فتنه خوارج در شهادت حضرت على علیه‏السلام

مقدمه
پیدایش فرقه «خوارج» که به ظاهردرجنگ «صفّین» شکل گرفت، زخم تازه اى برپیکر جامعه اسلامى بود. این گروه متعصب و پرخاش‏گر که نقاب تقوا و دین‏دارى بر چهره داشت، با عقاید و باورهاى عجیب و دور از منطق خود، همواره براى حکومت نو پاى امام على علیه‏السلام دردسر ساز بودند و با فتنه‏انگیزى‏هاى پى‏درپى، مشکلات زیادى برسر راه حاکمیتِ اسلام پدید آوردند؛ از این رو امام علیه‏السلام که آن‏ها را مردمى کم عقل وآلت دست شیطان مى‏دانست، در مراحل مختلف، برخوردهاى متفاوتى با آنان داشت و ضمن بیان نظر صریح اسلام در باره حکمیت و برخى مسایل دیگر، توانست گروهى بى غرض از این بى خردان را از سراشیبى سقوط نجات دهد، ولى دسته‏اى دیگر که هم‏چنان بر لجاجت و عصیان خود اصرار مى ورزیدند، درنبردى سخت با سپاهیان اسلام، به هلاکت رسیدند و باقى ماندگان این گروه با هم فکرى هم دستان خویش، توطئه قتل امیر مؤمنان علیه‏السلام را پى ریزى کردند و متأسفانه دراین توطئه شوم موفق شدند.
به دلیل اهمیت موضوع وماندگارى این افکار پلید درتاریخ اسلام ونیزدورنگه داشتن جامعه اسلامى از این تفکرانحرافى، دراین نوشته تلاش شده است تا ضمن شناسایى فرقه خوارج، خطر فتنه‏گرى‏ها و نقش آنان در شهادت امام على علیه‏السلام مورد بررسى وتجزیه و تحلیل قرار گیرد.
خوارج در لغت
بررسى دقیق واژگان «خوارج» و «خارجى» در فرهنگ‏هاى لغت(2)، نمایان‏گر این نکته مشترک است که کلمه‏خوارج از فعل لازم خَرَجَ، یَخْرُجُ، خُرُوجا مشتق شده و به معناى بیرون رفتن است. این کلمه اگر با «عَلى» متعدى شود، دو معناى نزدیک به هم دارد: 1ـ در مقام پیکار و جنگ برآمدن؛ خَرَجَ عَلَیْهِ، أى بَرَزَ لِقِتالِه؛ آماده جنگ شد؛ 2ـ تمرد و شورش؛ خَرَجَتِ الرَّعِیَّةُ عَلَى المَلِک، أى تَمَرَّدتْ؛ ملت علیه شاه طغیان کرد.
معادل فارسى خوارج، واژه «شورشیان» است که از خروج به معناى دوم گرفته شده و مفهوم سرکشى در آن نهفته است؛ بنابراین، شورشیان و مخالفان حاکم وقت را «خارجى» مى نامند.
خوارج در اصطلاح
در اصطلاح، خوارج به گروهى از مخالفان کتاب و سنّت اطلاق مى‏شود که در نبرد صفین علیه امام على علیه‏السلام شورش کردند وبا عقایدى مخصوص در «حروراء»(3) ساکن شدند و به علت خروجشان بر امام واجب الإطاعه، اسمِ «خوارج» بر آن‏ها نهاده شد.گروه پرخاش‏گرى که در جنگ صفین، نخست پذیرش حَکَمیت را بر على علیه‏السلام ، خلیفه شرعى و قانونى مسلمانان، تحمیل کردند و سپس با وى به مخالفت برخاستند.
گفتنى است: اگرچه در اصطلاح، از لفظ خوارج، گروهى که در اثناى جنگ صفین بر امام على علیه‏السلام خروج کردند، متبادر مى‏شود، ولى امروزه «اباضیان»(4) را نیز خوارج مى‏نامند.
برخى از عقاید خوارج
خوارج، حضرت على علیه‏السلام را به دلیل پذیرش حکمیت کافر قلمداد نموده و هر فردى را که راضى به این کار بود، از دین بیرون دانستند. آنان خلافت ابوبکر، عمر، نیمه اول خلافت عثمان و تا اواسط حکومت على علیه‏السلام (قبل از پذیرش حکمیت) را باور داشتند و معاویه، عمروعاص و ابوموسى اشعرى را نیز تکفیر مى‏کردند.(5) پس از حضرت على علیه‏السلام با خلفاى اموى و عباسى نیز مخالفتى شدید داشتند؛ به‏خصوص از بنى‏امیه با دشنام‏هاى زشتى یاد کرده، همواره با آنان درگیر بودند.
این گروه به‏دلیل جمود، تحجّر فکرى، جهل علمى وجهالت عملى، ناخواسته حکومت را به سوى معاویه سوق دادند و هنگام باز گشت امام على علیه‏السلام از صفیّن، از لشکر آن حضرت جدا شده، با جمعیتى دوازده هزارنفرى در حروراء اردو زدند و به راهزنى و فتنه‏انگیزى روى آوردند.
این گروه به‏دلیل جمود، تحجّر فکرى، جهل علمى وجهالت عملى، ناخواسته حکومت را به سوى معاویه سوق دادند و هنگام باز گشت امام على علیه‏السلام از صفیّن، از لشکر آن حضرت جدا شده، با جمعیتى دوازده هزارنفرى در حروراء اردو زدند و به راهزنى و فتنه‏انگیزى روى آوردند. على علیه‏السلام پیوسته با فرستادن سفیرانى آن‏ها را دعوت به بازگشت مى‏نمود، ولى متأسفانه مؤثر نمى‏افتاد؛ ازاین‏رو چاره‏اى جز درگیرى با آنان ندید. به هر روى، فتنه خوارج با اتمام جنگ «نهروان»(6) به ظاهر پایان پذیرفت.
خطر تفکرخارجى‏گرى
خطر فتنه‏گرى آن‏ها در ضربه‏زدن به اسلام و مسلمانان به اندازه‏اى بود که امام علیه‏السلام پس از رویارویى‏با آن‏ها وپایان جنگ نهروان، هنگامى که به کوفه بازگشت تا براى نبرد با معاویه آماده شود، در ضمن خطبه‏اى، قاطعیت برخورد با خوارج را مورد تمجید قرارداد و عکس العمل بجا و شجاعانه خود مقابل خوارج را ستود و فرمود:
«أیُّها الناسُ! فَإنّى فَقَأتُ عَینَ الفِتنَه ولَم یَکُن لِیَجَتَرى‏ءَ عَلَیها اَحَدٌ غَیْرى بَعدَ أن ماجَ غَیْهَبُها وَاشْتَدَّ کَلَبُها؛(7) اى مردم! این من بودم که چشم فتنه را در آوردم و کسى جز من جرأت چنین کارى را نداشت؛ آن‏گاه که امواج تاریک فتنه در همه جا گسترده و به آخرین درجه شدت رسیده بود».
پس از پایان نبرد نهروان و نابودى خوارج، یکى از اصحاب به گمان این‏که با کشته شدن خارجیان این جریان و طرز تفکّر براى همیشه پایان پذیرفته است خطاب به امام علیه‏السلام عرض کرد: «یا امیرالمؤمنین! هَلَک َ القومُ بأجْمَعهِم؛ همه خوارج هلاک شدند»، ولى حضرت در جواب فرمود: «کَلاّ وَالله إنَّهم نُطَفٌ فى أصلابِ الرِّجال وَ قَراراتِ النِّساء کُلَََّما نَجَمَ مِنْهُم قَرنٌ قُطِعَ حتّى یَکونَ آخِرُهُم لُصُوصا سَلاّبین(8)؛ خیر، به خدا سوگند! چنین نیست؛ آن‏ها نطفه‏هایى در پشت مردان و رحم زنان خواهند بود و هر زمان که شاخى از آن‏ها سر برآورد، قطع خواهد شد تا این‏که سرانجامشان به دزدى و راهزنى پیوند خواهد خورد».
ریشه اصلى انحراف خوارج، جهالت، عناد و تندروى بود و این در تمام دوره‏هاى تاریخ تداوم دارد؛ بنابراین با کشته شدن چند تن از آنان نباید گمان کرد که کار پایان یافته است، بلکه باید دانست جهالت این گونه افراد همیشه آلتِ دست زیرکان و منافقان قرار مى‏گیرد و از آن‏ها علیه مصالح اسلام بهره‏بردارى مى‏شود و این همان حقیقتى است که درپیش گویى حضرت از آینده شوم آن‏ها کاملاً مشهود است.
امیرالمؤمنین علیه‏السلام در خطبه اى دیگر،ضمن خبر از تحولات سیاسى مصیبت‏بار، آینده خوارج را چنین وصف کرده است: «أما إنّکُم سَتَلْقَونَ بَعدى ذُلاً شاملاً و سَیْفا قاطِعا و أثَرةً یَتَّخِذُها الظّالِمون فِیکُم سُنَّةً(9)؛ آگاه باشید! به زودى پس از من خوارى و ذلت سراسر وجودتان را فراخواهدگرفت و گرفتار شمشیر بُرّنده خواهیدشد و استبدادى بر شما حکومت خواهدکرد که براى ستم‏گران سنت و روش خواهد شد».
این پیش‏گویى امام علیه‏السلام ، براى آیندگان روشن شد و دیرى نپایید که فردى به نام مَهْلَب بن ابى صُفره در زمان عبدالله بن زبیر و حَجّاج بن یوسف فرماندهى سپاه را بر عهده گرفت و قتل عام خوارج پرداخت. مَهلَب در پى قتل و غارت‏گرى و ناامنى‏هایى که خارجیان در سرزمین‏هاى اسلامى به وجود آوردند، در شهرهاى تُستَر (شوشتر)، بصره، اهواز، فارس،جرجان (گرگان)، کرمان، سابور (شاهپور)، کازرون، جیرفت و موصل با آن‏ها درگیرشد و شبانه‏روز از شهرى به شهر دیگر به دنبالشان مى‏گشت و هر جا آن‏ها را مى‏یافت به قتل مى‏رساند و اموالشان را مصادره مى‏کرد. وى به جهت نابود کردن خارجیان مورد تشویق و تحسین حَجّاج قرار گرفت و ضمن دریافت جوایز نفیسى از او(10)، در سال 78 (ه .ق) به استاندارى خراسان منصوب شد.(11)
عملکرد مهلب بر درستى گفتار امیرمؤمنان علیه‏السلام صحه گذارد و ذلت و خوارى دائمى خوارج را ثابت کرد.
خوارج و شهادت امام على علیه‏السلام
گرچه ردپایى از خارجیان را مى توان درزمان پیامبراکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مشاهده کرد(12)، ولى آن‏ها در جریان نبردصفین قدرت بروز پیدا کرده و جریان حَکَمیت را بر امام على علیه‏السلام تحمیل کردند. خوارج بعدازماجراى ننگین داورى حکمین وخیانت عمروعاص و ابوموسى اشعرى، همواره درپى فرصتى بودند تا به حضرت ضربه وارد کنند و به همین علت جنگ نهروان را بر حضرت تحمیل کردند. طبق پیش‏گویى امام علیه‏السلام ، در این نبرد کم‏تر از ده نفر از خوارج جان سالم به دربردند.(13)
باقى ماندگان از این گروه درپى نقشه اى براى قتل امام على علیه‏السلام بودند و به گفته بسیارى از تاریخ‏نگاران، گروهى از خوارج بعد از شکست‏هاى مفتضحانه، توطئه‏اى بزرگ را پایه ریزى کردند که به قتل حضرت على علیه‏السلام انجامید؛ آنان در موسم حجّ سال 39 (ه .ق) در مکّه گرد آمدند و درباره زمام‏داران به بحث پرداختند و از اعمال و رفتارشان انتقاد کردند و براى کشتن آن‏ها نقشه کشیدند. آن‏ها با یادآورى کشته‏هاى خود در نهروان براى آنان اشک ماتم ریختند و هم‏عهد شدند که دنیا دیگر برایشان خیرى ندارد و باید در راه خدا جانشان را فدا نمایند!
سرانجام، خارجیان به این نتیجه رسیدند که همه فتنه‏ها از على‏بن‏ابى‏طالب، معاویة بن ابى سفیان و عمرو بن عاص برمى‏خیزد و باید امت اسلام را از دست این پیشوایان گمراهى نجات داد تا جامعه اسلامى طعم خوشى و راحتى را بچشد؛ از این‏رو سه خارجى متعصب داوطلب اجراى این نقشه شدند؛ عبدالرحمن بن ملجم مرادى(14) قتل على علیه‏السلام را به عهده گرفت و بَرَک بن عبیداللّه تمیمى مأمور کشتن معاویه گردید و عمرو بن بکر تمیمى نیز عهده‏دار قتل عمروعاص شد. این سه ضمن هم قسم شدن با یکدیگر، پیمان بستند که در شب نوزدهم ماه رمضان سال چهلم هجرى(15) این نقشه را عملى کنند، سپس هر یک راهى مقصد خود شدند.(16)
بَرَک بن عبیداللّه در شام توانست شمشیرى بر ران معاویه فرود آورد و او را مجروح کند و به‏گفته برخى تاریخ نگاران، معاویه با این ضربت تا ابد مقطوع النسل گردید(17)، ولى عمرو بن بکر در مصر موفق به ترور عمروعاص نشد؛ زیرا عمرو به جهت درد شکم، در آن روز براى نماز حاضر نشد و به جاى خود خارجة بن حذافه رئیس داروغه را براى اقامه نماز فرستاد که وى با شمشیر عمرو بن بکر از پا درآمد.(18)
ابن ملجم نیز به کوفه آمد و با دوستان خارجى خود ملاقات کرد، ولى آنان را از قصد خود آگاه نساخت، تا این‏که روزى با گروهى از قبیله «تیم‏الرباب» ملاقات نمود که براى کشته شدگان خود در نهروان نگران بودند. در همین روز وى با دخترى بنام «قطام» آشنا شد که سرآمد جمال و زیبایى بود و پدر و برادرانش در نهروان کشته شده بودند. ابن ملجم، عاشق این دختر شد و به وى پیشنهاد ازدواج داد، ولى قطام یکى از شرط‏هاى ازدواج با او را قتل امام على علیه‏السلام قرار داد.(19)
به این ترتیب ابن ملجم از کتمان نمودن قصد خود دست کشید و با همدستى وردان بن الماجد تمیمى (پسرعموى قطام) و شبیب بن بجره و فردى که از طرف عمروعاص وکیل بود و نوشته‏اى صد هزار درهمى در دست داشت و تحریکات اشعث بن قیس، در سحرگاه نوزدهم رمضان سال چهلم هجرى در محراب مسجد کوفه مولاى متقیان را به شهادت رساند.(20)
نکته قابل توجه این که: به گفته برخى تاریخ نویسان، ابن ملجم با شعار «الحکمُ للّه‏یاعلى‏لا لَکَ»؛ حکم فقط از آن خداست نه از طرف تو اى على!»، شمشیرش را مقابل امام علیه‏السلام بلند کرد؛ یعنى هنوز بر عقیده خارجى‏گرى خود باقى بوده است.(21)
شناسایى قاتلان واقعى امام
در نگاهى سطحى، به نظر مى‏رسد سه نفر خارجى در اقدامى شخصى توطئه ترور حضرت على، معاویه و عمروعاص را پى‏ریزى کردند و حضرت هم به دست ابن‏ملجم کشته شد، ولى‏با ژرف‏نگرى درمى‏یابیم که این توطئه از سوى گروه خوارج طراحى شده بود که به دست این سه نفر عملى گردید؛ زیرا:
اولاً: بیش‏تر روایات تاریخى بر این واقعیت تأکید دارند که گروهى از خوارج در مکّه گرد هم آمده، این توطئه را پایه‏ریزى کردند و این سه نفر داوطلب اجراى نقشه شدند. تاریخ نویسان، ضمن ثبت اجتماع این گروه در مکّه، تصریح کرده‏اند که اینان از خوارج بوده‏اند.(22)
ثانیا: به نقل بیش‏تر تاریخ نگاران، ابن ملجم جزء همان نُه نفر خارجى است که از جنگ نهروان جان سالم به در بردند.
ثالثا: هم‏چنان که گذشت، خوارج کوفه وقتى از قصد ابن ملجم آگاهى یافتند، او را در این کار شوم یارى کردند.
رابعا: تکرار شعار معروف خوارج از زبان ابن ملجم در لحظه فرود آوردن شمشیر بر فرق امام على، دلیل دیگرى بر خارجى بودن قاتل امام است.
با وجود این شواهد، برخى از محققان، ضمن اجتماع خوارج در مکّه و ترغیب سه نفر براى قتل حضرت على علیه‏السلام ، معاویه و عمروعاص، مى‏گویند: «برفرض صحّت این مطلب، این سه نفر داوطلب، اصلاً جزء خوارج نیستند و انتساب آن‏ها به خوارج درست نیست».(23)
اینان، اشعث بن قیس و معاویة بن ابى سفیان را در توطئه قتل امام على علیه‏السلام متهم کرده، مى‏گویند: «خوارج، ابن ملجم را بر این کار ترغیب نکردند، بلکه آن‏ها از کشتن على مبرّا هستند؛ در حالى که اشعث، بعد از شهادت على همیشه تلاش مى‏کرد تا خوارج را به این کار متهم کند و در این راه، گام‏هاى مؤثرى برداشت و توانست تا حدودى نزد افکار عمومى، خوارج را قاتلان اصلى امام معرفى کند».(24)
در جواب این شبهه باید گفت :
اوّلاً: در منافق بودن اشعث و ارتباط مخفیانه وى با معاویه تردیدى نیست، ولى همه اَسناد دست اول تاریخى، قاتل على علیه‏السلام را از خوارج مى‏دانند. خوارج به دنبال کینه‏اى که از حضرت در جریان حکمیت و سپس در جنگ نهروان بر دل داشتند، او را مهدورالدم دانسته، سرانجام او را در محراب مسجد کوفه به شهادت رساندند.
ثانیا: گرچه معاویه آرزوى قتل على علیه‏السلام را در دل داشت، ولى طبق شواهد تاریخى، وى از توطئه شوم سحرگاه نوزدهم رمضان بى خبر بود و زمانى که «برک‏بن‏عبیدالله» را بعد از ترور نافرجام معاویه نزد وى آوردند، او جهت رهایى از بند معاویه راز پلید خود و هم‏دستانش را در قتل حضرت على علیه‏السلام و عمرو، فاش کرد و با این خبر، معاویه بسیار شادمان گردید و بعد از آن همیشه سعى داشت تا مقام معنوى ابن ملجم را بالا ببرد؛ به طورى که با اهداى چهار هزار درهم به سمرة بن جندب، از وى خواست تا آیه 207 سوره بقره(25) را در شأن ابن‏ملجم تفسیر کند؛(26) در حالى که به شهادت مفسران شیعه و سنى، این آیه در شأن و منزلت حضرت على علیه‏السلام نازل شده است.(27)
بررسى مجموع شواهد تاریخى نشان مى‏دهد که توطئه قتل امیرالمؤمنین علیه‏السلام کارى فردى نبود، بلکه عملى از پیش طرّاحى شده بود که بزرگان خوارج در ترسیم آن نقش بسزایى داشتند و ابن‏ملجم فقط مجرى آن بود. براى اثبات این ادعا شواهد گوناگون تاریخى در دست است؛ مانند:
1. ابن ابى‏الحدید اشعارى را از خوارج نقل مى‏کند که به روشنى شرکت آن‏ها را در قتل امام علیه‏السلام تأیید مى‏کند:
دَسَسْنا لَهُ تَحْتَ الظِّلامِ ابن‏مُلجَمٍ  جزاءً إذا ما جاءَ نَفْسا کِتابُها
أباحَسن خُذها عَلى الرأس ضَرْبَةً  بِکَفّ کریمٍ، بَعد موتٍ ثوابُها(28)
یعنى ما خوارج در تاریکى شب به دست ابن ملجم با دسیسه‏هایى سرنوشت على را هنگامى که اَجل او فرارسید رقم زدیم. اى على! از دست ابن ملجم کریم ضربه‏اى را برسرت پذیرا باش که ثواب آن در گرو قتل تو است.
2. طبرى نیز شعرى را از ابن‏ابى‏میاس مرادى نقل مى‏کند که بر شرکت خوارج در این توطئه دلالت دارد:
و نَحنُ ضَرَبنا یا لک‏الخیرُ حَیدَرا  أباحَسن مأمومَةً فََتَفَطّرا
و نَحن خَلَعْنا مُلکَهُ مِن نظامِهِ  بِضَربةِ سیفٍ إذْ عَلا و تَجبَّرا
و نَحنُ کرامٌ فى الصباح أعزَّةٌ  إذا الموتُ بالموتِ ارتَدَى و تأزّرا(29)
یعنى اى اباالحسن، حیدر! این ما (خوارج) بودیم که فرق سرت را دو نیم کرده و شکافتیم؛ ما بودیم که رشته سلطنت على را هنگامى که تکبر و عصیان ورزید با ضربه شمشیرى از نظامش پاره کردیم. ما در هنگامه صبح، گرامى و عزیزیم؛ هنگامى که مرگ جز با مرگ پاسخ داده نمى‏شود (بنابراین ما انتقام خود را گرفتیم).
این اشعار حماسى که توسط شاعران خوارج ایراد شده است، شاهد روشنى بر مدعاى ما است که خوارج از طراحان اصلى قتل امام علیه‏السلام بودند و پاداش خود را در گرو قتل آن حضرت مى‏دانسته و همواره بر آن فخر مى‏کردند.
3. یکى از مواردى که شرکت خوارج را در شهادت امام تأیید مى‏نماید، ماجراى دفن شبانه پیکر مطهر امام علیه‏السلام و مخفى کردن قبر او است؛ فرزندان امام على علیه‏السلام از بیم آن که مبادا جنازه حضرت به دست خوارج بیفتد و توهینى نسبت به آن روا دارند، بدن مطهر پدر را شبانه به خاک سپردند و قبر آن حضرت را نیز مخفى نگاه داشتند.(30)
4. در گفت‏وگویى که ام‏کلثوم، دختر امام على با ابن ملجم داشت به او گفت: چرا امیرالمؤمنین را کشتى؟ ابن ملجم در جواب گفت: من امیرالمؤمنین را نکشتم، بلکه پدرت را کشتم!(31)
از مجموع این شواهد این نتیجه حاصل مى‏شود که اولاً: ابن ملجم، بر اساس همان عقاید خارجى‏گرى امام علیه‏السلام را به شهادت رساند. ثانیا: بیش‏تر خوارج در این توطئه شوم شرکت داشتند. ثالثا: گفتار برخى از معاصران در این زمینه، طرفدارى کورکورانه و بدون تحقیق و تفحص بوده و ادعاى دست نداشتن خوارج در شهادت امیرمؤمنان علیه‏السلام ادعایى گزاف و بى اساس است.
طبق نقل ابن‏کثیر: «به دلیل ترس از خوارج، هر شب ده نفرمسلح، از اصحاب امام على علیه‏السلام در مسجد براى حفظ جان وى نگهبانى مى‏دادند حضرت در ملاقات با آن‏ها فرمود: چرا در این‏جا اجتماع کرده‏اید؟ جواب دادند: براى حفظ جان شما. امام علیه‏السلام فرمود: خداوند نگهبان خوبى براى من است و براى حفاظت هر فردى دو فرشته را مأمور کرده است؛ هنگامى که قضا و قدر الهى فرا رسد، آن دو این شخص را رها مى‏کنند».
________________________________________
1ـ محقق و نویسنده.
2ـ کتاب‏العین، ج4، صص 158 و 159؛ لسان‏العرب، ج2، صص 249ـ251؛ تاج‏العروس، ج5، ص508؛ مجمع‏البحرین، ج2، ص294و295؛ مقاییس‏اللغه، ج2، صص 175 و 176؛ المنجد، ص173.
3ـ «حروراء» نام دهکده‏اى است بیرون شهر کوفه که نخستین مکان اجتماع خوارج علیه امام على بود (معجم البلدان، ج2، ص286).
4ـ «اباضیه» طرفدارن عبدالله بن اباض تمیمى هستند که معتدل‏ترین گروه از خوارج‏اند و تندروى‏هاى معمول خوارج را ندارند. هم اکنون این مذهب طرفدارانى در کشورهاى مغرب، عمان ومراکش دارد (خوارج در تاریخ، صص 189 و 190).
5ـ مقالات الاسلامیین، ج1، ص180.
6ـ «نهروان» به منطقة پهناورى اطلاق مى‏شود که میان بغداد و واسط در شرق دجله قرار دارد. داراى شهرها وآبادى‏هاى متعدد و از زیباترین مناطق بغداد است که شامل سه رود بالایى، وسطى و پایینى است. اسم فارسى آن «جو روان» بود که معرّب به نهروان شد. این سرزمین چون در راه بغداد به خراسان قرار داشت بسیار آباد بود، امّا در زمان سلجوقیان خراب شد (معجم البلدان، ج5، ص375).
7ـ نهج البلاغه، خطبه 93.
8ـ همان، خطبه، 60.
9ـ همان، خطبه 58.
10ـ الأخبار الطوال، صص 271 280.
11ـ تاریخ سیاسى صدر اسلام، شیعه و خوارج، ص 102.
12ـ جهت اطلاع بیش‏تر ر،ک: المیزان، ج 9، ص 319؛ مجمع البیان، ج5، ص63؛ الکشاف، ج2، ص 281؛ تفسیر نمونه، ج7، ص454؛ الملل و النحل، ج1، ص116؛ شرح‏نهج‏البلاغه ابن‏ابى‏الحدید، ج2، ص266؛ بحار الأنوار، ج22، ص37و38؛ صحیح‏مسلم، ج2، کتاب‏الزکات، صص750ـ743، ح148،147،158و156.
13ـ نهج البلاغه، خطبه 59.
14ـ جهت آگاهى ازسرگذشت و روحیات این فرد ر.ک: خوارج، تندیس فتنه، اثرنگارنده، انتشارات میراث ماندگار، قم، چاپ اول، تابستان1383.
15ـ طبرى و بلاذرى، این شب را هفدهم رمضان سال 42 (هجرى قمرى) مى‏دانند.
16ـ تاریخ الأمم و الملوک، ج4، ص 110؛ أنساب الأشراف، ج2،ص490؛ مناقب آل ابى‏طالب، ج3، ص311.
17ـ انساب‏الاشراف، ج2، ص490.
18ـ همان، ص490 و 491.
19ـ مهریه قطام، غیر از قتل امام على علیه‏السلام شامل یک بنده، یک کنیز و سه هزار درهم بود؛ هم‏چنان که ابن‏ابى‏میاس مرادى در شعر خویش به آن اشاره کرده است:
وَلَم أرَ مَهرا ساقَهُ ذُوسَماحَةٍ  کَمَهرِ قُطامٍ مِن فَصیحٍ وأعجمٍ
ثَلاثَةُ آلافٍ و عَبدٌ و قِینَةٌ  وَضَربُ علیٍ بِالحُسامِ المُصَمَّم
فَلا مَهَر أغلى مِن علیٍ وإن عَلا  وَ لافَتکَ اِلاّ دونِ فَتک ابن ملجم
درمیان تمامى عرب و عجم هیچ فرد بخشنده‏اى را ندیدم که همانند مهریه قطام بپردازد: سه هزار درهم، یک غلام و یک کنیز و کشتن على علیه‏السلام با شمشیربران. هیچ مهریه‏اى هر چند گران مایه باشد، بالاتر از قتل على نیست و هیچ جنایتى بدتر از جنایت ابن‏ملجم نیست (بحار الأنوار، ج42، ص267و229؛ تاریخ الأمم و الملوک، ج4، ص 116؛ الأخبار الطوال، ص 214؛ مناقب آل ابى طالب، ج3، ص 311؛ الارشاد، ج1، ص22).
20ـ تاریخ الأمم و الملوک، ج4،ص 110 و 111؛ أنساب الأشراف، ج2، ص 491 493؛ بحار الانوار، ج 42، ص229و230.
21ـ بحار الانوار، ج 42، ص 230؛ مناقب آل ابى طالب، ج3، ص312؛ انساب الاشراف، ج2، ص493ـ491.
22ـ مناقب آل ابى طالب، پیشین؛ الکامل فى التاریخ، ج3، ص255؛ انساب الاشراف، ج2، ص487.
23ـ ر.ک: الخوارج هُم انصار على، چاپ الجزایر،1403ق /1983م،اثرسلیمان بن داوودبن یوسف، صص196ـ194.
24ـ همان.
25ـ (وَمِن الناسِ مَن یَشرى نَفسَه إبْتِغاءَ مَرضاتِ الله وَاللهُ رَئُوفٌ بِالعِباد)؛ بعضى از مردم (با ایمان و فداکار، هم‏چون على در «لیله المبیت» به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله جان خود را به خشنودى‏خدا مى فروشد و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.
26ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج4، ص73.
27ـ مجمع البیان، ج1، ص 535؛ المیزان، ج 1، ص 100؛ التفسیرالکبیر، ج 6، ص 174؛ روح المعانى، ج 1، ص 492.
28ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج13، ص241. 29ـ تاریخ الأمم و الملوک، ج4، ص 115 و 116؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج5، ص185؛ ج 6، ص 119 با اندکى اختلاف.
30ـ تاریخ الخلفاء، ص 196؛ أنساب الأشراف، ج2، ص 497.
31ـ أنساب الأشراف، ج2، ص 495؛ بحار الأنوار، ج42، ص231؛ الأخبارالطوال، ص214.