نگاهى به اصول روابط بین الملل اسلامى (مقاله پژوهشی حوزه)

پیش از ورود به بحث, چند اصل را به بوته بررسى مى نهیم, تا موضوع مورد بحث, به خوبى روشن شود.
1 . اصل زندگى اجتماعى و داشتن ارتباط با همنوعان, از گرایشها, علاقه ها و آرزوهاى دیرین بشر بوده است.
از این روى, حکیمان و فیلسوفان اجتماعى انسان را موجودى اجتماعى دانسته اند: (الانسان مدنى بالطبع) با همه گوناگونى دیدگاهها که میان حکیمان و فیلسوفان در تفسیر مدنى بودن انسان و سرچشمه این گرایش بشرى وجود دارد, اصلِ وجود چنین واقعیتى در زندگى بشر, دید همگانى است و همه حکیمان بر این باورند.1
2 . لازمه زندگى اجتماعى, پیوندها و پیوستگیهاى اجتماعى, اقتصادى, سیاسى, فرهنگى و… با همنوعان است.
امروزه, پیشرفت علم و صنعت و گسترش تکنولوژى و ارتباطهاى جمعى از گونه رادیو, تلویزیون, ماهواره و… مرزهاى جغرافیایى و محدودیتهاى زمانى و مکانى را در هم نوردیده و فاصله هاى بسیار دور را نزدیک و بسیارى از ناشدنیهاى دورانهاى پیشین را عملى و امکان هرگونه پیوندى را براى بشر فراهم ساخته است.
امروز, دیگر سخن قاره ها و کشورها و آن سوى و این سوى مرزها, به یک معنى مطرح نیست, سخن از دهکده جهانى و خانواده بزرگ بین المللى در میان است که اعضاى آن پیوندى تنگاتنگ و بسیار نزدیک دارند و از داده هاى گوناگون فرهنگى, فکرى وتجربه هاى تجارى صنعتى و بهداشتى یکدیگر بهره مى برند و از رخدادهاى گوناگون سیاسى, اقتصادى, اخلاقى و… یکدیگر خواسته و ناخواسته اثر مى پذیرند.
این پیوندها و بستگیها, در پرتو ابزار و تواناییهاى بسیار مدرن و پیشرفته صنعتى و فراگیرى رسانه ها و گسترش تکنولوژى, بویژه وارد شدن ماهواره در زندگى بشر معاصر, چنان گسترده و ژرف است که دیگر جایى و مجالى براى عزلت گزینى و کناره گیرى از خانواده بین المللى نمانده است و در دنیاى کنونى, کناره گیرى و انزوا, نه جایز است و نه ممکن.
3 . اسلام, آیینى است, جامع, فراگیر, جاودانه و… مخاطبان احکام اسلامى و قوانین قرآنى, نژاد و گروه خاصى در زمانى و مکانِ ویژه اى نیستند, بلکه همه مردم, از هر نژاد و ملیتى, با هر زبان و فرهنگى و داراى هر عقیده و مرامى, در سراسر گیتى و در همیشه تاریخ, مخاطب پیامها و مشمول احکام و آیینهاى اسلام و قرآن عزیزند.
بنابراین, از دید اسلام, همه مردم در همه دنیا, اعضاى خانواده بزرگ اسلام به شمار مى آیند و پیامبر اسلام(ص) به عنوان آخرین سفیر و فرستاده پروردگار, براى همه جهانیان به پیامبرى برانگیخته شده و بر همگان رهبر است و بشیر و نذیر و رحمت.
اکنون, به چند آیه از قرآن مجید که بر جهان شمولى اسلام و فراگیرى خطابها و احکام آن دلالت دارند, اشاره مى کنیم:
قرآن, همه انسانها را به توحید و پرهیزگارى و دیگر اصول فرا مى خواند:
* (یا ایها النّاس اعبدوا ربَّکم.)2
اى مردم! پروردگارتان را بپرستید.
* (یا ایها الناس کلوا مما فى الارض حلالاً طیّبا ولاتتبعوا خطوات الشیطان انّه لکم عدوّ مبین.)3
اى مردم! از آن چیزهاى حلال و پاکیزه که در زمین است, بخورید و پا جاى پاى شیطان مگذارید که دشمن آشکار شماست.
* (یا ایها النّاس قد جاءتکم موعظة من ربکم وشفاء لما فى الصدور و هدیً ورحمة للمؤمنین.)4
اى مردم! براى شما از جانب پروردگارتان, موعظه اى آمد و شفایى براى آن بیماریى که در دل دارید و راهنمایى و رحمتى براى مؤمنان.
* (وما ارسلناک الاّ کافّة للناس بشیراً ونذیراً….)5
تو را به پیامبرى نفرستادیم, مگر بر همه مردم مژده دهنده و بیم دهنده….
* (یا ایها النّاس انى رسول اللّه الیکم جمیعاً.)6
اى مردم! من فرستاده خدا بر همه شمایم.
* (تبارک الذى نزل الفرقان على عبده لیکون للعالمین نذیرا.)7
بزرگ است و بزرگوار آن کس که این فرقان را بر بنده خود فرو فرستاد, تا جهانیان را بیم دهنده اى باشد.
* (ان هو الاّ ذکر للعالمین.)8
قرآن, جز اندرزى بر مردم جهان نیست.
* (قل یا ایها الناس انما انا لکم نذیر مبین.)9
بگو: اى مردم! من براى شما, بیم دهنده آشکارم.
از این آیات شریف قرآن, به روشنى به دست مى آید مخاطبان قرآن, همه جهانیانند, بدون هیچ گونه قید و شرط و ویژگى زمانى, زبانى, مکانى, نژادى, فرهنگى و اعتقادى.
قرآن, براى همه جهانیان پیام دارد و رسالت پیامبر, فراگیر است.
4 . اسلام, دین رحمت, و سلم و صلح است و این که شمارى از مستشرقان قلم بمزد, نوشته اند: اسلام دین شمشیر و جنگ است و پیامبر اسلام, آیین خود را با زور و قدرت بر ملتها تحمیل کرده, احکام اسلام, خشک و دست وپا گیر و ارتجاعى است, مسلمانان مردمانى خشن هستند و اسلام آیین ضدآزادى, مخالف ترقى, ناقض حقوق بشر و مسلمانان براى پیمانهایى که مى بندند, هیچ ارزشى و اعتبارى قائل نیستند و… از روى کینه بوده است و توطئه علیه اسلام و مسلمانان.
این همه را گفته اند و تبلیغ کرده اند تا جلوى گسترش دین رحمت و صلح و انسان دوست را بگیرند و بهتر بتوانند به چپاول ملتهاى مظلوم بپردازند.
آرى, مهم ترین اهرمى که دشمنان اسلام, با تکیه بر آن, در پى ایجاد بدبینى به اسلام بوده اند و بدین وسیله تلاش ورزیده اند جلوى شناخت اسلام را بگیرند و جامعه هاى اسلامى را از شناخت قانونهاى مترقى, عقلى و منطقى اسلام بازدارند و نگذارند اسلام جهان گستر شود, معرفى کردن اسلام به جهانیان, به عنوان دین شمشیر و جنگ بوده است.
این سخن نادرست را استعمارگران ساختند و نویسندگان قلم بمزد آنان پرداختند و با قلمهاى شوم خود این جا وآن جا نگاشتند و نشر دادند.
دربرابر این حرکت ویران گر, شمارى از عالمان روشن اندیش مسلمان, دست به کار شدند و آثار روشن گر, قوى و ماندگارى از خود به جاى گذاشتند. از جمله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء, دو اثر ارزشمند نگاشت به نامهاى: المثل العلیا فى الاسلام لافى بحمدون; الدین والاسلام او الدعوة الاسلامیه.
5 . اسلام, اصول استوار و ارزشهاى مسلمى دارد که پیروان آن, ناگزیر بر حفظ آنها و پاى بندى به آنهایند.
اسلام, هرگونه ارتباط و پیوستگى را با غیرمسلمانان, براساس حاکمیت آن اصول و ارزشها مشروع مى داند. اسلام, ضمن اجازه به داشتن ارتباط با کشورها و دولتها, بى هیچ گونه ملاحظه کارى و ابهام و اجمالى با قاطعیت تمام, اعلام مى کند:
* (ان الدین عند اللّه الاسلام.)10
همانا تنها دین [پذیرفته شده] در نزد خداوند, اسلام است.
* (من یتبع غیرالاسلام دیناً فلن یقبل منه.)11
هر کس غیر از اسلام, دینى را برگزیند, هرگز از او پذیرفته نمى شود.
اسلام, به گونه اى دقیق, بین قاطعیت, بى هیچ گونه ملاحظه کارى سیاسى و ابهام در موضع گیرى و تساهل و تسامح و سعه صدر در رفتار و ارتباط با دیگران, جمع کرده است.
اسلام, ضمن پسندیده خواندن و سفارش جدّى به نیک رفتارى و نگهداشت عدالت در روابط اجتماعى و انسانى, حتى با کافران و مشرکان که در آیات زیر خواهید دید, هیچ گاه, بر باورها و عقاید آنان, نه با صراحت و نه با سکوت, صحه نگذاشته است:
* (وقولوا للناس حُسنا….)12
و به مردمان, سخن نیک گویید.
* (لاینهاکم اللّه عن الذین لم یقاتلوکم فى الدین ولم یخرجوکم من دیارکم ان تبرّوهم و تقسطوا الیهم ان اللّه یحب المقسطین.)13
خدا شما را از نیکى کردن و عدالت ورزیدن با آنان که با شما در دین نجنگیده اند و از سرزمینتان بیرون نرانده اند, باز نمى دارد. خدا کسانى را که به عدالت رفتار مى کنند, دوست دارد.
* (… لایجرمنکم شنئان قومٍ على ان لاتعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی….)14
دشمنى با گروهى دیگر, وادارتان نکند که عدالت نورزید.
عدالت ورزید که به تقوا نزدیک تر است و از خدا بترسید….
اسلام, شرک و کفر را بیمارى و پلیدى و باطل و ظلم مى داند:
* (ان الشرک لظلم عظیم.)15
همانا شرک, ظلمى است بزرگ.
* (… ومن یشرک باللّه فکانما خَرَّ من السماء فتخطفه الطیر او تهوى به الریح فى مکان سحیق.)16
… هر کس به خدا شرک آورد, چونان کسى است که از آسمان فرو افتد و مرغ او را برباید, یا او را به مکانى دور افکند.
* (یا ایها الذین آمنوا انما المشرکون نجس….)17
اى کسانى که ایمان آورده اید, مشرکان پلیدند.
با این حال, اسلام بر این نظر نیست که باید با اینان ارتباط نداشت, بلکه بر این نظر است که باید با اینان بر اساس منطق و استدلال, ارتباط برقرار کرد و آنان را از این مهلکه رهایى بخشید.
این که مى فرماید:
(لکم دینکم ولى دین.)
مقصود این نیست که دیگر با شما کارى نداریم, بلکه نوعى قهرِ تهدیدآمیز است از نوع:
(وسیرى اللّه عملکم ورسوله.)18
ییعنى حال که به پندها و اندرزها و خیرخواهیهاى ما گوش فرا نمى دهید, هرکارى دلتان مى خواهد انجام دهید, در انتظار پیامدهاى خطرناک دنیوى و اخروى آن باشید.
اکنون که با اصول کلى اسلام در برخورد با غیر مسلمانان آشنا شدیم, به مباحث مورد نظر, در دو بخش مى پردازیم:
1 . اصل مسأله ارتباط
2 . اصول حاکم بر روابط
اصل داشتن ارتباط با دولتهاى غیرمسلمان را اسلام پذیرفته و بر آن تأکید کرده است; زیرا:
الف . انسان موجود اجتماعى است و به گونه فطرى نیاز دارد که در اجتماع و در کنار همنوع بزید و از دیگر سوى, اسلام, آیین فطرت و برابر با نیازهاى حقیقى و پاسخ گوى نیازهاى انسان است; از این روى, به این خواست فطرى انسان پاسخ داده و داشتن ارتباط با دیگر انسانها از هر نژاد و کیش را روا دانسته است.
ب . اسلام, داعیه جهانى دارد و برنامه خود را, سعادت آفرین براى همه ملتها, گروهها, نژادها و… مى داند و بر این باور است که باید پیام قرآن سراسر گیتى را در بر بگیرد.
قرآن, به عنوان متن استوار اسلامى, همه انسانها را به توحید فراخوانده و این مهم, بدون ارتباط و تماس و معاشرت با ملتها و پیروان دیگر ادیان میسور نیست:
(ادع الى سبیل ربک بالحکمة والموعظة الحسنه و جادلهم بالتى هى احسن.)19
اى [پیامبر] مردم را با حکمت و اندرز نیکو, به راه پروردگارت بخوان و با بهترین شیوه, با آنان مجادله کن.
دعوت به توحید و جدل و مناظره, بدون داشتن روابط, امرى است غیرممکن. بنابراین, لازمه دعوت عمومى به پذیرش اسلام و ارائه حقایق قرآنى به مردم, ایجاد روابط با همه نژادها, گروه ها, ملتها در سطح بین المللى است.
بر این اساس, اصل اولى از نظر قرآن عزیز, مشروع بودن داشتنِ روابط با همه ملتهاست:
(قل یا اهل الکتاب تعالوا الى کلمة سواء بیننا وبینکم الا نعبد الا اللّه ولانشرک به شیئاً ولایتخذ بعضنا بعضاً اربابا من دون اللّه.)20
بگو اى اهل کتاب, بیایید از آن کلمه اى که پذیرفته ما و شماست, پیروى کنیم: آن که جز خداى را نپرستیم و هیچ چیز را شریک او نسازیم و بعضى از ما, بعضى دیگر را سواى خدا, به پرستش نگیرد.
ج . آیات, روایات و سیره و روش پیامبر و پیشوایان دین, به روشنى بر اصل مشروع بودن روابط بین المللى دلالت دارند:
* (لاینهاکم اللّه عن الذین لم یقاتلوکم فى الدین ولم یخرجوکم من دیارکم ان تبرّو هم و تقسطوا الیهم ان اللّه یحب المقسطین.)21
خداوند, شما را از نیکى کردن و عدالت ورزیدن با آنان که با شما در دین نجنگیده اند و از سرزمینتان بیرون نرانده اند, باز نمى دارد. خداوند کسانى را که به عدالت رفتار مى کنند, دوست دارد.
درنگ در آیات نخست سوره مبارکه ممتحنه که ترسیم کننده سیاست خارجى مسلمانان با کافران و مشرکان و پیروان دیگر ادیان الهى است, بسیار روشن گر خواهد بود.
* (یا ایها الذین آمنوا لاتتخذوا عدوى و عدوکم اولیاء تلقون الیهم بالمودّة و قد کفروا بما جاءکم من الحق. یخرجون الرسول وایاکم ان تؤمنوا باللّه ربکم.)22
اى کسانى که ایمان آورده اید, دشمن من و دشمن خود را به دوستى و سرپرستى بر نگزینید. شما با آنان طرح دوستى مى ریزید و حال آن که ایشان به سخن حقى که بر شما آمده است, ایمان ندارند و بدان سبب که به خدا, پروردگار خویش, ایمان آورده بودید, پیامبر و شما را بیرون راندند.
آن گاه خداوند, به ماجراى حضرت ابراهیم و دورى جستن وى از خویشان و نزدیکان خود اشاره مى کند, بدان سبب که دشمن خدا بودند.
شاید از این دستور (دورى جستن از کافران) که در این آیه شریفه آمده, برخى بپندارند که هرگونه ارتباط با کافران, بدین دلیل که کافرند, نارواست, در حالى که چنین نیست خداوند, از نیکى و عدالت ورزیدن به کافر, به خاطر کفرش باز نمى دارد, بلکه از دوستى با کافران باز مى دارد که ستم پیشه کنند و تجاوز کار باشند:
(انما ینهاکم اللّه عن الذین قاتلوکم فى الدین واخرجوکم من دیارکم وظاهروا على اخراجکم أن تولَّوهم و من یتولَّهم فاولئک هم الظالمون.)23
جز این نیست که خدا از دوستى ورزیدن با کسانى که با شما در دین جنگیده اند و از سرزمین خود بیرونتان رانده اند, یا در بیرون راندنتان همدستى کرده اند, شما را باز دارد. هر که با آنان دوستى ورزد, از ستمکاران خواهد بود.
* حضرت رسول(ص) از همان آغاز تشکیل حکومت اسلامى در مدینه, گروههاى تبلیغى و سیاسى به اطراف و اکناف دنیا مى فرستاد و سران کشورها را در جریان هدفها و برنامه ها و پیام آسمانى خویش قرار مى داد. حضرت, به پادشاه حبشه, قیصر روم, صاحب مصر, بزرگ فارس و… نامه ارسال فرمود و ضمن احترام به آنان, اسلام را عرضه داشت و از آنان خواست که به اسلام بگروند.24
حضرت, افزون بر فرستادن گروههاى تبلیغى و ارسال نامه, پیکهاى ویژه اى نیز به سوى سران کشورهاى بزرگ آن روز فرستاد.25
از سیره حضرت به دست مى آید که مهم ترین برنامه هاى حکومتى و سیاسى دولت اسلامى به رهبرى آن حضرت, ایجاد ارتباط با دولتهاست براى پدید آوردن دنیایى به دور از شرک, جنگ و ستم, بلکه ایجاد جامعه اى نو در سایه عدالت.
* مسأله زندگى مسالمت آمیز و داشتن روابط حسنه براساس قسط و عدل و احسان, با همه دولتها و ملتهایى که در پى فتنه انگیزى, تجاوز و ستم نباشند, برنامه حکومت امیر(ع) است:
(ولا تکوننَّ علیهم سبعاً ضاریاً تغتنم أکلهم فانهم صنفان: امّا اخ لک فى الدین وامّا نظیر لک فى الخلق.)26
و مباش همچون جانورى شکارى که خوردنشان را غنیمت شمارى! چه رعیّت دو دسته اند: دسته اى برادر دینى تو اند و دسته دیگر در آفرینش با تو همانند.
بنابراین, نگهداشت حقوق, احترام به شخصیت وحفظ کرامت ذاتى انسانها , آزادى, عدالت و… از آیینها و قانونهاى بین المللى اسلام به شمار مى آیند و ویژه گروه و ملتى نیستند.
کافران, تا آن گاه که به اذیت, ستم و تجاوز به حقوق مسلمانان دست نیازند, از احترام مسلمانان برخوردار خواهند بود.
* امام خمینى, با شناخت ژرف و همه سویه اى که از اصول و مبانى سیاسى و حکومتى اسلام داشت و با تکیه بر این باورها جمهورى اسلامى را بنا نهاد و معمارى کرد, در باب سیاست خارجى و چگونگى ارتباط با دولتهاى بیگانه و غیر مسلمان, سخنان و دیدگاههاى راه گشایى دارد که هر فرهیخته و صاحب نظر و محقق و اندیشه ورى را در بررسى و مطالعه سیاست خارجى اسلام به کار مى آید و در عرصه فقه نیز کاربرد دارد همان گونه که دیدگاههاى فقهى و اصولى شیخ انصارى در فقه و اصول کاربرد دارند.
از این روى, شایسته مى نماد, اندیشه ها و دیدگاههاى معمار بزرگ انقلاب اسلامى, در باب سیاست خارجى و روابط بین المللى, به گونه دقیق و همه جانبه به بوته بررسى نهاده شود, تا به شناخت درستى از سیاست خارجى اسلام دست یابیم.
امام خمینى در تاریخ 57/8/15 در نوفل لوشاتو, در مصاحبه با کانال 2 تلویزیون آلمان در پاسخ خبرنگار که پرسیده بود:
حضرت عالى پس از این که حکومت اسلامى در ایران به قدرت برسد, در برخورد با کشورهاى بزرگ دنیا, چگونه خواهید بود.
مى گوید:
(تمام کشورها, اگر احترام ما را حفظ کنند, ما هم احترام متقابل را حفظ خواهیم کرد و اگر کشورها و دولتها بخواهند به ما تحمیلى بکنند, از آنها قبول نخواهیم کرد. نه ظلم به دیگران مى کنیم و نه زیربار ظلم دیگران مى رویم.)27
این همان اصلِ روشن قرآنى (لاتظلمون و لاتظلمون)28 است که امام, بدون هیچ گونه ابهام و ملاحظه کارى سیاسى اعلام مى کند.
در همان تاریخ در پاسخ خبرنگار تلویزیون سى بى اس آمریکا که مى پرسد:
رابطه دولت اسلامى و دولت آمریکا چگونه خواهد بود؟
امام مى گوید:
(باید ببینیم آمریکا خودش در آینده چه نقشى دارد. اگر آمریکا بخواهد همان طور که حالا با ملت ایران معامله مى کند, با ما رفتار کند, نقش ما با او خصمانه است. و اگر چنانچه آمریکا به دولت ایران احترام بگذارد, ما هم با همان احترام متقابل عمل مى کنیم و به طور عادلانه, که نه به او ظلم کنیم و نه به ما ظلم کند, رفتارخواهیم کرد و اشکالى پیش نمى آید.)29
امام, در بیانى دیگر مهم ترین اصول سیاست خارجى دولت اسلامى را چنین ترسیم مى کند:
(الآن از قرارى که من شنیدم, شیطنت دیگرى مى کنند و آن این که: ما چرا با دولتها رابطه داشته باشیم؟ ما مى رویم سراغ ملتها و با دولتها, هیچ کارى نداریم. که این, یک نقشه اى است که اخیراً تعقیب مى شود. ابرقدرتها و آمریکا خیال مى کردند که ایران, به واسطه انقلابى که کرده است و مى خواهد استقلال و آزادى را, که یک مسأله تازه و برخلاف رویّه همه حکومتهاست, به دست بیاورد, و به ناچار منزوى خواهد شد.
وقتى که منزوى شد, زندگى نمى تواند بکند که دیدند نشد و ایران روابطش با خارجیها زیادتر گردید. حالا به دنبال این مطلب افتادند که ما چه کار داریم به دولتها, اینها همه ظالم و کذا هستند و ما باید با ملتها روابط داشته باشیم که این هم نقشه تازه و مسأله بسیار خطرناک و شیطنت دقیقى است.
ما باید, همان گونه که در زمان صدر اسلام, پیامبر سفیر به این طرف و آن طرف مى فرستاد که روابط درست کند, عمل کنیم و نمى توانیم بنشینیم, بگوییم که: با دولتها چه کار داریم. این, برخلاف عقل و برخلاف شرع است و ما باید با همه رابطه داشته باشیم. تنها چندتا استثناء مى شود که الآن با آنها رابطه نداریم.
اما این, معنایش این نیست که با هیچ دولتى نباید رابطه داشته باشیم, هیچ عقل و هیچ انسانى آن را نمى پذیرد; چون معنایش شکست خوردن و فنا و مدفون شدن است, تا آخر. و ما باید با ملتها و دولتها رابطه پیدا کنیم. آنها را که مى توانیم ارشاد کنیم, با همین روابط ارشاد کنیم و از آنهایى که نمى توانیم ارشاد کنیم, سیلى نخوریم.
بنابراین, من به شما سفارش مى کنم که: در هرکجا و در هر کشورى که هستید, رابطه تان را محکم کنید و رفت وآمد داشته باشید.)30
چنانکه ملاحظه مى کنید, امام, در این سخنان, به مهم ترین و اساسى ترین مسائل سیاست خارجى اسلام و ضرورت و شرایط و حدود حاکم بر روابط و هدف از برقرارى روابط با دنیا, به بهترین و دقیق ترین بیان, اشاره کرده است.
محمد حسین کاشف الغطاء, عالم آگاه و زمان شناس و فقیه برجسته شیعه, از موضع اسلام در برابر بیگانگان به خوبى دفاع مى کند و سیاست خارجى اسلام را چنین مى نمایاند.
(الاسلام عقیدة. قد غلط ورکب الشطط من قال ان الاسلام نشر دعوته بالسیف والقتال. فان الاسلام ایمان وعقیده والعقیدة لاتحصل بالجبر والاکراه و انما تخضع للحجة والبرهان والقرآن المجید ینادى بذلک فى عدة آیات منها. لااکراه فى الدین والاسلام انما استعمل السیف وشهر السلاح على الظالمین الذین لم یقنعوا بالآیات والبراهین. استعمل القوة فى سبیل من وقف حجر عثرة فى سبیل الدعوة الى الحق. أجهز السلاح لدفع شر المعاندین لا الى ادخالهم فى خطیرة الاسلام.)31
حقیقت و گوهر اسلام, ایمان و عقیده است, و اشتباه مى کند کسى که مى گوید: اسلام با شمشیر و جنگ بر ملتها چیره شده و پیام خود را نشر داده است. اسلام ایمان و عقیده است و عقیده و ایمان, با جبر و اکراه به دست نمى آید, بلکه تنها در برابر حجت و برهان تسلیم مى شود.
قرآن مجید, در شمارى از آیات خود این را اعلام مى دارد: هیچ گونه اکراه و اجبارى در دین وجود ندارد.
اگر اسلام, شمشیر به کار مى برد براى درهم کوباندن ستمگران و برداشتن شر آنها از سر ملتهاست, همان ستمگرانى که به نشانه ها و حجتها گردن نمى نهند. اسلام از زور براى برداشتن بازدارنده ها از سر راه آگاهى و آزادى ملتها استفاده مى کند.
ایشان درباره معیارهاى رفتار با دولتهاى خارجى و غیرمسلمانان مى نویسد:
(المیزان المعدل الذى وضعه لنا فى معاملتنا مع الدول الخارجیه و الامم الاجنبیه حیث یقول عز شأنه: لاینهاکم اللّه عن الذین لم یقاتلوکم فى الدین ولم یخرجوکم من دیارکم ان تبرّوهم و تقسطوا الیهم ان اللّه یحب المقسطین.
انما ینهاکم اللّه عن الذین قاتلوکم فى الدین واخرجوکم من دیارکم و ظاهروا على اخراجکم. ان تولَّوهم و من یتولَّهم فاولئک هم الظالمون.)32
ملاک واقع بینانه اى که قرآن کریم در چگونگى رفتار و روابط با دولتهاى خارجى و ملتهاى بیگانه قرار داده چنین است:
خدا شما را از نیکى کردن و عدالت ورزیدن با آنان که با شما در دین نجنگیده اند و از سرزمینتان بیرون نرانده اند, باز نمى دارد.
خدا کسانى را که به عدالت رفتار مى کنند, دوست دارد. جز این نیست که خدا از دوستى ورزیدن, با کسانى که با شما در دین جنگیده اند و از سرزمین خود بیرونتان رانده اند, یا در بیرون راندنتان, همدستى کرده اند, شما را باز دارد و هر که با آنان دوستى ورزد, از ستمکاران خواهد بود.
شهید مرتضى مطهرى, درباره چگونگى ارتباط با پیروان ادیانى که ریشه توحیدى دارند, کافران و مشرکان مى نویسد:
(از نظر اسلام, مسلمانان مى توانند در داخل کشور خود با پیروان ادیان دیگرى که ریشه توحیدى دارند, از قبیل: یهود و نصارى و مجوس, هر چند بالفعل از توحید منحرف باشند, تحت شرایط معین, همزیستى داشته باشند. ولى نمى توانند در داخل کشور اسلامى همزیستى کنند. مسلمانان مى توانند براساس مصالح عالیه اسلامى, باکشورهاى مشرک, قرارداد صلح و عدم تعرض منعقد نمایند و یا در موضوع خاص, پیمان ببندند.)33
در جاى دیگر مى نویسد:
(محدودیتهایى که اسلام در روابط مسلمانان با غیرمسلمانان قرارداده است, مانند آنچه در باب نکاح مسلمانان و غیرمسلمانان و یا ذبیحه مسلم, یا نجاست کافر قائل شده است, و به عبارت دیگر, حقوق و وظائف بین المللى اسلامى از موضوعاتى است که عده اى را ناراحت کرده است و اینها را عامل عقب ماندگى خود از قافله تمدن محسوب مى دارند.)34
به نظر شهید مطهرى, باور به این اصول, از ایجاد روابط با غیر مسلمانان باز نمى دارد. مسلمانان مى توانند با حفظ اصول و پاى بندى به آنها, با دیگران ارتباط داشته باشند:
(امّا هیچ یک از آنها [کید کافران, فتنه انگیزى مشرکان و…] ایجاب نمى کند که مسلمانان با غیرمسلمانان به کلى قطع ارتباط کنند. روابط اجتماعى و اقتصادى و احیاناً سیاسى نداشته باشد.
البته همه مشروط است که منطبق با مصالح کلى جامعه اسلامى بوده باشد.)35
در قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران که حاصل مدتها تلاش عالمانه و دقیق عالمان, دانشوران و فرهیختگان آشناى به مبانى اسلامى و معیارهاى فقهى و آگاه به اندیشه هاى سیاسى و حکومتى است, در باب مسأله روابط بین الملل اسلامى در اصل چهاردهم آمده است:
(به حکم آیه شریفه: (لاینهاکم اللّه عن الذین لم یقاتلوکم فى الدین ولم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطوا الیهم ان اللّه یحب المقسطین.) دولت جمهورى اسلامى ایران و مسلمانان موظفند نسبت به افراد غیرمسلمان, با اخلاق حسنه و قسط و عدل اسلامى عمل نمایند و حقوق انسانى آنان را رعایت کنند. این اصل, در حق کسانى اعتبار دارد که بر ضد اسلام و جمهورى اسلامى ایران توطئه و اقدام نکنند.)
در اصل یکصد و پنجاه و دوم آمده است:
(سیاست خارجى جمهورى اسلامى ایران, براساس نفى هرگونه سلطه جویى و سلطه پذیرى, حفظ استقلال همه جانبه و تمامیت ارضى کشور, دفاع از حقوق همه مسلمانان و عدم تعهد دربرابر قدرتهاى سلطه گر و روابط صلح آمیز متقابل با دول غیرمحارب استوار است.)
کوتاه سخن: بایستگى و روشن گرى اندیشه ها و مواضع سیاسى, اجتماعى و حکومتى اسلام, با توجه به شرایط ویژه فکرى, فرهنگى و سیاسى جهان و بیدارى وجدان عمومى جهانیان و حس حقیقت جویى و اسلام گرایى, بیش از هر روزگار دیگر, خود را مى نمایاند و احساس مى شود; از این روى باید براى حضور در چنین جهانى و نمایاندن حقیقت ناب براى حقیقت جویان آماده شد و به بررسى دقیق معارف اسلامى و اصول کلى آن پرداخت و آنچه را که حضور ما را درجهان قوى, ژرف, ماندگار و عزت مندانه مى کند, از قرآن و متون اسلامى در آورد و به زبان روز عرضه کرد.
اگر ما بتوانیم با حفظ ارزشها و اصول خود در جامعه امروز جهان گام بگذاریم و در برخورد با آنها, نه سلطه بپذیریم و نه سلطه گرى کنیم. نه ستم کنیم و نه ستم ببینیم, بلکه اندیشه ناب خود را ترویج کنیم و پیام دین خود را عرضه بداریم, به سیره پیامبر عظیم الشأن اسلام و حضرت على(ع) جامه عمل پوشانده ایم و از سود سرشار مادى آن نیز بهره برده ایم.
روشن است, جانبدارى از سیاست درهاى بسته به همان اندازه زیانبار است که جانبدارى از سیاست درهاى باز.
ایجاد ارتباط با دولتهاى غیراسلامى, بدون معیار و میزان, فاجعه آفرین است.
گسترش روابط با همه ملتها و دولتها, با نگهداشت دقیق موازین اسلامى و با حفظ اصول ارزشها, سازگار با روح شریعت است.
به برکت واقع بینى و روابط قانون مند و پرهیز از موضع گیریهاى نابخردانه در سیاست خارجى صدر اسلام بود که اسلام گسترش یافت و در جان انسانهاى شیفته, جاى گرفت و ماندگار شد و روز به روز برگستره و ژرفاى آن افزوده شد و اکنون میلیونها انسان در سراسرجهان, براساس فرهنگ و آداب و اخلاق و معارف اسلامى زندگى مى کنند. در اصل, همه کسانى که در باب موفقیتهاى اسلام و مسلمانان و عوامل مؤثر در گسترش و نفوذ اسلام در دنیا به بحث و بررسى پرداخته اند, ارتباط مسلمانان را با جهانیان و ارائه فرهنگ و آداب و اخلاق اسلامى از سوى مسلمانان به غیرمسلمانان را از مهم ترین انگیزه هاى گسترش و پیشرفت اسلام در جهان دانسته اند.
اگر در برهه اى کم رنگ شد این تأثیر گذارى مسلمانان بر غیرمسلمانان, بویژه بر دنیاى غرب, از مهم ترین انگیزه هاى آن, پیشرفت شگفت انگیز غربیان در صنعت و فاصله بسیار آنان از جوامع اسلامى بود از یک سوى; و عمل نکردن ما مسلمانان به اصول و ارزشهاى اسلامى بود از دیگر سوى.
اکنون که مسلمانان به خود آمده اند و تا اندازه اى رمز واپس ماندگى خود را شناخته اند و غربیان نیز فهمیده اند که بدون معنویت نمى توان به سعادت رسید, صنعت و تکنولوژى بدون معنویت راه به رهى نمى برد, بکوشیم با ارتباط صحیح و قانون مند, بار دیگر تمدن نوین اسلامى را پایه گذارى کنیم و مجد و عظمت از دست رفته خود را باز یابیم.
________________________________________
پى نوشتها:
1 . (جامعه و تاریخ), مرتضى مطهرى 13/ ـ 14, صدرا; (السیاسة المدنیة), فارابى39/; (آراء اهل المدینة الفاضلة) 117/; (اللهیات شفا) 441/; (طبیعیات شفا), ج181/2; (اشارات), بوعلى, ج371/3; (اخلاق ناصرى), و خواجه نصیرالدین طوسى 252/; (مقدمه) ابن خلدون 40/; (المیزان), ج117/2; (روش رئالیسم), ج2, مباحث پایانى; (قرآن در اسلام), علامه طباطبایى 78/ ـ 79.
2 . سوره (بقره), آیه 21.
3 . سوره (بقره), آیه 168.
4 . سوره (یونس), آیه 57.
5 . سوره (سبأ), آیه 28.
6 . سوره (اعراف), آیه 158.
7 . سوره (انبیا), آیه 107.
8 . سوره (ص), آیه 78.
9 . سوره (حج), آیه 94.
10 . سوره (آل عمران), آیه 19.
11 . سوره (آل عمران), آیه 85.
12 . سوره (بقره), آیه 83.
13 . سوره (ممتحنه), آیه 8.
14 . سوره (مائده), آیه 8.
15 . سوره (لقمان), آیه 94.
16 . سوره (حج), آیه 31.
17 . سوره (توبه), آیه 38.
18 . سوره (توبه), آیه 94.
19 . سوره (نحل), آیه 125.
20 . سوره (آل عمران), آیه 64.
21 . سوره (ممتحنه), آیه 8.
22 . سوره (ممتحنه), آیه 1.
23 . سوره (ممتحنه), آیه 9.
24 . (الوثائق السیاسیه); (مکاتیب الرسول); (دراسات فى ولایة الفقیه), ج705/4 ـ 708.
25 . (التراتیب الاداریة); (دراسات فى ولایة الفقیه), ج128/4 ـ 138.
26 . (نهج البلاغه), صبحى صالح, ترجمه سید جعفر شهیدى, نامه 53, انقلاب.
27 . (صحیفه نور), ج31/3, وزارت ارشاد.
28 . سوره (بقره), آیه 31.
29 . (صحیفه نور), ج33/3.
30 . همان مدرک, ج73/19.
31 . (المثل العلیا فى الاسلام لافى بحمدون), محمد حسین کاشف الغطاء46/, دارالغدیرللطباعه, بیروت.
32 . همان مدرک48/.
33 . (وحى ونبوت), شهید مطهرى 162/ ـ 163, صدرا.
34 . (انسان و سرنوشت), شهید مطهرى, چهارده, صدرا.
35 . (ولاءها و ولایتها), شهید مطهرى17/ ـ 19, صدرا.