راست محراب در آن نماز گزارد. این مسجد در دوران های متعدد مورد اهتمام بوده و مکرر نوسازی گردیده است.11
به علاوه این که گفته شده، مباهله میان پیامبر ـ ص ـ و هیأت مسیحیان نجران، در این مسجد به وقوع پیوست؛ به طوری که خداوند متعال به رسولش دستور داد تا آنها را نفرین کند ولی آنان در آخرین لحظات، از نفرین متقابل خودداری ورزیدند.12
مسجد السجده یا البحیر یا ابوذر
این مسجد به طول تقریبی پانصد و پنجاه متر از شمال مسجد نبوی فاصله دارد و در آخر خیابان ابوذر، که به خیابان قدیم فرودگاه ارتباط دارد، واقع است.
نام اصلی این مسجد، «مسجد السجده» است. علّت این نامگذاری آن است که پیامبر ـ ص ـ در این مسجد دو رکعت نماز خواند و در رکعت دوّم سجده اش را طول داد، به طوری که اصحاب گمان بردند وی جان به جان آفرین تسلیم کرده است. لیکن وقتی که از سجده برخاست فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: هر کس از امّت تو بر تو صلوات بفرستد، خداوند بر او ده صلوات می فرستد و ده بار درجات او را بالا می برد.13
سپس نام «البحیر» بر این مسجد اطلاق شد. البحیر نام باغی است که مسجد در کنار آن قرار دارد.14 سرانجام به مرور زمان این اسم به بوته فراموشی سپرده شد و در حال حاضر به نام «مسجد ابوذر» معروف است. شاید این نام گذاری، به دلیل قرار گرفتن آن، در خیابانی به همین نام باشد.
مسجد السبق
این مسجد در شمال شرقی مسجد پیامبر ـ ص ـ و در فاصله پانصد متری آن واقع است. و نیز در آخر تونل سابق «مناخه» که اینک بر امتداد آن افزوده شده، قرار داردهمچنین در پهلوی ایستگاه اصلی مسافربری قرار گرفته است. این مسجد از این رو به «سبق» شهرت یافت که در وسط میدان اسب دوانی واقع شده که در دوران پیامبر ـ ص ـ وجود داشت.15 «الدارمی» در «سنن» خود این روایت را آورده است که: «رسول خدا ـ ص ـ مسابقه اسب ها را میان منطقه الحفیاء16 تا محلی به نام «الثنیه» برگزار می کرد...»17
در حال حاضر ساختمان این مسجد نوسازی شده و نمازهای پنجگانه در آن برگزار می گردد و از مساجد بزرگ مدینه منوره به شمار می آید.
مسجد الرایه
این مسجد در شمال مسجد نبوی و در فاصله 1800 متری آن واقع است. این مسجد اینک در پشت پمپ بنزین «الاهلی» که به پمپ بنزین «الزغیبی» معروف است، قرار دارد.
مسجدالرایه در این زمان در محاصره خانه های تازه ساز واقع شده و چون در محل بلندی قرار گرفته از یک سر بالایی به آن دسترسی پیدا می شود. پیشتر به مساحت یک اتاق از سنگ بوده و در نزدیکی اش حیاطی داشته است. لیکن در حال حاضر اتاق پهلوی مسجد نوسازی گردیده و از موزاییک هایی به حجم کوچک برای کف آن استفاده شده است و همه حیاط به مسجد اضافه شده و اتاق را به وسیله یک دیوار، که در آن یک درب تعبیه شده، از مسجد جدا کرده اند.
علّت نامگذاری این مسجد به «الرایه»، قرار داشتن آن بر کوه الرایه است و این کوه همان است که پیامبر اکرم ـ ص ـ پرچم پیروز خود در جنگهای خیبر و تبوک را بر آن نصب کرد.
رسول خدا ـ ص ـ بر فراز این کوه نماز خواند و در روزهای نخستِ کندن خندق مدینه، گنبدی بر مسجد ساخته شد.18
مسجد الدرع
این مسجد در سمت چپ جاده منتهی به مزار سید الشهدا (قبرستان شهدای احد) و در فاصله سیصد متری قبل از مسجد المستراح قرار دارد. بدان جهت آن را به «مسجد الدرع» (یعنی زره) نامگذاری کردند که پیامبر ـ ص ـ زره یا لباس مخصوص جنگی خود را در آن گذاشت.19
اصل ساختمان مسجد به سبک عثمانی است و در حال حاضر بنای آن نوسازی شده است.
مسجد الشیخین یا البدائع یا المستراح
این مسجد در سمت چپ جاده منتهی به قبرستان شهدای احد و در فاصله 1300 متری آن واقع است. در کنار این مسجد، مسجد تازه ای احداث گردید که به نام «مسجد الشیخین» خوانده می شود.
اصل نامگذاری این مسجد به مسجد الشیخین، در انتساب به «اجمه الشیخین» صورت گرفت که در واقع جایگاهی متعلّق به یهودیان بود و گفته شده است این مکان از این رو به «اجمه الشیخین» معروفیت یافت که مرد و زنی که از عمر هر یک از آنها از صد سال گذشته بود در همین مکان به دیدار هم آمده و سرگرم صحبت و معاشقه می شدند و مردم از این موضوع تعجب کرده و این مکان را بدین اسم نامیدند.20
این مسجد پیش از آن به «مسجد البدائع» شهرت داشت.21
ابن شبه22 به نقل از سعد آورده است که «پیامبر ـ ص ـ در مسجدی که در محل شیخین واقع است نماز گزارد و در آن خوابید تا این که روز بعد، نماز صبح را نیز در آنجا اقامه کرد و سپس به سوی اُحد کوچ نمود. همچنین ابن عباس به نقل از سعد گفته است: پیامبر ـ ص ـ در مسجدی که نزد بدائع یا نزد شیخین قرار دارد نماز عصر و مغرب و عشاصبح را اقامه کرد و تا صبح روز بعد در آن اقامت نمود.»
این مسجد اکنون به «مسجد المستراح» شناخته می شود و مردم مدینه آن را با همین نام می شناسند و ظاهرا وجه این نامگذاری ناشی از استراحتی است که پیامبر ـ ص ـ در سر راهش به سوی جنگ اُحد در این مسجد داشته است. رسول خدا ـ ص ـ در مقابل این مسجد از لشکریان خود سان دید و کسانی را که لشکر او را کوچک شمردند بازگردانید و به علاوه گروهان متشکّل از یهودیان همپیمان را نیز بازگردانید و فرمود: «ما در جنگ خود بر ضدّ مشرکان، از مشرکان یاری نمی گیریم.23 اینجا بود که عبداللّه بن ابی و تعدادی از منافقانی که همراهش بودند و در مجموع یک سوم لشکر اسلام را تشکیل می دادند، بازگشتند. عبداللّه بن ابی بهانه آورد که پیامبر ـ ص ـ رأی دیگران را بر رأی وی ترجیح داده است!24
پی نوشتها:
1 ـ آثار المدینه، ص82 ، والدر الثمین، ص227
2 ـ تحقیق النصره، ص142، و آثار المدینه، ص82 والدرّ الثمین، ص227
3 ـ تحقیق النصره، ص142 و وفاء الوفا، ج2، ص282 والدر الثمین، ص228 و 229
4 ـ انفال: 8 ـ 7
5 ـ وفاء الوفا، ج2، ص844 والدر الثمین، ص228
6 ـ گفته شده است: این چاه در میان مسجد واره قدیمی که قرار داشت. نک : آثار المدینه، ص92 و گفته شده است راه قدیمی مکه از روی آن می گذرد. نک : الدر المنثور، ص228
7 ـ تحقیق النصره، ج1، ص129؛ و وفاء الوفا، ج2، 878 وعمدة الأخبار، ص198
8 ـ ص228
9 ـ تحقیق النصره، ص129؛ عمدة الاخبار، ص176 و آثار المدینه، ص94
10 ـ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص68
11 ـ الدرّ الثمین، ص152
12 ـ سیره ابن هشام، ج2، ص60
13 ـ المتقی الهندی آن را در کنز العمال ذکر کرده است، ج2، ص267، ح2982
14 ـ الدر الثمین، ص170
15 ـ تاریخ معالم المدینة المنوره، ص120 والدر الثمین، ص232
16 ـ الحفیاء، دشتی واقع در غرب کوه اُحد. نک : الدرّ الثمین، ص232. در کتاب معالم المدینة المنوره، ص249 آمده است: حفیا محلّی است در نزدیکی مدینه منوره که رسول خدا ـ ص ـ مسابقه اسب دوانی در آنجا برگزار کرده است.
17 ـ باب فی السبق، ج2، ص212
18 ـ وفاء الوفا، ج2، ص843؛ عمدة الاخبار، ص187 ـ 188؛ الدر الثمین، ص171
19 ـ تاریخ معالم المدینه، ص134
20 ـ عمدة الاخبار، ص176 و الدر الثمین، ص175
21 ـ تاریخ المدینه، ج1، ص72؛ وفاء الوفا، ج2، ص865؛ الدر الثمین، ص175
22 ـ تاریخ المدینه، ج1، ص72
23 ـ طبقات ابن سعد، ج2، ص39؛ تحقیق النصره 154؛ الدر الثمین، ص174
24 ـ الدر الثمین، ص174