نقش ایرانیان در حرمین شریفین (مقاله ترویجی حوزه)

نژاد ایرانی از دیر زمان به عنوان نژادی پرجوش و تلاش، فرهنگ دوست و خدمتگزار شناخته شده و به این صفات معروف است. از این روست که در عالم جای خود را باز کرده و حضور فعالانه و مؤثری داشته اند.
هرجا نامی از عمران و آبادانی و فن معماری و هنری به میان آید، خدمتگزاران و هنرمندان این خطّه می درخشند.
هرجا سخن از علم و دانش و پیشرفت فرهنگی باشد، ایرانیان مشعلداران آن هستند.
و بالأخره هرجا آماری از خدمات اجتماعی داده شود، نام ایرانیان در آن به چشم می خورد.
ناگفته نماند که حضور این مردم با فرهنگ و اصیل، در برخی مناطق؛ همانند حرمین شریفین و عتبات عالیات، بیشتر و جدّی تر بوده است. بدیهی است که دلیل آن، چیزی جز عشق و علاقه به حرم امن الهی و تربت پاک و مقدس رسول اللّه ـ صلّی اللّه علیه وآله و سلّم ـ و محبت به أهل بیت عصمت و طهارت ـ علیهم السلام ـ نبوده است.
شواهد تاریخی بخوبی نشانگر آن است که ایرانیان در زمانها و دورانهای مختلف، نقش کلیدی را در مکه مکرمه و مدینه منوره ایفا کرده اند؛ از امارت و حکمرانی بر شهر مکه گرفته تا تصدی پست قضاوت و فتوا و کرسی تدریس و خطابه وتعلیم اطفال در مسجد الحرام. همچنین از تعمیر مسجدالحرام و پوشش پرده کعبه و بازسازی دیگر مساجد این دیار گرفته تا آبرسانی به مکه و عرفات و راه اندازی چشمه ها و قنات ها و خدمات پزشکی و طبابت و... که اینها همه، نشانه مجد و عظمت نژاد اصیل و با کفایت ایرانی است. اینک بطور اختصار به نام و نام مشاغلی که ایرانیان در مکه مکرمه عهده دار آن بوده اند، اشاره می نماییم:
الف ـ ولایت و امارت مکه مکرمه
ولایت و حکمرانی شهر مکه یکی از مسائل مهم و پیچیده تاریخ حجاز است. همانگونه که از کتب تاریخ برمی آید، برای تصرف این شهر، همواره جنگ و گریزهایی راه افتاده است. به همین جهت مکه گاهی به دست مصر و گاهی عراق و زمانی به دست یمن و... اداره می شده است. همچنین گاهی علویان انقلابی و گاه مکّیان و غیر آنان به اداره شهر می پرداختند.
و از میان ده ها نفری که قبل و بعد از اسلام بر مکه ولایت داشته اند، گروهی از ایرانیان می باشند که از باب نمونه به نام چند نفر از آنان بسنده می کنیم:
1ـ حسن بن سهل
از جمله کسانی که از طرف مأمون بر ولایت مکه گماشته شد، حسن بن سهل(1) برادر فضل بن سهل بود. البته او مستقیما عهده دار این امر نبود، بلکه مأمون آنگاه که در سال 198 هجری برادرش امین را کشت، حسن بن سهل را بر ولایت آنچه که طاهر بن حسین از کورالجبال و عراق و فارس و اهواز و حجاز و یمن فتح کرده بود، منصوب کرد.(2)
2ـ هیثم بن معاویه عتکی خراسانی
هیثم پس از برکناری زیاد از ولایت مکه، در سال 141 هجری، حکمرانی این شهر مقدس و طائف را عهده دار شد و حکومتش تا سال 143 هجری ادامه یافت.(3)
3ـ محمد طغج
در زمان مستکفی عباسی، جماعتی بر مکه ولایت داشتند که از جمله محمد بن طغج معروف به اخشید صاحب مصر و دو فرزندش ابوالقاسم انجور؛ یعنی محمود و ابوالحسن علی بودند.(4)
شهید مطهری نام این سه نفر را جزو خراسانیانی ثبت می کند که در مصر و آفریقای شمالی حکومت می کرده اند.(5)
ب ـ ریاست علمی و مذهبی مکه مکرمه
مکه مکرمه تاکنون شخصیتهای علمیِ بزرگ و نامداری را به خود دیده است. از آنجا که برخی از آنان عالی مقام و بزرگوار بوده اند به آنها لقب «شیخ مکه»، «شیخ الحرم» و «امام الحرمین» داده شده است.
از جمله تعدادی از ایرانیان می باشند که بدین لقب مشهور گشته اند:
1ـ عمر بن عبدالمجید میانشی
تقی الدین مکی درباره اش می نویسد:
«نزیل مکة و شیخها و خطیبها...»
منصور بن سلیم از او با عنوان «فقیه» یاد کرده و گوید:
در مصر و مکه حدیث گفت و خطیب آنجا شد، او عالمی پرهیزکار و فرد موثقی بود.(6)
2ـ محمد بن ابراهیم بن منذر
شیخ حرم شریف ابوبکر نیسابوری، فقیه و مجتهد و حافظ در سال سیصد و نه یا ده در مکه وفات یافت.(7)
3ـ محمد بن ابراهیم بن یوسف نیشابوری
در مکه اقامت گزیده و شیخ حرم شد و در سال 348 هجری وفات یافت.(8)
4ـ عبدالجبار اصفهانی
ابو موسی مدینی از او روایت کرده و درباره اش می گوید:
سالها شیخ الحرم بوده، و در سال پانصد و بیست و یک، در مکه مکرمه وفات یافت.(9)
5ـ سعید بن منصور
ذهبی می نویسد:
سعید بن منصور؛ حافظ، امام، شیخ الحرم ابو عثمان خراسانی.(10)
6ـ سعد بن علی بن محمد زنجانی
ابو سعد سمعانی می نویسد:
(وی) مجاور مکه مکرمه گردید و شیخ الحرم شد. او صاحب کرامات و آیات بود و هرگاه وارد مسجدالحرام می گردید، مردم طواف را رها کرده و دست او را بیش از حجرالأسود می بوسیدند!(11)
ج ـ قضاوت در حرمین شریفین
نام تعدادی از ایرانیان در کتب و تراجم مشاهیر مکه و مدینه به چشم می خورد که به عنوان قاضی حرمین و یا قاضی شهر مکه ذکر گردیده اند، که برخی از بروجرد و برخی دیگر از نیشابور و یا نهاوند می باشند:ا را عهده دار شد.(12)
3ـ عبدالملک بن أبی مسلم بن أبی نصر نهاوندی قاضی مکه...(13)
د ـ حدیث و روایت در مکه مکرمه
در حرمین شریفین محدّث و راوی بی شماری بوده که تعداد قابل توجهی از آنان ایرانی بوده اند. درباره برخی از آنها تصریح شده است که در مکه حدیث می گفته اند و در مورد برخی دیگر تصریح نشده است. گرچه بزرگان اهل حدیث و اصحاب سنن و صحاح از آنها روایت کرده و حدیث نقل نموده اند. درباره اینان، تعابیر زیبایی شده؛ از قبیل فقیه، مجتهد، حافظ، شیخ الحرم، بارع، صالح، قاضی، زاهد، ثقه، امام، محدّث، خطیب و... .
و چون تعداد اینان زیاد است، فقط به ذکر نام و سال وفاتشان بسنده می کنیم:
1ـ محمد بن احمد بن ابی بکر خراسانی، متوفای 542 هجری.(14)
2ـ محمد بن ابراهیم بن منذر نیشابوری، متوفای 309 یا 310 هجری.(15)
3ـ محمد بن احمد بن عبداللّه بن محمد قاشانی، متوفای 371 هجری.(16)
4ـ محمد بن احمد بن محمد قزوینی صوفی، متوفای 811 هجری.(17)
5ـ محمد بن ابراهیم بن فخار اصبهانی، متوفای 499 هجری.(18)
6ـ عبدالجبار اصبهانی، متوفای 521 هجری.(19)
7ـ عبدالرحمن بن عبدالصمد نیسابوری، متوفای 549 هجری.(20)
8ـ محمد بن مقاتل کسائی مروزی، متوفای 226 هجری.(21)
9ـ سلمة بن شبیب نیسابوری، متوفای 246 هجری.(22)
10ـ سعد بن علی بن محمد زنجانی، متوفای 471 هجری.(23)
11ـ سعید بن منصور بن شعبه خراسانی، متوفای 227 هجری.(24)
12ـ شعیب بن حرب مدائنی خراسانی، متوفای 197 هجری.(25)
13ـ اقبال بن عبداللّه حبشی قزوینی.(26)
14ـ خضر بن حسن بن محمود ثابتی اصفهانی، متوفای 743 هجری.(27)
15ـ داود بن عجلان مکی خراسانی.(28)
16ـ سعد بن عبداللّه اسفراینی، متوفای 786 هجری.(29)
17ـ محمد بن هبة اللّه ابو نصر شیرازی، متوفای 495 هجری.(30)
18ـ احمد بن اقبال قزوینی.(31)
19ـ احمد بن حمدویة بن موسی نیسابوری، متوفای 315.(32)
20ـ ابراهیم بن حسین شیرازی.(33)
21ـ ابراهیم بن طهمان بن سعید خراسانی، متوفای 163 هجری.(34)
22ـ عبدالمجید بن عبدالعزیز مروزی، متوفای 206 هجری.(35)
23ـ عبدالمحسن بن ابی العمید ابهری، متوفای 624 هجری.(36)
24ـ عمر بن عبدالمجید میانشی، متوفای 581 هجری.(37)
25ـ هدیة بن الوهاب مروزی، متوفای 241 هجری.(38)
26ـ یوسف بن ماهک بن بهزاد فارسی، متوفای 113 هجری.(39)
27ـ صالح بن محمد اصبهانی متوفای 757 هجری.(40)
ه ـ مقام «استادی قراءت» در مکه مکرمه
برخی از ایرانیان مجاور در مکه مکرمه افتخار عنوان «مُقرئ»(41) بودن را پیدا کردند؛ بطوری که با عنوان «مُقرئ أهل مکه» مشهور و معروف شدند. بلکه دو تن از آنان، بالاترین سمت را در مقامِ استادی قراءت، کسب کردند؛ تا آنجا که از قرّاء سبعه شده و شهرت جهانی یافتند.
آنان عبارتند از:
1ـ ابن کثیر مکّی
ابو معبد عبداللّه بن عمرو بن عبداللّه بن زادان فیروزان بن هرمز مکی داری... ابو معبد عطار داری فارسی الأصل. گویند وی از آن گروه ایرانیان بود که خسرو ایران آنان را برای فتح حبشه، با کشتیهایی به یمن گسیل داشت... ابو عمرو علا گفته است که من قرآن را نزد ابن کثیر و مجاهد ختم کردم. ابن کثیر به زبان عربی بیش از مجاهد تسلط داشت و تا هنگام وفات، امام قاریان مکه بود.(42)
2 ـ نافع
ابو عبداللّه نافع بن أبی نعیم مدنی، مکنی به «ابو رُویم» می باشد. طبق روایت اصمعی و نیز حافظ ابی نعیم (در تاریخ اصفهان) و ابن ندیم، نافع اصفهانی الأصل بود و در مدینه می زیست و در همانجا به سال 176 یا 196 هجری قمری درگذشت.
ابن جزری می نویسد: نافع یکی از قرّاء سبعه و عالمی نام آور و ثقه و صالح و از اهالی اصفهان می باشد و قراءت را از جماعتی که به هفتاد نفر می رسد فرا گرفته است.(43)
3 ـ احمد بن اقبال قزوینی مکّی
وی بهمراه پدر سالها در مکه اقامت گزید و جمعی از فضلای وقت؛ همانند ابنِ عساکر و ابن خلیل و دلاصی را درک کرد. درباره اش گفته شده که همانند او کم دیده شده که بر اقراء آنهمه صبر و حوصله از خود نشان داده باشد.(44)
4 ـ احمد الشریف خراسانی
سخاوی پس از اعطای لقب «مقری ء» به احمد شریف خراسانی، می گوید:
«کان دینا خیرا مقرئا مقیما برباط الشیرازی....»(45)
5 ـ ابو عبداللّه کازرینی
محمد بن حسین بن محمد بن آذر بن بهرام فارسی ابو عبداللّه کازرینی مقری ء اهل مکه.(46)
6 ـ احمد بن محمد بن عبداللّه فارسی، مقری ء مکه.(47)
7ـ صالح بن محمود اصبهانی
یکی از مقرئین به قراءات سبع و مدرسین در مسجدالحرام بوده است.(48)
8ـ معروف بن مشکان
معروف به ابوالولید مکّی، قاری أهل مکه.. صاحب مغنی در قراءات می نویسد: (نامبرده) مولای عامر بن نفیل کندی، و از خطّه فارس است که کسری آنها را در کشتی فرستاد، تا حبشیان را از یمن طرد کنند.(49)
و ـ امامت در مسجدالحرام
پیش از این در مسجدالحرام امامهای متعددی وجود داشته است، بلکه باید گفت که هر مذهبی برای خود امامی راتب داشت.(50) و ما در اینجا ـ هرچند که جستجوی کامل نکرده ایم امّا ـ نام سه نفر از ایرانیان را که سالها امامت مقام ابراهیم را عهده دار بوده اند می آوریم:
1 ـ زاهر بن رستم اصبهانی
تقی الدین مکی درباره اش می نویسد: (وی) اصفهانی الأصل بوده و در بغداد متولد گردیده است. سالهای زیادی امامت مقام ابراهیم را عهده دار بود تا این که از امامت عاجز شده و ملازم منزل خود گردید.(51)
2 ـ عبدالمحسن بن أبی العمید أبهری
وی به عنوان امام راتب در مقام ابراهیم بود، تا این که وفات یافت.(52)
3 ـ عبدالملک بن أبی مسلم نهاوندی
او نیز به عنوان امام مقام ابراهیم تعیین شده بود.(53)
ز ـ تدریس در مکه و مسجدالحرام
از جمله مناصب و مشاغلی که ایرانیان مجاور در مکه مکرمه، بدان اشتغال داشتند، تدریس در مدارس مکه بوده و بلکه برخی از آنان کار تدریس در مسجدالحرام را نیز به عهده داشته اند. تقی الدین مکی به نام سه تن از آنان اشاره می کند:
1 ـ عبدالرحمن بن عبدالصمد نیسابوری
وی معروف به ابوالقاسم اکّاف، از اهالی نیشابور بوده و فقه را از ابو نصر بن ابی القاسم قشیری گرفته است... و مختصرِ ابو محمد جوینی را در مکه تدریس می کرد. او در سال 549 وفات یافت.(54)
2 ـ صالح بن محمود کرومی اصبهانی
او یکی از مقرئین به قراءات هفتگانه و مدرّس در حرم شریف بوده... که در سال 757 در مکه وفات یافت و در قبرستان معلاة دفن گردید.(55)
3 ـ حسن بن علی بن محمود نهاوندی (نجیب الدین حنفی)
میورقی از عبدالمحسن بن علی... نقل می کند که: امروز (666 هجری) نجیب الدین حنفی، مدرس حنفی ها در مکه مکرمه می باشد.(56)
ح ـ اذان در مسجدالحرام
از آنجا که عده ای از ایرانیان علاقه خاصی به اذان گفتن در مسجدالحرام را داشته اند، برخی از آنان از طرف شیوخ حرم، به عنوان رئیس اذان گویان و برخی به عنوان مؤذن در مسجدالحرام تعیین گردیده اند. بعد از کمی دقت و مروری گذرا بر حالات این افراد، به نتیجه می رسیم که همه آنها از اهالی کازرون می باشند.
تقی الدین مکی به نام و شرح حال هر یک از آنان اشاره کرده و ما از باب اختصار فقط به ذکر نامشان اکتفا می کنیم:
28ـ عبداللّه بن علی بن محمد بن عبدالسلام بن ابی المعالی کازرونی.(57)
29ـ عبداللّه بن علی بن عبداللّه کازرونی.(58)
30ـ ذاکر بن عبدالمؤمن بن أبی المعالی کازرونی.(59)
31ـ احمد بن عبدالسلام کازرونی.(60)
32ـاحمد بن علی بن محمد کازرونی.(61)
33ـ محمد بن عبداللّه بن علی کازرونی.(62)
34ـ محمد بن عبدالسلام بن ابی المعالی کازرونی.(63)
35ـ محمد بن علی بن عبداللّه بن علی کازرونی.(64)
36ـ عبدالسلام بن ابی المعالی کازرونی.(65)
37ـ عبداللطیف بن محمد بن حسین کازرونی.(66)
38ـ علی بن عبداللّه بن علی بن محمد کازرونی.(67)
39ـ عبدالمؤمن کازرونی.(68)
40ـ علی بن محمد بن عبدالسلام کازرونی.(69)
41ـ احمد بن عبداللّه بن قاسم بن نافع بن ابی بزه، که به بشاربزی نامبردار و مکنی به ابوالحسن بوده است. وی مؤذن مسجدالحرام بوده و اصلاً ایرانی و از مردم همدان می باشد.(70)
ط ـ خدمت در حرمین شریفین
ایرانیان این افتخار را دارند که خدمات و کمک های فراوانی را بخصوص به حرم امن الهی و مردم آن دیار انجام داده اند که گوشه ای از آن خدمات در تاریخ به ثبت رسیده است:
*خدمات اجتماعی
1ـ تعمیر مسجدالحرام
ابراهیم بن محمد بن علی فارسی استرآبادی از جمله کسانی بود که در سال 466 به مکه مشرف شد و خدمات چشمگیری را در مکه بخصوص در مسجدالحرام انجام داد.
و براساس نقل صاحب مرآة الحرمین، وی مواضعی از مسجدالحرام را که ویران شده بود، با صرف مبلغ سی هزار دینار تعمیر کرد.(71)
2ـ تعمیر و بازسازی حجر اسماعیل
محمد بن علی اصبهانی وزیر؛ از جمله کسانی بود که حجر اسماعیل را بازسازی و تجدید ساختمان کرد.(72)
3ـ تعویض ناودان کعبه
از جمله خدمات شیخ ابوالقاسم رامشت فارسی که از اعیان و تجار ایرانی به شمار می رفت، تغییر ناودان کعبه بود که در سال 537 پس از مرگش توسط خادم او نصب گردید.(73)
4ـ بازسازی خانه خدا
در سال هزار و سیصد و نه سیل داخل مسجدالحرام و کعبه معظمه شد که آب به اندازه قامتِ انسان بالا آمد. در این جریان، تقریبا دو سوّم کعبه از طرف ناودان ویران گردید. در این برهه از زمان تنها کسی که خود را آماده تعمیر کعبه نمود؛ سید ما؛ زین العابدین کاشانی، از شاگردان محمد امین استرآبادی و از مجاورین بیت اللّه الحرام بود.(74)
5ـ پوشاندن کعبه معظمه
در سال 466 هجری ابراهیم بن محمد بن علی فارسی استرآبادی، به هنگام تشرّف به مکه مکرمه، ملاحظه کرد که سالهاست خانه خدا پوشش و پرده ندارد، پس کعبه را از پارچه سفیدی که بافت هند بود، پوشانید.(75)
همچنین رامشت بن حسین فارسی، که از اعیان و تجار ایرانی بود، در سال 502 هجری قمری کعبه را پرده پوشانید، و این زمانی بود که پرده از طرف خلیفه، به خاطر جنگی که با پادشاه سلجوقی داشت، نرسید. قیمت این پرده هیجده هزار مثقال مصری بود.(76)
6ـ بازسازی مساجد مکه مکرمه
از جمله مساجدی که در مکه مکرمه، به دست ایرانیان بازسازی شد؛ مسجد تنعیم، خَیْف و مسجد جبل الرحمه می باشد.
ابراهیم بن محمد بن علی فارسی استرآبادی، مسجدی را که عایشه در تنعیم از آنجا احرام بست بازسازی و تجدید ساختمان کرد.(77) و محمد بن علی اصفهانی وزیر، مسجد خَیْف را در منا و همچنین مسجدی را که برفراز جبل الرحمه در عرفات است بازسازی کرد.(78)
7ـ وقف خانه برای فقرای مجاور
وقف خانه و رباط در اطراف مسجدالحرام، برای فقرا و مستمندان مجاور خانه خدا، یکی دیگر از خدماتی است که عده ای از ایرانیان عهده دار آن بوده اند که برخی از آن خانه ها در قسمت صفا و برخی دیگر نزدیک باب الحزوره و یا در کوچه حجر بوده است.
یکی از این خانه ها را شاه شجاع بن محمد بن مظفر یزدی پادشاه فارس(79) و دوّمین آن را رامشت بن حسین بن شیرویه فارسی معروف به «رباط رامشت»(80) و سومین خانه را ابراهیم بن محمد اصفهانی(81) وقف کردند.
8ـ وقف املاک در عرفات
خدمت ارزنده دیگری که ایرانیان به میهمانان خدا و زائران بیت اللّه الحرام کرده اند، وقف حدود پنجاه مورد ملک در عرفات است که توسّط عبدالسلام بن ابی المعالی کازرونی انجام پذیرفت.(82)
9ـ ایجاد استراحتگاههای موقت در بین راه
عبدالعزیز بن علی بن عثمان بن محمد اصفهانی معروف عجمی که یکی از تجار مکه مکرمه بوده، اموال و زمینهای زیادی در مکه و وادی «مر» و «هده» بدست آورد و در هده جایگاهی را برای استراحت موقت زائرانی که پیاده به طرف خانه خدا می رفتند ساخت و وقف نمود.(83)
10ـ راه اندازی چشمه بازان
چشمه بازان به همت یکی از مشایخ عجمِ مجاور مکه مکرمه؛ بنام دانیال بن علی بن سلیمان بن محمود لرستانی کردی راه اندازی شد. وی تلاش زیادی برای ایجاد این چشمه کرد و سفرهایی بدین منظور به مصر و عراق نمود تا نظر صوبان نائب العراقین را برای شرکت در این کار جلب کند. سرانجام به کمک او چشمه را در سال 726 هجری جاری ساخت.(84)
تقی الدین مکی راه اندازی چشمه بازان را به خلیفة بن محمود کیلانی نسبت داده است.(85).
11ـ آبرسانی به صحرای عرفات
از کارهای عظیمی که محمد بن علی اصفهانی در مکه مکرمه انجام داد این بود که جهت رفاه حال زائران خانه خدا، آب را به عرفات رساند.
تقی الدین مکی در شرح حال محمد بن علی اصفهانی می نویسد:
«و أجری الماءَ إلی عرفات... و کان یعطی أهل مکة کل سنة مالاً عظیما لیجروا الماء إلی عرفات.»(86)
«آب را به عرفات برد.. در حالی که اهل مکه همه سال مخارج زیادی را برای رساندن آب به عرفات متحمل می شدند.»
12ـ احداث دیوار برای شهر مدینه
از آنجا که مردم مدینه سالیان درازی از حملات و غارتگری اعراب به تنگ آمده بودند، محمد بن علی اصفهانی با احداث دیواری در اطراف این شهر، مردم آن سامان را از نگرانی بیرون آورد.
همچنین تقی الدین مکی می نویسد:
«و بنی علی مدینة رسول اللّه ـ صلّی اللّه علیه و سلم ـ سورا و کان الأعراب تنهبها و تغیر علیها فکان الخطیب یقول علی المنبر: اللهم صن حرم من صان حرم نبیک ـ صلّی اللّه علیه و سلّم ـ و هو محمد بن علی الإصبهانی...»(87)
«در اطراف شهر پیامبر خدا ـ ص ـ دیواری احداث کرد؛ زیرا اعراب اطراف مدینه همیشه به شهر حمله کرده و اموال مردم را غارت می کردند و ـ خطیب به عنوان تقدیر از این عمل ـ بر منبر می گفت: خدایا! حرم کسی را که حرم پیامبر تو را مصون کرد مصون بدار، و منظورش محمد بن علی اصفهانی بود...»
*خدمات فرهنگی
ایرانیان علاوه بر خدمات علمی؛ از قبیل حدیث و روایت و تدریس در مسجدالحرام، خدمات فرهنگی دیگری نیز در حرمین شریفین ارائه کرده اند که به چند نمونه از آن اشاره می کنیم:
1ـ تأدیب و تعلیم کودکان در مسجدالحرام
دو تن از ایرانیانی که این خدمت را نسبت به کودکان مکه مکرمه انجام داده اند عبارتند از: 1ـ محمد بن اسماعیل بن حسین شیرازی، که مدتی عهده دار تعلیم و تأدیب کودکان در مسجدالحرام، زیر گلدسته باب العمره بوده است.(88) 2ـ مؤمن بن محمد کازرونی مکی، که او نیز مؤدب اطفال در حرم شریف بوده است.(89)
2ـ وقف کتابهای نفیس و گرانبها
شاه شجاع بن محمد بن مظفر یزدی؛ سلطان خطه فارس.. در حرم مدنی آثاری از خود به یادگار گذاشت... از جمله آنها: کتابخانه ای است که مشتمل بر بهترین کتابها و گرانبهاترین آنها می باشد..(90)
3ـ تألیف کتاب
از ایرانیان معروف و مشهور در مکه مکرمه، بیشترین وقت خود را صرف تألیف کتاب کرده و از این راه خدمتی به اسلام نمودند. اینک نام دو تن از کسانی را که موفق به این کار شدند می آوریم:
1ـ شیخ مجدالدین فیروزآبادی
سباعی در تاریخ مکه می نویسد:
«و قد ألّف کتابه القاموس فی منزله بمکة بجوار الصفا..»(91)
شیخ مجدالدین فیروزآبادی صاحب قاموس، کتاب خود را در منزلش، در مکه نزدیک صفا تألیف نمود که خود صاحب قاموس این مطلب را در آخر کتابش یادآوری کرده است.(92)
2ـ محمد امین استرآبادی
میرزا محمد امین استرآبادی که از علمای اخباری است، کتاب خود «الفوائد المدنیّه» را هنگامی که مجاور قبر پیامبر اسلام ـ ص ـ بود، تألیف نمود.(93)
*خدمات هنری
سباعی می نویسد:
شیخ عیسی که اصل او از شیراز است، معروف به زیبایی خط می باشد، و تمام آن خطوط و نقش و نگارهایی که در زمانش، در مسجد، نوشته شده، همه اش را او نوشته است.(94)
*خدمات پزشکی
از بین ایرانیان مجاور در مکه مکرمه، نام دو تن در تاریخ ثبت گردیده است که خدمات شایسته ای را به مردم مکه؛ از نظر طبابت و برطرف کردن نیازهای دارویی و معالجه دیگر بیماریهای مردم؛ از قبیل شکسته بندی و غیره انجام داده اند:
1ـ محمد بن اسحاق شیرازی معروف به غیاث الدین ابرقوهی، که تقی الدین مکی در شرح حال او می نویسد:
«و کان له معرفة بالطب و له فیه تألیف حَسَن و انتفع به الناس فی ذلک کثیرا بمکة و کان یحسن الیهم فیما یحتاجونه من الأدویه و غیر ذلک.»(95)
«او (غیاث الدین ابرقوهی) دارای شناخت و معرفت در طب بود و در این زمینه کتابی تألیف نمود که مردم مکه از آن بهره های فراوان بردند. او کمک دارویی زیادی به مردم نمود.»
2ـ محمد بن عبداللّه بن علی کازرونی، که نامبرده نیز عهده دار شغل شکسته بندی در مکه مکرمه بود.(96) این بود نمونه ای از صدها خدمت و شغلی که ایرانیان در حرمین شریفین داشته اند. ناگفته نماند که ما در صدد جستجوی کامل در این زمینه نبودیم. بدیهی است که ایرانیان افتخار خدمت به حرمین شریفین، بیش از آنچه گفته شد داشته اند. که در صورت تمایل می توانید به کتب مربوط و تاریخ و رجال مکه مراجعه نمایید.
پی نوشتها:
1 ـ مرآة الحرمین، ج 1، ص 358.
2 ـ شفاءالغرام، ج 2، ص 184؛ الکامل فی التاریخ، ج 5، ص 413.
3 ـ همان، ج2، ص 177؛ العقدالثمین، ج 4، ص 454.
4 ـ العقدالثمین، ج1، ص 170؛ مرآة الحرمین، ج1، ص 359.
5 ـ خدمات متقابل ایران و اسلام، ص 397.
6 ـ العقدالثمین، ج 6، ص 334؛ سیر اعلام النبلاء، ج 2، ص 157.
7 ـ سیر اعلام النبلاء، ج 14، ص 490.
8 ـ تذکرة الحفاظ، ج3، ص 782.
9 ـ العقدالثمین، ج 5، ص 324.
10 ـ سیر اعلام النبلاء، ج 10، ص 586.
11 ـ تذکرة الحفاظ، ج3، ص 1174.
12 ـ العقدالثمین، ج 5، ص 59.
13 ـ همان، ج 5، ص 516.
14 ـ همان، ج 1، ص 288.
15 ـ سیر اعلام النبلاء، ج 14، ص 490.
16 ـ العقدالثمین، ج 1، ص 298 ـ 297.
17 ـ همان، ج 1، ص 386.
18 ـ همان، ج 1، ص 405.
19 ـ همان، ج 5، ص 324.
20 ـ همان، ج 5، ص 363.
21 ـ همان، ج 2، ص 362.
22 ـ سیر اعلام النبلاء، ج 12، ص 256.
23 ـ همان، ج 18، ص 385.
24 ـ العقد الثمین، ج 4، ص 586؛ سیر اعلام النبلاء، ج 10، ص 586.
25 ـ تهذیب التهذیب، ج 4، ص 306.
26 ـ العقد الثمین، ج 3، ص 325.
27 ـ همان، ج 4، ص 314.
28 ـ تهذیب التهذیب، ج 3، ص 167.
29 ـ العقد الثمین، ج 4، ص 531.
30 ـ سیر اعلام النبلاء، ج 19، ص 196.
31 ـ العقد الثمین، ج 3، ص 18.
32 ـ همان، ج 3، ص 36.
33 ـ همان، ج 3، ص 211.
34 ـ سیر اعلام النبلاء، ج 7، ص 378؛ طبقات الحفاظ ، ص 96.
35 ـ العقد الثمین، ج 5، ص 492.
36 ـ سیر اعلام النبلاء، ج 22، ص 259.
37 ـ العقد الثمین، ج 6، ص 334.
38 ـ همان، ج 7، ص 367.
39 ـ سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 68.
40 ـ العقد الثمین، ج 5، 29.
41 ـ مقرء کسی است که از استاد خود قراءات مختلف را یاد گرفته و آن را در اختیار دیگران قراردهد . ر.ک: چهارده روایت در قراءت قرآن مجید، ص 12.
42 ـ چهارده روایت در قراءت قرآن مجید، ص 18.
43 ـ همان، ص 15.
44 ـ العقد الثمین، ج 3، ص 18.
45 ـ التحفة اللطیفه، ج 1، ص 280.
46 ـ العقد الثمین، ج 2، ص 6.
47 ـ سیر اعلام النبلاء، ج 12، ص 50.
48 ـ العقد الثمین، ج 5، ص 29.
49 ـ همان، ج 7، ص 242.
50 ـ جهت تحقیق بیشتر به کتاب تاریخ مکه، ج 1، ص 332 مراجعه شود.
51 ـ العقد الثمین، ج 4، ص 426؛ سیر اعلام النبلاء، ج 22، ص 17.
52 ـ سیر اعلام النبلاء، ج 22، ص 259.
53 ـ العقد الثمین، ج 5، ص 516.
54 ـ همان، ج 5، ص 363.
55 ـ همان، ج 5، ص 29.
56 ـ همان، ج 4، ص 165.
57 ـ همان، ج 5، 213.
58 ـ همان، ج 5، ص 212.
59 ـ همان، ج 4، ص 362.
60 ـ همان، ج 3، ص 81.
61 ـ همان، ج 3، ص 108.
62 ـ همان، ج 2، ص 69.
63 ـ همان، ج 2، ص 121.
64 ـ همان، ج 2، ص 156.
65 ـ همان، ج 5، ص 431.
66 ـ همان، ج 5، ص 488.
67 ـ همان، ج 6، ص 183.
68 ـ همان، ج 6، ص 203.
69 ـ العقد الثمین، ج 6، ص 233.
70 ـ چهارده روایت در قرائت قرآن مجید، ص 18.
71 ـ مرآة الحرمین، ج 1، ص 283؛ العقد الثمین، ج 3، ص 261.
72 ـ العقد الثمین، ج 2، ص 212.
73 ـ مرآة الحرمین، ج 1، ص 375.
74 ـ روضات الجنات، ج 4، ص 271.
75 ـ تاریخ مکه، ج 1، ص 220.
76 ـ العقد الثمین، ج 4، ص 386؛ تاریخ مکه، ج 1، ص 219؛ مرآة الحرمین، ج 1، ص 283.
77 ـ همان، ج 3، ص 261.
78 ـ همان، ج 2، ص 212.
79 ـ التحفة اللطیفه، ج 2، ص 210.
80 ـ العقد الثمین، ج 4، ص 385؛ تاریخ مکه، ج 1، ص 219.
81 ـ همان، ج 3، 239.
82 ـ همان، ج 4، ص 431.
83 ـ همان، ج 5، ص 454.
84 ـ همان، ج 4، ص 343.
85 ـ همان، ج 4، ص 320.
86 ـ همان، ج 2، ص 212.
87 ـ همان.
88 ـ همان، ج 1، ص 413.
89 ـ همان، ج 7، ص 314.
90 ـ التحفة اللطیفه، ج 2، ص 209.
91 ـ تاریخ مکه، ج 1، ص 327.
92 ـ القاموس المحیط ، ج 4، ص 418.
93 ـ اعیان الشیعه، ج 9، ص 137.
94 ـ تاریخ مکه، ج 2، ص 467.
95 ـ العقد الثمین، ج 1، ص 409.
96 ـ همان، ج 2، ص 69.