بیت الاحزان یک حقیقت فراموش نشدنى (مقاله ترویجی حوزه)

هر زائر شیعى، از هر نقطه دنیا که وارد مدینه منوره مى‏گردد، پس از زیارتِ قبر مطهر حضرت رسول - ص - و اقامه نماز در مسجد آن حضرت و پس از زیارت قبور پاک ائمه بقیع - علیهم السلام - و سایر قبور متعلق به اقوام و عشیره پیامبر اکرم - ص - عازم زیارت بیت‏الاحزان مى‏شود، به این امید که اگر به قبر مطهر زهراى مرضیه - سلام‏اللَّه علیها - دسترسى ندارد، آن حضرت را در محل دیگرى که به وى منتسب است زیارت کند و اگر نمى‏تواند که صورت خود را به خاک قبر یگانه یادگار رسول خدا بگذارد و ضریح مقدس آن حضرت را با اشک دیده بشوید، حداقل در جایگاهى که دخت گرامى پیامبر - ص - پس از رحلت پدر بزرگوارش و در ایام آخر عمرش هر روز چند ساعت از وقت خویش را در آنجا به عبادت و گریه و ناله سپرى نمود، نماز بخواند و به یاد اشکهاى آن حضرت اشک بریزد. اما اینک نه از چنین محلى خبرى است و نه از بیت‏الأحزان در بقیع، اثرى. آیا اصلاً بیت‏الاحزان در حقیقت وجود دارد یا یک موضوع موهوم و خیالى بوده و بجز در لسان بعضى از خطبا و گویندگان وجود خارجى نداشته است؟! در این مقاله برآنیم که با مطالعات کم و ناقص خود، محل واقعى و تاریخ ساختمان بیت‏الاحزان را، تا آنجا که از کتب حدیث و تاریخ به دست مى‏آید و گفتار کسانى را که در طول تاریخ و از قرن اول تا دوران تخریب، از نزدیک این بیت حزن را زیارت کرده و شاهد ساختمان آن بوده‏اند در اختیار خواننده ارجمند قرار دهیم تا معلوم شود که بیت‏الأحزان یک واقعیت غیر قابل انکار و یک حقیقت فراموش نشدنى است، اگر چه ساختمان آن ویران گردیده و درگوشه بقیع، از بیت‏الاحزان اثرى باقى نمانده است. منابع حدیثى و تاریخىِ متقن از محدثان، مورخان، نویسندگان معروف و دانشمندان مشهور از شیعه و اهل سنت در طول تاریخ آن را تأیید و تثبیت نموده‏اند که اینک نمونه‏هایى از روایات و اعتراف مورخان را از نظر خوانند مى‏گذرانیم. بیت‏الاحزان در منابع حدیثى‏ از جمله منابع حدیثى که در آن از انگیزه به وجود آمدن بیت‏الاحزان سخن به میان آمده، خصال شیخ صدوق - ره - مى‏باشد که آن محدث بزرگ، در ضمن روایتى با اسناد از امام صادق - ع - نقل مى‏کند: «و اما فاطمة فبکت على رسول‏اللَّه حتى تأذّى بها اهل المدینة فقالوا لها قد آذیتنا بکثرة بکائک فکانت تخرج الى المقابر...»1 صریح‏تر و روشن‏تر از روایت صدوق، گفتار فضه (خادمه حضرت زهرا - سلام‏اللَّه علیها - است که مرحوم علامه مجلسى در ضمن بیان جریان مفصل شهادت حضرت زهرا از زبان فضه، چنین نقل مى‏کند که: «ثم انه بنى لها بیتاً فى البقیع نازهاً عن المدینه».2 «امیر مؤمنان - ع - براى فاطمه، در بقیع و در خارج مدینه، خیمه‏اى را بپا داشت که آن حضرت به همراه حسنین بدانجا مى‏آمد و پس از گریه طولانى به خانه‏اش مراجعت مى‏نمود. توضیح اینکه: بطوریکه در کتب لغت آمده است، «بیت» در لغت به معناى «محل و مسکن» است خواه به شکل چادر باشد یا خانه‏اى از خاک و گل‏3 و بطورى‏که در آینده نیز خواهیم دید، اولین بیت و مسکنى که براى فاطمه زهرا در بقیع ساخته شده، بصورت چادر و خیمه بوده است. بیت‏الاحزان از نظر علما و مورخان‏ عده‏اى از علماى بزرگ و شخصیتهاى علمى که در تاریخ مدینه و یا درباره زیارت بقیع مطلبى نوشته‏اند، از بیت‏الأحزان نیز سخن گفته و وجود آن را تأیید و تثبیت نموده‏اند که نظرات چند تن از آنان را به ترتیب تاریخ زندگى آنان، مى‏آوریم: 1 - ابن شبه نمیرى 173 - 262 قدیمى‏ترین تاریخ موجود4 در باره مدینه منوره، تاریخ المدینه، تألیف ابوزید عمر بن شبه النمیرى‏5 است. او که یکى از شخصیّتهاى علمى و از فقها و محدثان مورد وثوق و از مورخان مورد اعتماد، نزد علما و دانشمندان اهل سنت است، در کتاب خود، آنجا که آثار و قبور بقیع - موجودِ در زمان خودش - را معرفى مى‏کند، چنین مى‏نویسد: «شخص موثق و مورد اعتمادى بر من نقل نمود مسجدى که در طرف شرقى آن به جنازه اطفال نماز خوانده مى‏شود، دراصل خیمه‏اى بوده براى زن سیاهى بنام «رقیه»6 که به دستور حسین ابن على - ع - در آنجا مى‏نشست تا از قبر فاطمه - ع - مراقبت کند زیرا قبر فاطمه را کسى بجز همان زن نمى‏شناخت.7 از این گفتارِ ابن شبه که مشهود و مسموع خود را در مورد بیت‏الاحزان نقل نموده است، دو مطلبِ زیر بوضوح به دست مى‏آید: 1 - بیت‏الاحزان در دوران حسین بن على - ع - یعنى تا سال 61 هجرى، مانند حال حیات حضرت زهرا - سلام‏اللَّه علیها - بصورت خیمه و چادر و محلى بوده است مشخص و معین و حسین بن على - ع - بر حفظ آن عنایت و اهتمام داشته؛ بطورى که یکى از بانوان و ارادتمندان حضرت زهرا - سلام‏اللَّه علیها - را مأموریت داده است، در این بیت و خیمه که یادآورِ دورانِ حساس زندگى مادر بزرگوارش بوده، اقامت نموده و از آنجا حراست و نگهبانى کند و لابد براساس همین دید و اهتمام و به پیروى از روش آن حضرت، افرادى از اهل بیتِ عصمت پس از آن حضرت نیز همین روش را ادامه داده و خیمه را به ساختمان مبدّل نموده‏اند. 2 - بیت‏الاحزان پس از این دوران و در اواخر قرن دوم و اوائل قرن سوم، داراى ساختمان بوده که ابن شبه را وادار نموده است کمّ و کیف و انگیزه بوجود آمدن این ساختمان را از افراد خبیر و مطلع جویا شود و یکى از افراد مطلع و مورد وثوق نیز تا آنجا که در این مورد اطلاع داشته با وى در میان گذاشته است و سابقه آنجا را که زمانى بصورت خیمه بوده، بازگو نموده است و لیکن این خیمه دقیقاً در چه تاریخى و به وسیله چه کسى به ساختمان تبدیل شده، معلوم نیست. توجیه متناقض‏ و اما مطلب دیگرى که در ذیل این گفتار آمده است که: اقامت آن زن در میان بیت‏الاحزان براى حفظ و مراقبت قبر حضرت زهرا - سلام اللَّه علیها - بوده است، تعلیلى است از سوى خودِ وى و توجیهى است متناقض و غیر قابل قبول؛ زیرا: اولاً خودِ ابن شبه در این کتاب، مانند عدّه دیگر از مورخان مى‏گوید که على بن ابى‏طالب - ع - پیکر مطهر حضرت زهرا - س - را شبانه و در داخل منزل خود دفن نمود؛ بنابراین، مراقبت از قبر آن حضرت در بقیع مفهومى ندارد. و ثانیاً اگر قبر آن حضرت در بقیع واقع بوده و کسى بجز «رقیه» آن را نمى‏شناخته، باز هم مراقبت از قبرِ مجهول، معنا و مفهومى ندارد. بهرحال با توجه به شرایط خاص و حساس آن روز، ابهام در پاسدارى از بیت‏الاحزان و توجیهات مختلف در اقامت یک زن در داخل آن، مستبعد نیست. 2 - فتواى امام غزالى بر استحباب
خواندن نماز در بیت الاحزان‏
امام ابومحمد غزالى 450 - 505 که یکى شخصیتهاى معروف و از علما و دانشمندان اهل سنت است، در ضمن بیان وظایف زایران مدینه منوره و کسانى که به زیارت بقیع مشرف مى‏شوند مى‏گوید: «مستحب است که زائران، هر روز صبح، پس از زیارت قبر حضرت رسول - ص - در بقیع حضور بهم رسانند و قبور پیشوایان دینى و صحابه را که در آنجا مدفون هستند زیارت کنند». سپس مى‏گوید: «و مستحب است در مسجد فاطمه - علیها سلام - نیز نماز بخوانند». (و یستحب ان یخرج کل یوم الى البقیع بعدالسلام على رسول‏اللَّه ... و یصلى فى مسجد فاطمه رضى‏اللَّه عنها).8 3 - ابن جبیر، جهانگرد معروف و
دانشمند اسلامى 540 - 614
سومین کسى که بیت‏الأحزان را از نزدیک زیارت و در باره آن سخن گفته است، رحاله و جهانگرد معروف اسلامى ابوالحسین احمد بن جبیر اندلسى‏9 است. او که در ماه محرم سال 580 ه . ق. وارد مدینه شده و بقیع را زیارت نموده است، مى‏گوید: «و در کنار قبّه عباسیه، خانه‏اى قرار گرفته است که به فاطمه دختر رسول خدا - ص - منتسب مى‏باشد، مى‏گویند این همان خانه‏ایست که فاطمه زهرا به آنجا مى‏آمد و در آنجا اقامت و حزن و اندوه خود را در مرگ پدر بزرگوارش ابراز مى‏نمود».10 4 - سمهودى‏11 844 - 911 چهارمین شخصیت و مورخى که وجود بیت‏الأحزان را تأیید و تثبیت نموده است؛ مقتدا و پیشواى مورخان، نورالدین على بن احمد سمهودى مصرى است؛ شخصیتى که پس از وى هیچ مورخ و نویسنده‏اى در باره مدینه کتابى ننوشته و هیچ گوینده و خطیبى، از تاریخ مدینه سخن نگفته، مگر اینکه به گفته او استناد جسته و از کتاب «وفاءالوفا» استمداد نموده است. او مى‏گوید: «والمشهور ببیت الحزن انما هو الموضع المعروف بمسجد فاطمة فى قبلة مشهد الحسن و العباس». «مشهور در بیت‏الاحزان، همان محلى است که به مسجد فاطمه معروف و در طرف قبله حرم (امام) حسن و (جناب) عباس واقع گردیده است». آنگاه مى‏گوید: «واظنه فى موضع بیت على بن ابى‏طالب الذى کان اتخذه بالبقیع و فیه الیوم هیأة قبور».12 «و به عقیده من، این بیت الأحزان در محل همان بیت و مسکنى است که على بن ابى‏طالب - ع - آن را در بقیع آماده ساخت». و اضافه مى‏کند که فعلاً در میان آن، شکل چند قبر نیز موجود است. 5 - سِر ریچار بورتون
«پ‏پ‏تت‏تا آت‏ااًآات ت‏ات»
1853 میلادى = 1276 قمرى‏
یکى از جهانگردانِ غربى که به مکه و مدینه مسافرت نموده‏13 و در سیاحتنامه خود از آثار و ابنیه حجاز و از اخلاق و رسوم مسلمانان در موسم حج و از جزئیات زندگى مردم حجاز سخن گفته است. از جمله حرمها و گنبدها و بارگاههاى موجود در بقیع را معرفى و با قلم خود ترسیم و تصویر نموده است. «سِر ریچارد بورتون» جهانگرد انگلیسى است که در سال 1853 میلادى - تقریباً 139 سال قبل - بقیع را از نزدیک مشاهده نموده و در باره بیت‏الأحزان چنین گفته است: «در بقیع مسجد کوچکى است که در سمت جنوبى گنبد عباس بن عبدالمطلب واقع گردیده و این مکان را بیت‏الأحزان نیز مى‏نامند؛ زیرا فاطمه زهرا آخرین روزهاى عمر خویش را در این محل بسر مى‏برد و براى از دست دادن پدر عزیزش نوحه‏سرایى مى‏نمود.14 مطالبى که از آقاى بورتون نقل شد، دلیل روشنى بر مشخص بودن ساختمان بیت‏الأحزان در زمان وى و اشتهار وجه تسمیه و انگیزه ایجاد آن مى‏باشد که یک جهانگرد انگلیسى و غیرمسلمان در اندک زمان و با مختصر تماس با مسلمانان توانسته است همه این مطالب را همانگونه که در منابع محکم تاریخى و حدیثى آمده است، دریافت و درسیاحتنامه خود منعکس نماید. 6 - فرهاد میرزا15 1292 ه فرهاد میرزا معتمدالسلطنه که در 18 ذیقعده 1292 ه به زیارت بقیع نائل گردیده، پس از بیان زیارت حرم، ائمه بقیع و نثار فاتحه بر قبور علما که در کناى این حرم مطهر واقع بودند، مى‏گوید: «از آنجا به بیت‏الأحزان رفتم و از آنجا به زیارت حلیمه سعدیه...»16 بیت‏الاحزان در آستانه تخریب‏ تا اینجا همراه با تاریخ بیت‏الأحزان از بدو پیدایش آن، تا اواخر قرن سیزده (1292)، قرن به قرن حرکت نمودیم. اینک در قرن چهاردهم هجرى و در آستانه تخریب بیت‏الأحزان که در سال 1344 ه واقع گردیده است قرار گرفته‏ایم. در این برهه محدود و مدت کمتر از نیم قرن، از میان میلیونها زائر بیت‏الأحزان، تعدادى از علماى برجسته و نویسندگان را مى‏بینیم که در تألیفات خود از بیت‏الأحزان سخن به میان آورده و از این بناى تاریخى و اثر فراموش نشدنى یاد نموده‏اند، از جمله: 1 - ابراهیم رفعت پاشا17 نویسنده و امیرالحاج مصرى است که براى آخرین بار در سال 1325 ه بقیع را زیارت کرده و مشاهدات خود را در باره بیت‏الأحزان چنین نقل مى‏کند: «و هناک قبة تسمى قبة الحزن یقال انها فى البیت الذى آوت الیه فاطمه بنت النبى - ص - والتزمت الحزن فیه بعد وفات ابیها رسول‏اللَّه - ص - و کان فى‏البقیع قباب کثیرة هدمها الوهابیون».18 «در بقیع، گنبد دیگرى نیز وجود دارد که «قبة الحزن» نامیده مى‏شود و مى‏گویند که این گنبد در بالاى همان محل ساخته شده است که فاطمه - ع - پس از رسول خدا - ص - بدانجا مى‏آمده و حزن و اندوه خود را ابراز مى‏نموده است، سپس مى‏گوید در بقیع گنبدهاى زیادى بود که وهابیها از بین برده‏اند». 2 - حاج سید احمد هدایتى: یکى دیگر از کسانى که در آستانه تخریب بیت‏الأحزان و پنج سال قبل از این حادثه تأسف‏بار، بیت‏الأحزان را زیارت نموده و در سفرنامه خود به نام «خاطرات مکه» منعکس نموده است، مرحوم حاج سید احمد هدایتى یکى از سادات مکرّم و از اولاد محترم رسول اکرم - ص - است که وى ضمن بیان موارد و نقاط مختلفى که حضرت زهرا - سلام‏اللَّه علیها - را زیارت نموده است، مى‏گوید: «پنجم در بیت‏الأحزان که قبرستان بقیع واقع است».19 3 - سید شرف الدین - قدس سره - 1290 - 1377: مرحوم علّامه، سید عبدالحسین شرف‏الدین،20 سومین کسى است که بیت‏الأحزان را پنج سال قبل از تخریب، زیارت و به تناسب بحثى در کتاب بخود «النص و الاجتهاد» به این مطلب تصریح نموده است که گفتار او را بعنوان «ختامه مسک» مى‏آوریم: «... سپس على بن ابى‏طالب در بقیع محلى را آماده ساخت که فاطمه زهرا براى گریه کردن، بدانجا مى‏آمد و بیت‏الأحزان نامیده مى‏شد و شیعیان در طول تاریخ این بیت را همانند مشاهد و حرمهاى مقدس زیارت مى‏نمودند تا اینکه در این ایّام که سال 1344 ه است، ملک عبدالعزیز بر سرزمین حجاز مسلط و با دستور وى بر اساس پیروى‏اش از وهابیگرى، منهدم گردید و در سال 1339 هجرى که خداوند توفیق سفر حج و زیارتِ پیامبر و مشاهد اهل بیتش در بقیع را بر من عنایت فرمود، بیت‏الاحزان را زیارت کردم». (... و کنّا سنة 1339 تشرفنا بزیارة هذا البیت (بیت‏الاحزان) ... فى البقیع...).21 خلاصه و نتیجه‏ این بود اجمالى از تاریخ بیت‏الأحزان و طبعاً کسانى که داراى فراغت کافى و دسترسى به منابع بیشترى دارند، مى‏توانند مطالب ارزنده و نکات جالب‏ترى در اختیار علاقه‏مندان قرار دهند. و اینک مطالب گذشته را به صورت چند نکته خلاصه و نتیجه‏گیرى مى‏کنیم: 1 - بیت‏الأحزان، از دوران حیات حضرت زهرا - سلام‏اللَّه علیها - تا سال 1344 ه ، محلى بوده است مشخص و معین که شیعیان با پیروى از روش حسین بن على - ع - در طول تاریخ به این بیت اهمیت خاصى قائل بوده و آنجا را همانند سایر مشاهد و حرمها زیارت و در آنجا به نماز و عبادت مى‏پرداختند و حتى امام غزالى اهل سنت نیز به نماز خواندن در این محل تشویق و توصیه نموده است. 2 - بیت‏الأحزان در زمان حسین بن على - ع - داراى چادر و خیمه بوده و سپس به ساختمان مبدل گردیده است که هنگام تخریب داراى گنبد بوده است. 3 - بیت‏الأحزان در اصطلاح عامه، گاهى به «مسجد فاطمه» و گاهى با هر دو نام و گاهى نیز به «قبةالحزن» نامیده شده و طبعاً نویسندگان نیز از هر سه نام مصطلح، استفاده نموده‏اند، ولى آنچه مسلم است بیت‏الأحزان هیچگاه بعنوان یک مسجد واقعى شناخته نشده است و وجود چند قبر در داخل آن که سمهودى اشاره نموده، دلیل و مؤید این معنا است. مؤید دیگر اینکه: در تألیفات مدینه‏شناسان، مانند «اخبار مدینه» ابن نجّار، متوفاى 643 ه ، و «وفاءالوفا»ى سمهودى متوفاى 911 ه ، و «عمدةالاخبار» احمد بن عبدالحمید عباسى، متوفاى قرن دهم هجرى که همه مساجد موجود در داخل و خارج مدینه را معرفى نموده‏اند، از مسجدى به نام مسجد فاطمه ذکرى به میان نیامده است. 4 - نکته مهم اینکه: بنابر مضمون روایات، بیت‏الأحزان، در داخل بقیع بوده و همه مورخان بدون استثنا بر همین معنا تصریح و اضافه مى‏کنند که در سمت جنوبى و در مجاورت حرم ائمه اهل بیت - علیهم‏السلام - قرار داشته است. بنابراین محلى که در سالهاى اخیر در خارجِ بقیع، به نام بیت‏الأحزان معروف گردیده، با واقعیات تطبیق نمى‏کند و منابع حدیثى و تاریخى آن را تأیید نمى‏نماید. در ملاقاتهاى مکررى که با آقاى عمروى‏22 شیخ‏العلماى حجاز در سالهاى 52 - 55 شمسى در مدینه منوره داشتم، به همین معنا تأکید و محل فعلى را موضوعى بى‏اساس و عملى عوامانه معرفى مى‏نمودند. پاورقى‏ها: - 1 - خصال ابواب الخمسه - وسائل الشیعه، ج 2 ، ص 922 ، باب 87 از ابواب دفن. 2 - بحارالانوار، ج 43 ، ص 177 . 3 - البیت المسکن سواء کان من شعر او مدر - اقرب الموارد. 4 - قدیمى‏تر از این کتاب، تاریخ المدینة ابن زباله است که وى در سال 199 در قید حیات بوده و در کتابهائى که تا قرن دهم در تاریخ مدینه تألیف گردیده، از جمله در وفاءالوفا، از تاریخ ابن زباله مطالب فراوان نقل شده است ولى متأسفانه از این کتاب در قرنهاى اخیر خبرى نیست. 5 - ابوزید عمر بن شبه نمیرى فقیه و محدث و مورخ نامى در سال 173 متولد و در سال 262 وفات نموده است. در شرح حال ابن شبه چنین نوشته‏اند، او شخصى است ادیب، فقیه، مورخ، صادق و دقیق، عالم به آثار، ناقل اخبار و صاحب تألیفات بسیار و... - ابن ندیم از وى 18 کتاب معرفى مى‏کند. در شرح حال او به فهرست ابن ندیم وفیات الاعیان، تاریخ بغداد، تهذیب الأسماء و اللغات، تذکرة الحفاظ و لسان المیزان مراجعه شود. تاریخ ابن شبه براى اولین بار در سال 1399 ه . با تحقیق فهیم محمد شلتوت در چهار جزء و 1396 صفحه در عربستان سعودى چاپ و اخیراً در قم افست گردید. قسمت مهم جلد سوم و چهارم این کتاب به شرح زندگانى و حوادث دوران خلافت عثمان اختصاص یافته است که دلیل هوادارى و علاقه شدید او به عثمان است. 6 - ابن حجر عسقلانى (در اصابة) ج 3 ، ص 305 با استناد به همین مطلب این بانو را نیز در ردیف سایر زنان، یکى از صحابه رسول خدا معرفى نموده است. 7 - واخبرنى خبر ثقة قال یقال ان المسجد الذى یصلى جنبه شرقیاً على جنائز الصبیان کان خیمة لامرئة سوداء یقال لها رقیة کان جعلها هناک حسین بن على - ع - تبصر قبر فاطمه - علیهاالسلام - و کان لایعرف قبر فاطمه رضى‏اللَّه عنها غیرها. تاریخ المدینه ج 1 ، ص 106. 8 - احیاءالعلوم، ج 1 ، ص 260 . 9 - ابن جبیر از علماى اندلس و در علم فقه و شعر و نویسندگى از بارزترین دانشمندان دوران خویش و از معروفترین و قدیمى‏ترین جهانگردان اسلامى است، او رحله و سیاحتنامه خود را چنین نامیده است: «تذکرة بالاخبار عن اتفاقات الأسفار» این کتاب قبلاً در لیدن و اخیراً در بیروت چاپ شده است. در شرح حال ابن جبیر، رجوع شود به دائرةالمعارف اسلامى، ج 3 ، ص 204 - 207 و مقدمه رحله، چاپ لبنان والکنى و الألقاب، ج 1 ، ص 232 . 10 - ویلى هذه القبة العباسیة بیت ینسب لفاطمه بنت الرسول - ص - یقال انه الذى آوَتْ الیه والتزمت فیه الحزن على موت ابیها المصطفى - ص - رحله ابن جبیر چاپ لیدن، صفحه 196 و چاپ دارالکتب اللبنانى صفحه 144 . 11 - علما و دانشمندان سمهودى را چنین معرفى نموده‏اند: «الشیخ نورالدین على بن احمد سمهودىِ مصرىِ شافعى، شخصیت دانشمند و مفتى مدینه، مدرس و مورخ این شهر، پیشوا و مقتداى مورخان. سلسله نسبش به حسن مثنى فرزند امام مجتبى - ع - منتهى مى‏شود. او به سال 844 در سمهود مصر متولد و پس از تحصیلات و حفظ نمودن قرآن و نیل به مدارج علمى، در فنون مختلف از سال 873 در مدینه منوره متوطن و از اساتید بزرگ حرم شریف نبوى - ص - گردید. وى در تاریخ مدینه منوره سه کتاب نوشته است که یکى مفصل و جامع‏الأطراف بنام «اقتفاء الوفا باخبار دارالمصطفى» است که در حادثه آتش‏سوزى مسجد نبوى در ماه رمضان سال 886 ه از بین رفته است. دومى «وفاءالوفا باخبار دارالمصطفى» کتابى است که به قول خودِ سمهودى به درخواست کسى که «طاعته غنم و مخالفته غرم» مطالب کتاب قبلى را در این کتاب تلخیص نموده است، ولى در عین حال داراى گسترده‏ترین و دقیقترین مطالب در تاریخ مدینه مى‏باشد که در هیچ یک از منابع دیگر نمى‏توان به دست آورد. این کتاب در دو جلد و در 1435 صفحه چاپ شده است. و سوّمى «خلاصةالوفا» است و مطالب «وفاءالوفا» را در این کتاب تلخیص نموده و این کتاب نیز چاپ شده است. سمهودى داراى تألیفات متعدد دیگرى نیز مى‏باشد. وفات وى در سال 911 ه در مدینه واقع گردید. در شرح حال او به شذرات الذهب، اعلام زرکلى، والکنى و الالقاب مراجعه شود. 12 - وفاءالوفا، ج 3 ، ص 918 . 13 - در طول تاریخ تعداد زیادى از جهانگردان غربى در قیافه مسلمانان و در زىّ حجاج وارد مکه و مدینه گردیده‏اند و اکثر آنان نیز که از نویسندگان بوده‏اند، توانسته‏اند مشاهدات و برداشتهاى خود را به صورت کتاب و سفرنامه در اختیار دیگران قرار دهند، گرچه بعضى از این نوشته‏ها و برداشتها توأم با مطالب خلاف واقع و نادرست و همراه با اغراض و تعصّب است، ولى در عین حال، مى‏توان مطالب و نکات ارزشمند و پر بها نیز از آنها بدست آورد که یکى از جهانگردان همان «ریچارد بورتون» انگلیسى است که در سال 1853 میلادى به صورت یک مسلمان افغانى به نام «عبداللَّه» به مکه و مدینه مسافرت کرده و در تمام مراسم حج شرکت و از همه اماکن و بقاع متبرّکه دیدن نموده و به همه جزئیات پرداخته است و سفرنامه خود را در دو جلد بزرگ منتشر ساخته است. موسوعة العتبات المقدسه، ج 3، ص 260 . 14 - موسوعة العتبات المقدسه، ج 3، ص 285 . 15 - فرهاد میرزا معتمدالسلطنه متوفاى 1305 ه در میان شاهزادگان قاجار، از نظر علمى داراى شخصیت بارزى است که از وى شش جلد کتاب، در فنون مختلف به جاى مانده از جمله آنها «قمقام ذخار» در مقتل و «هدایة السبیل» که سفرنامه حجِ اوست و هر دو کتاب در موضوع خود در زبان فارسى از بهترین کتابها به شمار مى‏رود. 16 - هدایة السبیل چاپ مطبوعاتى علمى تهران، ص 141 . 17 - ابراهیم رفعت پاشا، در سال 1318 ق فرمانده نگهبانان محمل مصرى و در سال 1320 و 21 و 25 به عنوان امیرالحاج از طرف خدیو مصر به حج مشرف شده و خاطرات خود را به نام مرآت الحرمین نگارش نموده است. این کتاب به نوبه خود یکى از کتابهاى سودمند که در دو جلد در مصر چاپ و در اولین سال پیروزى انقلاب اسلامى در قم افست شده است. 18 - مرآت الحرمین، ج 1 ، ص 426 . 19 - خاطرات مکه - چاپخانه حیدرى تهران، ص 129 . 20 - علّامه بزرگوار و شخصیت مجاهد و احیاگر شیعه در شام و لبنان. مرحوم سیدشرف الدین مستغنى از تعریف و بالاتر از توصیف است که خدمات ارزنده و ضداستعمارى و آثار ارزشمند و علمى او مانند: «النص و الاجتهاد» و «المراجعات» و ده‏ها کتاب دیگر، شاهد مجاهدات و دلیل بر عظمت شأن و علوّ مقام علمى و سعه اطلاعات وى مى‏باشد. 21 - النص والاجتهاد، باتحقیق ابومجتبى، ص 302 . 22 - آقاى شیخ محمد على عمروى شخصیت علمى و روحانى، از اهالى مدینه است که پس از تکمیل تحصیلات خود در حوزه علمیه نجف به مدینه مراجعت و تربیت و سرپرستى شیعیان مدینه و اطراف آن را به عهده گرفته است.