نگاهى به پدیده شبیه‏سازى انسان

مفهوم شبیه‏سازى (کلونینگ)
شبیه‏سازى یا استنساخ(2) که به آن کلونینگ (Cloning) گفته مى‏شود، از کلمه یونانى کلون (Clon) به معنى قلمه زدن، جوانه زدن و تکثیر کردن گرفته شده است و کلونینگ هم عبارت است از بریدن و تکثر کردن. شباهت شبیه‏سازى با قلمه زدن در این است که در هر دو روش، عمل تولید مثل، بدون انجام لقاح انجام مى‏گیرد. در قلمه زدن، شاخه یا ریشه‏اى را از درخت جدا کرده و در جاى دیگر مى‏کارند و بعد از مدتى این شاخه یا ریشه، ریشه دوانده و مواد غذایى خود را از خاک مى‏گیرد و رشد مى‏کند.(3) در عمل شبیه‏سازى هم، بدون عمل لقاح تولید مثل مى‏گردد که توضیح این مطلب خواهد آمد.
در علم زیست‏شناسى، کلونینگ عبارت است از تولد موجود زنده بدون آمیزش جنسى. هر یک از موجودات جدید راکلون مى‏گویند. کلونها از نظر ژنتیکى (وراثت) شبیه هم هستند و اگر تعداد آنها زیاد باشد، تشکیل کولونى (colony) مى‏دهند. کولونى عبارت است از گروهى از ارگانیسم‏ها و یا گروهى از سلولها که از یک ارگانیسم واحد بدون آمیزش جنسى تکثیر یافته باشند و به زبان ساده کلونینگ عبارت است از کلون‏سازى؛ یعنى مشابه‏سازى یا دو قلو و چند قلوسازى موجود زنده بدون آمیزش جنسى.(4)
عمل شبیه‏سازى معمولاً به دو روش انجام مى‏گیرد(5):
1ـ سلول تخم (که ترکیبى از سلولهاى نر و ماده مى‏باشد) را در مرحله تقسیم به دو سلول، از هم جدا مى‏کنند؛ در نتیجه، دو انسان کاملاً شبیه به هم تولید خواهند شد. اولین بار شبیه‏سازى، به این طریق صورت گرفت.
شایان ذکر است که نوزادان شبیه‏سازى با این روش با دوقلوهاى طبیعى تفاوت دارند؛ زیرا دوقلوها نتیجه ترکیب دو سلول نر با دو سلول ماده‏اند و کاملاً جدا از هم و با خصوصیات ژنتیکى متفاوت از هم، تولید مى‏شوند؛ در حالى که در شبیه‏سازى به روش یاد شده، یک سلول نر با یک سلول ماده ترکیب شده‏اند و پس از ترکیب، در مرحله تکثیر سلولها را از هم جدا مى‏کنند؛ در نتیجه، دو فرد کاملاً شبیه به هم تولید مى‏شوند.
2ـ ابتدا هسته یک تخمک از یک جنس را بیرون آورده، سپس یک سلول از یک عضو (مثلاً پوست) را داخل تخمک مذکور قرار داده، سپس تخمک مذکور را در جایى جاسازى کرده و پس از انجام عملیاتهاى دیگر نظیر تأمین کلسیم براى تخمک و... تخمک بارور شده و شخص مشابه، به وجود مى‏آید. به عبارت دیگر، در این روش به جاى استفاده از یک سلول نر و یک سلول ماده و ایجاد یک موجود دیگر، هر دو سلول را از یک جنس که عمدتا جنس ماده است انتخاب مى‏کنند. بنابراین، آن شخصى که سلول را از وى گرفته‏اند، با موجودى که کلون (شبیه‏سازى) شده، صد در صد به یکدیگر شبیه هستند. این شباهت در همه صفات ظاهرى و باطنى، عواطف، احساسات و سایر موارد به چشم مى‏خورد.(6)
شاید اشکال شود که در دو قلوها هم وضع بدین صورت است. در جواب باید گفت اولاً در دوقلوها شباهت صددرصد وجود ندارد. ثانیا تولید مثل، ناشى از انجام عمل لقاح است که در شبیه‏سازى چنین نیست.
نکته شایان توجه، این است که شبیه‏سازى، به دو هدف انجام مى‏گیرد: ایجاد انسان کامل؛ ایجاد اندامهاى مختلف بدن انسان (شبیه‏سازى درمانى)(7) تحقق هدف دوم بدین صورت است که هر سلول بالقوه، توان تبدیل به همه سلولهاى اعضا را دارد، پس مى‏توان در آزمایشگاه، رشد را متوقف کرد و فقط به یک سلول خاص مثلاً قلب، عصب یا کلیه و... اجازه رشد داد. سلولهاى بنیادى که توان تبدیل شدن به اعضاى مختلف را دارند، در آزمایشگاه، براى تولید یک عضو خاص استفاده مى‏شوند.
در مورد اول به دلیل پیامدهاى منفى اختلاف نظرها و مخالفتهاى زیادى وجود دارد که در مطالب آتى مطرح خواهیم کرد ولى در مورد شبیه‏سازى درمانى اختلاف نظر وجود ندارد و حتى به دلیل کارایى پزشکى و فواید مهم آن در درمان بیماریهاى مزمن از آن استقبال نیز شده است.(8)
البته شبیه‏سازى درمانى به این معنا نیست که انسانى را تولید و آن را قطعه قطعه کنند و قطعات بدنش را به انسان دیگرى پیوند بزنند. این کار، جایز نیست؛ چرا که انسان شبیه‏سازى شده هم، حق حیات دارد و کشتن انسانها ممنوع است.
تاریخچه شبیه‏سازى
تاریخچه شبیه‏سازى به دهه سوم از قرن بیستم بر مى‏گردد که اولین بار در مورد گیاهان صورت پذیرفت. با این روش، سلول گیاهى را بارور کردند اما موفق به شبیه‏سازى نشدند. در سال 1960 نباتات را شبیه‏سازى مى‏کردند. در سال 1993، این کار را در مورد حیوان انجام دادند و از این راه، در ایتالیا موفق شدند گوساله‏هایى را تولید کنند که گرچه کاملاً شبیه به گاوى نبودند که از سلول پستان آن، کلون شده بودند، اما شباهت بسیار زیادى به آن داشتند. سپس در سال 1997 پرفسور ویلموت و همکارانش این فناورى را در همانندسازى گوسفند در مؤسسه رازلین در کشور اسکاتلند به کار گرفتند و پس از 200 تجربه ناموفق، سرانجام موفق به تولید بره‏اى به نام «دالّى»(9) شدند. بعدها این روش بر روى پستانداران دیگر نظیر میمون و گربه نیز انجام شد.(10) سرانجام در سال 2002، دکتر بریژیت بواسیله (Brigitte Boisselier) مدیر شرکت آمریکایى کلوناید (colonaid) تولد نخستین انسان شبیه‏سازى شده را اعلام کرد. این نوزاد دختر با استفاده از سلول پوست تن زن آمریکایى 31 ساله به وجود آمده و در روز 27 دسامبر 2002 با زایمان سزارین متولد شده است. کودک متولد شده را «حوا» نام گذاشتند. این کودک هنگام تولد سه کیلو و دویست گرم وزن داشت.(11) این بحث به طور عینى و عملى در همین یک مورد تحقق یافته است اما تولد فرزندان دیگرى نیز به روش شبیه‏سازى محال نیست.
محاسن و معایب شبیه‏سازى
براى شبیه‏سازى، فایده‏ها و ضررهایى توسط موافقان و مخالفان این طرح ارائه شده است، که به صورت مختصر، یادآور مى‏شویم:
محاسن
ـ پیوند عضو انسان شبیه‏سازى شده به کسى که از او شبیه‏سازى شده است، براى طولانى کردن مدت عمر شخص اصلى (ایجاد اندام یدکى).
ـ تداعى و ایجاد خاطره براى بازماندگان شخص اصلى که فوت کرده است.
ـ مى‏توان جفتهاى نازا را صاحب فرزند داراى ژنهاى مادرى یا پدرى نمود.
ـ با به کارگیرى درست فناورى کلونینگ مى‏توان فعالیت سلولهاى آسیب‏دیده را با تکثیر سلولهاى جدید و جایگزین کردن آنها تجدید کرد.
ـ به وجود آوردن انسانهاى سالم براى جبران خطرهاى ناشى از بیماریهاى ارثى نهفته در برخى ترکیبهاى جنسى.
ـ تنظیم جنس کودکان و انسانها در آینده.
ـ سایر فوائدى که ذکر کرده‏اند.
معایب
ـ رواج برده‏دارى: با شیوع این پدیده ممکن است افرادى با سوء استفاده از آن شیوه و خرید و فروش چنین انسانهایى، برده‏دارى را رواج دهند.
ـ مغایرت با قانون ازدواج: عمل توالد باید از راه زناشویى انجام پذیرد؛ نه از راه‏هاى دیگر.
ـ ایجاد کلون افراد خشن و بى‏عاطفه: این امکان همواره وجود دارد که شبیه‏سازان، از جنایتکاران و افراد نادرست جامعه استفاده کنند و امثال هیتلر را به وجود بیاورند.
ـ شناخته شدن فرد شبیه‏سازى شده به عنوان شهروند درجه دوم.
ـ شیوع قاچاق و تجارت اعضاى بدن انسان با رواج شبیه‏سازى انسان: اگر از تولید اینگونه انسانها جلوگیرى نشود، دامنه فعالیت قاچاقچیان انسان از کنترل خارج خواهد شد و هر روز هزاران بچه همانندسازى شده، به منظور تهیه اعضا و قطعات قابل پیوند به بدن دیگران، به وجود خواهند آمد.
ـ مغایرت با اصل تنوع خلقت: شبیه‏سازى انسان، در نهایت به تولید و ترجیح نسلى خاص (نژاد برتر) و انقراض گونه‏هاى دیگر بشر مى‏انجامد.
ـ ایجاد جامعه بى‏هویت، چرا که این افراد فاقد هویت خانوادگى هستند؛ در نتیجه جامعه بى‏هویت ایجاد خواهد شد.
ـ ایجاد عوارض عاطفى و روانى در فرد شبیه‏سازى شده: از آنجا که چنین فردى پدر مشخصى ندارد به کمبودهاى عاطفى و ناراحتیهاى روانى دچار شده و سرافکندگى و اندوه جانکاهى را تحمل مى‏کند و نیز چون مى‏داند که نسخه اصلش که قبل از وى به دنیا آمده، در اثر بیمارى ارثى فوت نموده است، مسلما از نظر روانى، رفتار بهنجارى نخواهد داشت؛ زیرا دقیقا زمان مرگ خود را مى‏داند.
ـ معایب دیگرى نیز برشمرده‏اند.
شبیه‏سازى از دیدگاه فقه
الف) دیدگاه علماى شیعه
مراجع عظام فعلى، شبیه‏سازى حیوانات را بالاتفاق جایز مى‏دانند ولى در مورد شبیه‏سازى انسانها آراى مختلفى دارند. ابتدا سؤال و جواب علما در مورد شبیه‏سازى حیوان را نقل مى‏کنیم.
مراجع عظام در پاسخ به سؤال «آیا مشابه‏سازى حیوان زنده توسط تکثیر سلولهاى وى (کلوناژ) جایز است؟ (سلولى از حیوان زنده اخذ مى‏شود و با تکثیر آن سلول، از طریق اطلاعات DNA، حیوانى با همان خصوصیات قبلى ایجاد مى‏کنند.)» چنین جواب دادند:(12)
آیت‏الله خامنه‏اى: این کار فى نفسه اشکال ندارد.
آیت‏الله فاضل لنکرانى: دلیلى بر حرمت این عمل بر حسب عنوان اولى به نظر نرسیده است؛ گرچه بر حسب عناوین ثانویه اشکال دارد.
آیت‏الله بهجت: ظاهرا اشکالى به نظر نمى‏رسد.
آیت‏الله نورى همدانى: در غیر انسان جایز است.
آیت‏الله مکارم شیرازى: این کار در مورد حیوانات اشکالى ندارد ولى در مورد انسان جایز نیست.
آیت‏الله سیستانى: مانعى ندارد.
آیت‏الله صافى گلپایگانى: اگر مستلزم خلاف شرع نباشد بنفسه اشکال ندارد.
آیت‏الله موسوى اردبیلى: دلیل قانع‏کننده‏اى بر حرمت چنین تحقیقات و آزمایشاتى وجود ندارد.
آیت‏الله صانعى: شبیه‏سازى حیوانات مانعى ندارد ولى نسبت به انسان حرام و معصیت و غیرجایز است.
اما در مورد شبیه‏سازى انسان، علما در پاسخ به سؤال «آیا مشابه‏سازى و تکثیر انسان در آزمایشگاه و از طریق روشهاى پیشرفته علمى (کلوناژ) جایز است؟ (گرفتن سلول انسان و ایجاد انسانى با همان خصوصیات قبلى)» چنین جواب دادند:(13)
آیت‏الله فاضل لنکرانى: به عنوان اولى اشکال ندارد لکن اگر مفاسدى بر آن مترتب شود، به عنوان ثانوى جایز نیست.
آیت‏الله تبریزى: جایز نیست.
آیت‏الله مکارم شیرازى: این کار جایز نیست و مفاسد زیادى دارد و اطلاعاتى که اخیرا منتشر شده، نشان مى‏دهد که کسانى که از طریق شبیه‏سازى به وجود مى‏آیند، در معرض ناهنجاریهاى جسمى شدیدى هستند مانند کمبود کلیه‏ها و نیمى از مغز و امثال آن.
آیت‏الله سیستانى: فى حد ذاته مانعى ندارد.
آیت‏الله موسوى اردبیلى: گرچه شبیه‏سازى در مورد انسان تاکنون بر مرحله عمل نرسیده است و لکن دلیل قوى و محکمى بر حرمت چنین تحقیقات و آزمایشاتى وجود ندارد.
آیت‏الله نورى همدانى: تحقق این عمل معلوم نیست که ممکن باشد و در صورت امکان، اگر با موازین اسلامى مخالف نباشد، اشکال ندارد.
مسائل دیگرى نیز از محضر این بزرگان پرسیده شد: «از آنجا که در قرن بیستم شاهد رشد حیرت‏آور فناورى؛ خصوصا پیشرفتهایى در علم پزشکى حاصل شده است و یکى از آنها برآیندهاى مهم نوین، مهندسى ژنتیک و بدل سازى انسان (کلوناژ) مى‏باشد که در علم وراثت مسائل مبهم و پیچیده‏اى پیدا شده است بفرمایید:
الف) اگر سلول جنسى در سردخانه براى مثلاً صد سال یا بیش از آن زنده نگاه داشته شود، سپس در رحم زنى کاشته و رویانده شود، آیا طفل ناشى از این سلول پس از رشد و نمو و بلوغ مى‏تواند از بستگان و خویشان خود مطالبه ارث نماید؟
ب) ممکن است با فناورى بدل‏سازى (کلوناژ)، چند نفر نسخه بدل یک اصل باشند. در صورتى که جرمى ارتکاب شود از راه‏هاى اثر انگشت یا دیگر آثار جسمى یا علم قاضى اثبات شود یکى از این افراد (اصل و فروع) مرتکب جرمند، کدام نسخه محاکمه و مجازات خواهد شد؟
ج) در صورتى که دختر باکره‏اى با بهره‏گیرى از فناورى بدل‏سازى (کلوناژ) داراى فرزندى از سلول جنینى خود شود، در این فرض آیا حامله شدن وى مشروع است؟ آیا فرزند به دنیا آمده نسخه بدل اوست یا همسانش یا دخترش؟
د) اگر خانواده‏اى نسخه‏اى از فرزندشان را در سردخانه نگهدارى کردند و پس از مرگ فرزندشان با فناورى بدل‏سازى (کلوناژ) نسخه بدل وى را در رحم مادر کاشتند و رویاندند، در این صورت آیا آفرینش انسانى براى هدفى که به خاطر او مربوط نیست و نفعى نمى‏رساند، جایز است؟
ه) در صورتى که فناورى بدل‏سازى (کلوناژ) به قدرى رشد کند که مادران بتوانند با مشاهده فرجام فرزند پس از چند سال به کاتالوگهاى مختلف مراجعه و جنین را گزینش کنند (طفل سالیان رشد مى‏کند ولى نسخه‏هاى دست نخورده‏اش در سردخانه محفوظ مانده است.) چنین باردارى شرعا چه حکمى دارد؟»
جواب مراجع به این سؤالها، به شرح زیر است(14):
آیت‏الله مکارم شیرازى: الف) چنین نوزادى از کسى ارث نمى‏برد. ب) دیه در میان آنها تقسیم مى‏شود. ج تا ه) این عمل از نظر شرعى خالى از اشکال نیست و مفاسد زیادى بر آن مترتب مى‏شود. به همین جهت، حتى افرادى که پایبند به دین و شریعت نیستند، به خاطر مفاسد اجتماعى آن به مخالفت با آن پرداخته‏اند.
آیت‏الله صافى گلپایگانى: این موضوعات ظاهرا هنوز هم در دست تحقیق و تجربه است. اگر چه جواب على الفرض ممکن است ولى اولى این است که پس از تحقیق و تحقق کامل موضوع در خارج و ابتلا به آن، حکم آنها مورد سؤال واقع شود.
آیت‏الله بهجت: الف) وراثت نیست. ب) مثل سایر موارد اقامه بینه بر غیر واحد و همچنین اقرار یا علم اجمالى است در احکام قصاص و دیه. ج) مانعى ندارد و به ولد اشبه است. د) مانعى ندارد. ه) از حیث تکلیف، منعى بر آن ثابت نیست و از حیث صحت معامله، به نظایر آن مراجعه مى‏شود.
آیت‏الله سیستانى: الف) چنانچه تولد از منى شخص مذکور باشد، آن شخص پدر او محسوب مى‏شود و بستگان پدر، بستگان فرزند مى‏شوند. ب) در صورتى که مشخص نشود، هیچ کدام مجازات نمى‏شوند. ج) مانعى ندارد. د) مانعى ندارد. ه) اشکالى ندارد.
همچنین آیة‏الله معرفت(15) شبیه‏سازى انسان را فى نفسه حرام نمى‏داند ولى به حکم ثانوى، به دلیل پیامدهاى منفى آن را حرام مى‏شمرد. همچنین آیت الله موسوى تبریزى(16) و آیت‏الله موسوى بجنوردى(17) شبیه‏سازى انسان را از نظر شرعى بلا مانع مى‏دانند. آیت‏الله سید محمدحسین فضل‏الله(18) اصل شبیه‏سازى انسان را جایز مى‏داند و آن را «خلقت از عدم» نمى‏شمرد و نشانه‏اى بر قدرت انسان در کشف قوانین و نظامهایى مى‏داند که خداوند در عالم خلقت گذاشته‏اند. البته ایشان هم، تکثیر و رواج مسأله را جایز نمى‏داند و نیز در مورد این که جنین شبیه‏سازى شده را به قتل برسانند تا از اعضاى آن استفاده کنند حکم به حرمت داده است.
بر طبق آنچه نقل کردیم، اکثر علماى اسلامى اصل شبیه‏سازى انسان را جایز مى‏دانند ولى به حکم ثانوى به دلیل مفاسدى که در پى دارد جایز نمى‏شمرند.
ب) نظر علماى اهل سنت
هفته نامه المسلمون به نقل از ابن عثمین، عضو هیأت علماى سعودى مى‏نویسد: کمترین مجازات مبتکران بدل‏سازى با کلون کردن، بریدن دستان و پاهاى آنان مى‏باشد (مجازات مفسد فى الارض)؛ زیرا این کار، بزرگترین فساد در زمین است.(19)
مجمع اسلامى الازهر که بالاترین مرجع دینى اهل تسنن به شمار مى‏رود، شبیه‏سازى انسان را حرام اعلام کرده و یادآور شده است که به هر وسیله‏اى که شده، باید جلوى آن را گرفت و در آخر نتیجه مى‏گیرد که عملیات شبیه‏سازى انسان از لحاظ شرعى مثل این است که کسى شراب بسازد و یا از قانون علمى براى یک نتیجه مفسد استفاده کند.(20)
یوسف القرضاوى، مفتى مصر و مقیم قطر، به شدت شبیه‏سازى را محکوم و آن را مغایر با اختلاف و تنوع در خلقت همچنین قانون ازدواج دانست.(21)
اتحادیه عرب و سازمان کنفرانس اسلامى اخیرا با صدور بیانیه‏اى مخالفت صریح خود را با پروژه شبیه‏سازى اعلام کردند. «مجمع بررسیهاى اسلامى» کسانى را که تکنولوژى شبیه‏سازى را بر روى انسان انجام مى‏دهند، محارب دانست.(22)
شبیه‏سازى از نظر اعتقادى
زمانى که خبر شبیه‏سازى انسان اعلام شد، بیشترین مخالفتها از طرف گروهى از علماى مسیحى ابراز شد.(23) آنان شبیه‏سازى انسان را دخالت در کار خدا دانستند.
حال آیا واقعا شبیه‏سازى انسان دخالت در کار خدا محسوب مى‏شود؟
با کمى دقت مى‏توان گفت شبیه‏سازى هیچ مشکلى ایجاد نمى‏کند و دخالت در خالقیت خدا نیست؛ چرا که اولاً: با دلایل عقلى و نقلى ثابت شده است که خالق زمین و آسمان و همه موجودات، خداى متعال است؛ چنان که قرآن کریم مى‏فرماید: «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الأَْرْضِ جَمِیعاً»(24) یعنى: او کسى است که آنچه در زمین است، براى شما خلق کرد؛ «وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ»(25) یعنى: همه چیز را خداوند آفریده است. یا در جاى دیگر مى‏فرماید: «الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَْرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیّامٍ»(26) یعنى: او کسى است که آسمانها و زمین و آنچه را که در آنهاست، در شش روز آفریده است.
آیات فراوان حکایت از این مطلب دارد که خالق تنها خداست؛ نه کس دیگر.
ثانیا؛ شبیه‏سازى، اصلاً آفرینش نیست بلکه این عمل شبیه لقاح مصنوعى است. بنابراین، متخصص ژنتیک، فقط عاملى است براى این نوع خلقت؛ نظیر شخصى که دانه‏اى را مى‏کارد و آن دانه رشد مى‏کند و به گیاه تبدیل مى‏گردد. کشاورز، مقدمات تولید را ایجاد مى‏کند؛ نه این که خالق و آفریننده گیاه باشد؛ چنان که قرآن کریم مى‏فرماید: «أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزّارِعُونَ»(27) یعنى: آیا ندیدید آنچه را که در زمین کاشته بودید؟! آیا شما آن دانه را از زمین رویاندید یا ما رویاندیم؟!
همچنین پدر و مادر نیز در تولید فرزند نقش واسطه یا سبب را دارند؛ نه نقش خالق بودن را؛ چنان که خداوند متعال مى‏فرماید: «خَلَقَ الإِْنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ»(28) یعنى: (خدا) انسان را از نطفه آفرید. از این آیه شریفه معلوم مى‏شود خالق انسان خداست، و نطفه، واسطه است.
بنابراین، تولید کردن مشابه انسان یا حیوان، با خداوندى خدا و خالقیت او هیچ منافاتى ندارد؛ زیرا اولاً دانشمند ژنتیک، فقط نقش واسطه را بازى کرده و با اجراى عملیات خاصى، اسباب تولید را ایجاد کرده است. ثانیا مواد اولیه همین عملیات نیز، در طبیعت موجود است (نظیر تخمک، سلول و...) و آن دانشمند، براى تولید، از همان مواد طبیعى استفاده کرده و خالق مواد طبیعى نیست. ثالثا مهمترین بخش خلقت جانداران، خلقت روح آنهاست که تولید این بخش، از عهده بشر خارج است.(29)
آیت‏الله سید محسن موسوى تبریزى تولد این انسان را نه تنها دخالت در خلقت نمى‏داند بلکه بیان مى‏دارد که خداوند به انسانها این اجازه را داده است که تا در اسرار طبیعت دست به کشف بزنند و از آن به نفع خود استفاده کنند.(30) آیت الله عبایى خراسانى معتقد بود که این اقدام به هیچ وجه مخالفت با مبانى خلقت و اسلام نیست؛ چرا که خداوند به تصریح از خلقت حضرت آدم و حوا که بدون پدر و مادر و همچنین حضرت عیسى که بدون پدر متولد شده، در قرآن آورده است و در نهایت، آن را یکى از آثار نظام آفرینش و قدرت خداوند مى‏داند.(31)
همچنین آیت‏الله موسوى بجنوردى مى‏گوید:
«اگر در قرآن مجید آمده است که «انا خلقناکم من ذکر و انثى» این به روش معمول اشاره مى‏کند؛ یعنى غالب مردم، از طریق ترکیب اسپرم و تخمک پدید مى‏آیند. حال به روشى دیگر ما از مخلوق خداوند سبحان، انسان دیگرى پدید مى‏آوریم، این انسان باز هم مخلوق خدا محسوب مى‏شود. در عالم خلقت، ما استقلال نداریم. ما از مخلوق خداوند سبحان استفاده مى‏کنیم. انسان دو حیات دارد: حیات حیوانى و حیات انسانى. قرآن مى‏فرماید: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الإِْنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً» خلقت اول، مراحل خلقت حیوانى را مى‏گویند و منظور از خلقت آخر، خلقت انسانى است که همان نفس ناطقه یا روح است. انسان، روح را نمى‏تواند تولید کند. با کلون‏سازى یا هر شیوه دیگر، مقتضیات حیات حیوانى تولید مى‏شود اما روح را، نفس ناطقه را خداوند سبحان مى‏دهد.»(32)
بنابراین، شبیه‏سازى را دخالت در کار خدا شمردن، از منظر اسلامى به هیچ وجه صحیح نیست.(33)
شبیه‏سازى انسان از نظر حقوقى
شبیه‏سازى انسان، از نظر حقوقى ممکن است مشکلاتى را ایجاد کند، از جمله:
ـ از آنجا که در شبیه‏سازى، فرد تولید شده، کاملاً شبیه فرد صاحب ژن خواهد بود؛ حتى خطوط سر انگشتان نیز از این شباهت مستثنى نیستند (و این خطوط، در هر فرد، منحصر به همان شخص بوده عامل مهمى براى یافتن مجرم است.) با این عمل، شخص صاحب ژن مى‏تواند جرایمى را مرتکب شود و از چنگال قانون بگریزد، آنگاه عمل خویش را به فرد تولید شده، نسبت دهد یا برعکس. بنابراین، حقوق و آزادى طرفین، سلب خواهد شد؛ به علاوه، مجرم واقعى هم مشخص نمى‏شود و حق آن شخصى که مورد ظلم و تعدى قرار گرفته از بین خواهد رفت.(34)
ـ انسانى که از راه شبیه‏سازى به وجود مى‏آید، نه پدرى دارد (چون از نطفه مرد نیست.) و نه مادرى (چون ترکیب با نطفه ماده نیست.) و نه خواهرى دارد و نه برادرى و نه خویشاوندى و در رحمى پرورش پیدا کرده که مادرش نیست، بلکه مادر جانشین است. خلاصه، فردى است فاقد نسب.(35)
ـ اگر زن باکره‏اى با بهره‏گیرى از شبیه‏سازى، داراى فرزندى از سلول جنسى خود شود، در این صورت آیا حامله شدن وى مشروع است یا خیر؟ و آیا فرزند به دنیا آمده، بدل اوست یا همسانش یا دخترش.
ـ فرد شبیه‏سازى شده، از چه کسى ارث مى‏برد.
ـ اگر کسى شخص شبیه‏سازى را به قتل برساند، حکمش چیست؟ دیه یا قصاص؟
ـ نفقه و حضانت فرد شبیه‏سازى شده، بر عهده چه کسى است؟
مشکلات حقوقى دیگرى نیز، مطرح شده است.
مشکلى در پاسخ به ابهامهاى مطرح شده نیست؛ زیرا (همان طور که پیشتر نقل کردیم) فقهاى محترم به آنها پاسخ داده‏اند و نهایت این است که مى‏گویند کودک شبیه‏سازى شده هیچ حق و حقوقى در جامعه ندارد.
بحث بلاتکلیفى چنین کودکى به این دلیل، مهم است که اگر شبیه‏سازى، به تولید انبوه برسد، چنین کودکانى البته باید مثل سایر انسانها حقوقى داشته باشند؛ و گرنه مشکلات فراوانى ایجاد مى‏شود و باید جلوى تولید چنین موجودى را گرفت؛ حتى بعضى فقهاى محترم و حقوقدانان که اصل شبیه‏سازى را حرام نمى‏دانند (حکم اولى)، به دلیل عوارض سوئى که تولید چنین موجودى در پى خواهد داشت با آن مخالفت مى‏کنند (حکم ثانوى).
شبیه‏سازى از نظر اخلاقى
در مورد اخلاقى یا غیراخلاقى بودن شبیه‏سازى انسان، بحثهاى زیادى صورت گرفته است. بعضى به دلیل اخلاقى از شبیه‏سازى دفاع مى‏کنند اما بسیارى دیگر، به همین دلیل مخالف آن هستند.
دلایل موافقان
ـ بعضى از ویژگیها، استعدادها و سجایاى اخلاقى از ژنها تأثیر مى‏پذیرند. شبیه‏سازى انسان بالغى که ویژگیهاى مطلوب را دارد، مى‏تواند به تولید کودکى با قابلیتهاى مشابه منجر شود؛(36) مثلاً سلولهاى نوابغ را بگیرند و نگهدارى کنند و در هر عصر و زمانى، نوابغى تولید کنند.
ـ در مورد زوج نابارورى که در آن، مرد به طور کامل نابارور است، شبیه‏سازى مى‏تواند به تولید بچه بینجامد. تخمک زن و سلولى از پیکره مرد با هم امتزاج مى‏یابند و به این ترتیب، هر دو در تولید کودک دخیل مى‏شوند. مرد، اطلاعات ژنتیکى را فراهم مى‏سازد و زن کارخانه تولید سلول مى‏شود. این وضعیت، بسیار اخلاقى‏تر از حالتى است که چنین زوجهاى نابارورى، از اسپرم مرد دیگرى استفاده کنند.(37)
ـ به وجود آوردن انسانهاى سالم براى جبران خطرهاى ناشى از بیماریهاى ارثى نهفته در برخى ترکیبهاى جنسى.(38)
ـ با شبیه‏سازى، حیواناتى به وجود مى‏آیند که مى‏توان از اعضاى بدن آنها براى پیوند انسانها استفاده کرد و یا از طریق جراحى ژنتیک، سلولهاى سالم مانده از عضو آسیب دیده را به یک عضو کامل تبدیل کرد و یا از موادى که حیوانات در بدنشان تولید مى‏کنند، در داروسازى استفاده کرد.(39)
دلایل مخالفان
ـ اسلام، روابط انسانها را با یکدیگر به عنوان یک اصل زندگى مذهبى تلقى مى‏کند و در واقع بر اساس حدیثى از قول حضرت رسول، نه دهم مذهب، روابط انسانها با یکدیگر را شامل مى‏شود و یک دهم آن، رابطه انسان با خدا. بحثى که مسلمانان در این مورد دارند، بیشتر مربوط به مشکلاتى است که با دخالت تکنولوژى در رابطه اخلاقى ـ عاطفى مرد و همسرش و والدین با فرزندانش اثر مى‏گذارد.(40)
ـ اگر از طریق شبیه‏سازى، فرزندانى متولد شوند، ممکن است مسأله نکاح و ازدواج که یک امر طبیعى است، به تدریج برچیده شود و نظام خانوادگى مختل گردد و بسیارى از زنان بى‏شوهر باردار شوند، یا زنى از خودش باردار شود که به‏ظاهر آن دو مادر و فرزند هستند؛ولى به یک معنا دوقلو هستند. اخلاق جهانى، این عمل را نمى‏پذیرد؛ زیرا باعث اضمحلال نظام خانواده در جوامع بشرى مى‏شود.(41)
ـ این شیوه اگر به علاج نازایى منتهى شود، نیل به مطلوب از راهى نادرست و ناشایست است. این شیوه به وجود جنینهاى اضافى خواهد انجامید؛ جنینهایى که در برابرشان جز مرگ یا کاشت در رحم سایر زنان، راه دیگرى وجود ندارد. گزینش مرگ به معناى ایجاد زندگى براى تسلیم کردن به مرگ خواهد بود و در صورتى که در رحم زنان دیگر گذاشته شوند، مفاد آن پذیرش جنینى ناشناخته توسط زنى دیگر است؛ جنینى که در محدوده ازدواج به دست نیامده است.(42)
ـ اگر این فناورى به همین صورت ادامه یابد، چه بسا روزى در دستان دیکتاتورى بیفتد که از آن بر ضد بشر بهره بگیرد. در حال حاضر بسیارى از اکتشافات بشر براى نابودى انسان به کار گرفته مى‏شود. بمبهاى هسته‏اى انبار شده در دنیا، به تنهایى مى‏توانند ده بار زمین را از بین ببرد. خونخوارانى که امروز بر جهان حکومت مى‏کنند، بسیارند و همه در آرزوى جاودانگى و حاکمیت مطلق و همیشگى هستند.(43)
موارد یاد شده، جزئى از عقاید طرفداران و مخالفان طرح شبیه‏سازى انسان از نظرگاه اخلاقى است. شایان ذکر است که مخالفان این طرح، با اصل قضیه مخالف نیستند، ولى شیوع آن را مشکل‏ساز مى‏دانند.
واکنشهاى جهانى در مورد شبیه‏سازى
در مورد شبیه‏سازى نگرانیهایى در سطح جهان به چشم مى‏خورد که از صحبتهاى عده‏اى از افراد سرشناس بین‏المللى کاملاً نمایان است؛ حتى برخى از مجریان شبیه‏سازى را به واکنش واداشته است؛ به عنوان مثال، آقاى ریون در مورد احتمال پیشگیرى و منع وى از انجام عملیات شبیه‏سازى مى‏گوید: «اگر در خشکى براى من ممکن نباشد در آبهاى اقیانوسها عمل شبیه‏سازى را به انجام خواهم رساند.»(44)
ژاک شیراک، رئیس جمهور فرانسه، همانندسازى انسان را یک اقدام جنایت‏کارانه خواند و خواستار ممنوع شدن آن در سطح جهان شد. او این عمل را مخالف حیثیت و شرافت انسانى و از نظر کشور فرانسه، محکوم دانست و از همه کشورها خواست تا با پیشنهاد فرانسه و آلمان درباره جلوگیرى از شبیه‏سازى، همراهى کنند.(45)
فرانس کمپ مائوس، اسقف شهر لیمبورگ آلمان نیز با اشاره به طرح این عملیات، در آمریکا مى‏گوید:
«تلاش براى شبیه‏سازى، مى‏تواند به پدید آمدن نوعى برده‏دارى نوین منجر شود و زمانى که انسان کالاى تحقیقاتى شود، غرور و آزادى خود را از دست مى‏دهد و وابسته به هوى و هوسهاى به وجود آمده، خواهد شد.»(46)
مقامات آلمان نیز، بلافاصله اعلام کردند که آزمایش کلونینگ جنین انسان در آلمان، جرم علیه دولت (و در نتیجه جامعه) محسوب مى‏شود و تا پنج سال محکومیت زندان را در پى دارد.
واتیکان تولید اولین نوزاد شبیه‏سازى شده را بیانگر نوعى باور وحشیانه دانست که فاقد اصول اخلاقى و انسانى است و شبیه‏سازى را نتیجه یک ذهنیت بى‏رحمانه برشمردند.(47)
کلیساى کاتولیک روم، زندگى را هدیه‏اى خدادادى؛ نه یک تولید صنعتى دانسته و شبیه‏سازى را مداخله در کار خدا تلقى مى‏کند.
در انگلستان، براى کلونینگ انسان اجازه‏نامه لازم است و براى این کار هیأتى از طرف دولت تعیین شده است و این هیأت نیز از صدور چنین اجازه‏اى، خوددارى مى‏کند. متجاوزان از این امر، به ده سال زندان محکوم خواهند شد.(48) این کشور، در سال 2001 میلادى عمل شبیه‏سازى پژوهشى یا درمانى را قانونى اعلام کرد.
در ژاپن، هر نوع تحقیق و پژوهش درباره همانندسازى انسان ممنوع است و اقدام به چنین عملى مجازات زندان تا ده سال و جریمه نقدى تا ده میلیون ین (معادل 85 هزار دلار) را در پى دارد.(49)
مقامات چین، سایتهاى اینترنتى از قبیل «یاهو» و «ام اس ان» (متعلق به شرکت مایکرو سافت) را وادار کرده‏اند که نشر داستانها و گزارشهاى منفى و ناگوار پیرامون بیوتکنولوژى انسانى به زبان چینى را محدود کنند و براى این منظور تهدید کرده‏اند که امتیاز فعالیت آنها در چین را لغو خواهند کرد.(50) در هنگ‏کنگ، همانندسازى آدمى منع شده است و در تایوان نیز لایحه ممنوعیت آن، در شرف تصویب مى‏باشد.(51)
همچنین سنگاپور و اسرائیل و کشورهاى دیگر به این موضوع اشاراتى داشته‏اند که اگر ایالات متحده آمریکا به سبب دغدغه‏هاى اخلاقى خود، به محدود ساختن تلاشهاى خود در چنین زمینه‏هایى ادامه دهد، آنها علاقه‏مند خواهند بود که در حوزه سلولهاى بنیادى و سایر حوزه‏هاى مشابه، به پژوهش پرداخته و آن را ادامه دهند.(52) البته ایالات متحده، مجموعه‏اى گسترده از مقررات در محافظت از سوژه‏هاى انسانى در آزمایشهاى علمى پدید آورده، که دلیل عمده آن، فعالیتهاى مؤسسات ملى بهداشت در این زمینه بود. مؤسسات ملى بهداشت در نخستین سالهاى فعالیت خود، یک نظام بازبینى همطراز براى ارزیابى پیشنهادهاى پژوهشى برقرار کردند ولى در تشخیص مخاطرات قابل قبول، که سوژه‏هاى انسانى در امر پژوهش را تهدید مى‏کنند، به خواستها و نیازهاى جامعه علمى گردن نهادند. با فاش شدن رسوایى بیمارستان ویژه درمان بیماریهاى مزمن یهود در سال 1963 و یا رسوایى مربوط به سیفلیس در سال 1972 عدم کارایى این نظام به اثبات رسید. این حوادث، به تدوین مقررات تازه فدرال در سال 1974 منجر شد که هدف از آن، محافظت از سوژه‏هاى پژوهشى در طول تحقیقات بود و این امر، به تشکیل کمیسیون ملى حفظ سوژه‏هاى پژوهش‏هاى زیست پزشکى و رفتار منجر گردید.(53) در حال حاضر طبق قوانین فدرال آمریکا استفاده از درآمدهاى مالیاتى براى شبیه‏سازى انسان ممنوع است اما شرکت کلوناید یک مرکز خصوصى است و مشمول این قانون نمى‏شود.(54)
در اوت سال 2002، آلمان و فرانسه از کوفى عنان دبیر کل سازمان ملل دعوت کردند که پیش‏نویس ممنوعیت شبیه‏سازى انسانى را براى اجرا به سراسر دنیا ابلاغ کند.(55)
در مجموع، از نوامبر سال 2001، 24 کشور شبیه‏سازى کودکان را ممنوع کرده‏اند که آلمان و فرانسه، هند، ژاپن، آرژانتین، برزیل، آفریقاى جنوبى و انگلستان، از آن جمله هستند.
شبیه‏سازى انسان در سطح بین‏المللى
در سطح بین‏المللى هم اقداماتى در مورد شبیه‏سازى صورت گرفته است. از جمله سازمان بهداشت جهانى در قطعنامه‏اى که در تجمع جهانى سالانه این سازمان به تصویب اکثریت رسید، شبیه‏سازى انسان را از تولید مثل غیرجنسى، غیرقابل قبول خواند. این قطعنامه، در کمیته سازمان بهداشت جهانى به تصویب رسید. این سازمان اعلام کرده که، استفاده از تولید مثل غیرجنسى، به منظور شبیه‏سازى انسان، از نظر اخلاقى غیرقابل قبول و مخالف ارزش و اخلاقیات انسان است و از دبیر کل سازمان بهداشت جهانى خواسته است تا در مورد تأثیرات فنون تولید مثل غیرجنسى حیوانات و گیاهان بر سلامت انسان، به تحقیق بپردازند.(56)
همچنین سازمان جهانى یونسکو با بیان مسأله استنساخ، از سازمان ملل خواست تا هر چه سریعتر، بیانیه‏اى صادر کند که در آن، یک شرکت تحقیقاتى آمریکایى متعلق به بربگت بویسلیر را که ادعاى شبیه‏سازى کرده است متوقف کند. یونسکو همچنین، خواستار توقف کلیه بحثها و آزمایشهاى علمى‏اى شد که در این مورد صورت مى‏گیرد.(57)
علاوه بر اینها، فعالیتهاى بین‏المللى که منشأ تدوین کنوانسیونها، اعلامیه‏ها و اسناد بین‏المللى است، در این زمینه نیز، آغاز شده است و به موازات تحولات سریع علمى و فناوریهاى بیولوژیکى، تکمیل و تنظیم اسناد در دست اقدام است. از جمله این فعالیتها مى‏توان به «بیانیه جهانى ژنوم انسانى و حقوق بشر»، مصوب 1997 کنفرانس عمومى یونسکو، «کنوانسیون حمایت از حقوق بشر و کرامت انسانى در رابطه با کاربرد زیست‏شناسى و پزشکى» مصوب آوریل 2001 میلادى، «کنوانسیون حقوق بشر و زیست پزشکى» و تصمیم شماره 202 شوراى اروپا 1997 در خصوص پیش‏نویس پروتکل الحاقى به کنوانسیون حقوق بشر و زیست پزشکى در ممنوعیت شبیه‏سازى مولد انسان (در چهارچوب اتحادیه اروپا) اشاره کرد. سازمان ملل متحد (و مشخصا کمیته حقوقى مجمع عمومى این سازمان) به تازگى، اقداماتى را در زمینه تهیه و تدوین یک کنوانسیون بین‏المللى براى مقابله با شبیه‏سازى مولد انسان به انجام رسانده و در صدد است این کنوانسیون را به دولتها ارائه نماید. از جمله فعالیتهاى کمیته ششم، بررسى طرح پیشنهادى ارائه شده به منظور تدوین یک کنوانسیون راجع به ممنوعیت شبیه‏سازى مولد انسان بود. عنوان مزبور (به صورت برنامه کار 174) به پیشنهاد فرانسه و آلمان در برنامه اجلاس 56 مجمع عمومى گنجانده شد و کمیته ششم نیز در نشست بیست و هفتم خود در 19 نوامبر 2001، آن را بررسى کرد. در این زمینه کمیته ششم، پیش‏نویس قطعنامه‏اى با عنوان «کنوانسیون بین‏المللى مقابله با شبیه‏سازى مولد انسان» را که از سوى نماینده فرانسه ارائه شده بود، بدون رأى‏گیرى، تصویب و به مجمع عمومى ارائه کرد. مجموع عمومى هم آن را در نوامبر 2001 با بررسى گزارش کمیته ششم، به تصویب رساند و نیز مجمع عمومى طى قطعنامه‏اى در دسامبر 2002 تصمیم گرفت کمیته ویژه‏اى را تأسیس کند تا جزئیات طرح مربوط به کنوانسیون مذکور بررسى شود.(58)و(59)
همچنین‏مقرراتى در خصوص آزمایش روى انسانها، در سطح بین‏المللى‏وجود دارد. قوانین نورنبرگ، که به دنبال افشاى آزمایشهاى نازیها در اردوگاه‏هاى اسراى جنگى تدوین گردید، این اصل را تثبیت‏کرد که آزمایشهاى پزشکى تنها با رضایت‏خود سوژه‏هاى‏انسانى مى‏تواند روى آنها صورت گیرد.(60)
نتیجه‏گیرى
مسأله شبیه‏سازى یا کلونینگ از پدیده‏هاى نو پدید در عالم پزشکى است. شبیه‏سازى تولید موجود زنده بدون انجام عمل لقاح است و که شبیه‏سازى انسان، یکى از مواردى است که واکنشها و عکس‏العمل‏هایى در سراسر جهان برانگیخته است. هر چند در مجموع، با اصل قضیه شبیه‏سازى، مخالفت نمى‏شود ولى از لحاظ حکم ثانوى به دلیل تالى فاسدهایى که از بعد اخلاقى و حقوقى وجود دارد، باید معتقد به حرمت شد.
مسأله شبیه‏سازى فقط مربوط به کشورهاى اسلامى نیست بلکه همه جهانیان با آن درگیر هستند. با وجود این، علوم و معارف تجربى بشرى، هم از جهت موضوع و هم از جهت دامنه آن، مسأله شبیه‏سازى را یک پدیده جدید پزشکى معرفى مى‏کند که بر پهنه جغرافیایى و دامنه علمى این رشته در تمامى کشورها سایه خواهد افکند. این در حالى است که پدیده شبیه‏سازى انسان، مسأله‏اى است که خواه ناخواه ضرورت دارد جهت‏گیرى دینى آن روشن شود و نظرات فقهى و کارشناسانه دینى در خصوص آن، تبیین شود. طبعا چنین نظر فقهى لازم‏الاجرایى، از یک سو تکلیف متخصصان و محققان علوم پزشکى در کشور را مشخص مى‏کند و از سوى دیگر نحوه رفتار جمهورى اسلامى ایران را در فعالیتها و همکاریهاى بین‏المللى و از جمله نحوه فعالیت و الحاق به طرح پیشنهادى تدوین کنوانسیون منع شبیه‏سازى مولد انسان و سایر اسناد بین‏المللى مربوطه روشن مى‏کند. علاوه بر آن، چنانچه بتوان جوانب علمى و فقهى مسأله شبیه‏سازى انسان را تبیین کرد؛ به گونه‏اى که ابعاد فقهى آن در یک مجموعه گسترده‏تر و در همکارى بین‏المللى با سایر کشورهاى اسلامى نیز به بحث و بررسى گذاشته شود، مى‏توان ابتکار ارائه طرحى پیشنهادى در مورد تدوین یک کنوانسیون اسلامى بین‏المللى (مثلاً در چهارچوب سازمان کنفرانس اسلامى) را نیز به دست گرفت.
پی نوشتها:
1ـ کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم‏شناسى، محقق و نویسنده.
2ـ شایان ذکر است که استنساخ با تناسخ، یکى نیستند و یک تفاوت عمده دارند: تناسخ، دمیدن همان روح است به بدن دیگرى؛ در حالى که در شبیه‏سازى دو روح است در یک بدن و این جسم که مشابه جسم قبلى است، به لحاظ روح و سایر ابعاد، با توجه به محیط و... [با یکدیگر] فرق مى‏کند و از مقوله مجردات است و فیزیکى نیست. شبیه‏سازى و موضع‏گیرى دین و جامعه، خبرنامه حقوق فناورى، آبان ماه 1382، ش 6.
3ـ ناصر فقیه، پاسخ به شبهات؛ مجله یاس، ش 5؛ جواد خرمى، شبیه‏سازى انسان، پیامدها و عکس‏العمل‏ها، مجله مبلغان، ش 51.
4ـ منصور اشرفى، کلونینگ از نظر اخلاقى، فصلنامه مکتب اسلام، ش 5.
5ـ ناصر فقیه، پیشین.
6ـ ابوالقاسم علیان نژادى، شبیه‏سازى، مجله پژوهش و حوزه، 1380، ش 6، ص 23.
7- Therapeutic cloning.
8ـ محمود صادقى، بررسى فقهى و حقوقى همانندسازى انسان، مندرج در: خلاصه مقالات اولین کنگره پزشکى قانونى کشورهاى اسلامى، ص 95.
9- dolly.
10ـ شبیه‏سازى و موضع‏گیرى دین و جامعه، پیشین.
11- Amit sen cupta, human cloning a distinct possibility: www.pd.cpim.org.
12ـ مرکز تحقیقات فقهى قوه قضائیه، گنجینه استفائات.
13ـ همان.
14ـ همان.
15ـ آیا شبیه‏سازى با مبانى اسلامى سازگار است؟ روزنامه قدس، 10/12/81.
16ـ شبیه‏سازى انسان، دخالت در کار خداوند نیست، روزنامه اعتماد، 10/10/81.
17ـ بشر فراهم‏کننده مقتضیات است، روزنامه همشهرى، 29/10/81.
18ـ سید محمدحسین فضل‏الله، الندوة، بیروت، 1423 ق.، ج 10، ص 67.
19ـ مجله المسلمون، 1417 ق.، ش 623. به نقل از جواد خرمى، پیشین.
20- http://news.awse.com/30.dec2002/technology/29625ar.
(برگرفته از مجله (شبیه‏سازى، خبرنامه حقوق فناورى، پیشین)
21ـ یوسف قرضاوى، شبیه‏سازى، ترجمه نور الدین سعیدیانى، مجله دین‏پژوهان، 1382، ش 3، ص 23.
22ـ جواد خرمى، پیشین.
23ـ شبیه‏سازى؛ بیم‏ها و امیدها، آموزش معارف اسلامى، ش 49، ص 37.
24ـ بقره / 29.
25ـ فرقان / 2.
26ـ فرقان / 59.
27ـ واقعه / 64 ـ 63.
28ـ نحل / 4.
29ـ ناصر فقیه، پاسخ به شبهات، مجله یاس، ش 6 و نیز ر.ک.: شبیه‏سازى و موضع‏گیرى دین و جامعه، پیشین.
30ـ شبیه‏سازى انسان، دخالت در کار خداوند نیست، پیشین.
31ـ همان.
32ـ بشر فراهم کننده مقتضیات است، پیشین.
33ـ ر.ک.: عبدالعزیز ساجدنیا، دیدگاه اسلام پیرامون شبیه‏سازى، مجله آبادى، 1381، ش 26، ص 46.
34ـ ناصر فقیه، پیشین؛ حمیدرضا شریعتمدارى، بدل‏سازى انسان، فصلنامه حوزه و دانشگاه، ش 10، ص 122.
35ـ ابوالقاسم علیان نژادى، پیشین، ص 26؛ حمیدرضا شریعتمدارى، پیشین؛ منصور اشرفى، پیشین.
36ـ شبیه‏سازى؛ بیمها و امیدها، پیشین؛ حمیدرضا شریعتمدارى، پیشین، ص 118.
37ـ همان.
38ـ حمیدرضا شریعتمدارى، پیشین.
39ـ جواد خرمى، پیشین.
40ـ عبدالعزیز ساجدنیا، پیشین، ص 47.
41ـ ابوالقاسم علیان نژادى، پیشین، ص 25؛ جیمز گیوویلسون، شبیه‏سازى و گسست نظام اخلاقى، مجله سیاحت غرب، ش 8، ص 78.
42ـ حمیدرضا شریعتمدارى، پیشین، ص 120.
43ـ ر.ک.: منصور اشرفى، پیشین.
44ـ به نقل از موسى دنیر، شبیه‏سازى از دیدگاه فقه اسلامى، مجله دانش‏پژوهان، 1382، ش 4، ص 153.
45- htm=other 15% ther 81008: www.kayhannews.com. (به نقل از: خبرنامه حقوق فناورى، پیشین)
46ـ شبیه‏سازى و موضع‏گیرى دین و جامعه، پیشین، ص 65.
47- www.kayhan.com (به نقل از: خبرنامه حقوق فناورى)
48ـ منصور اشرفى، پیشین.
49ـ شیرین میرزاده، موافقان و مخالفان شبیه‏سازى انسان، مجله زنان، ش 96، ص 48.
50ـ آینده ما در عصر پسا ـ انسان، روزنامه آفتاب یزد، 16/10/1381.
51ـ حمیدرضا سعیدى‏نژاد، نقدى بر نظریه پایان تاریخ، سیاست خارجى، ش 16.
52ـ همان.
53ـ دولتها و شبیه‏سازى انسان، روزنامه آفتاب یزد، 18/10/81.
54ـ شیرین میرزاده، پیشین.
55ـ آینده ما در عصر پسا ـ انسان، پیشین.
56- www.albayan.ca.ae/2003/01/www/23-htm. .به نقل از: خبرنامه حقوق فناورى
57ـ شبیه‏سازى و موضع‏گیرى دین و جامعه، پیشین.
58ـ موسى دنیر، پیشین، ص 153.
59ـ شبیه‏سازى انسان از نگاه حقوق بین‏الملل، روزنامه جام جم، 4/3/1381.
60ـ دولتها و شبیه‏سازى انسان، پیشین.