گزارشى از کتاب ماجراى معنویت در دوران جدید

درآمد
بعد از گذشت قرون وسطى و رسیدن به دوران جدید، عقل و آگاهى، نزد بشر از اهمیت خاصى برخوردار شد و به یکباره به توسعه‏اى باور نکردنى دست پیدا کرد. این تمدن در غرب، داراى جنبه‏هاى مثبت و منفى خاص خود بود. در واقع، مسأله اصلى که در این کتاب به آن پرداخته شده، همان موضوعى است که ژان ژاک روسو از آن، به بحران در اخلاقیات تعبیر کرده است، و این بحران به دلیل کوشش در برآوردن خواسته‏هاى مادى و غفلت از روح پاک انسانى، به وجود آمده است.
فصل اول: کلیاتى از فرهنگ، تمدن و معنویت
بنابر نظریه تیلور و جامعه شناسان برجسته دیگرى چون مارتین، فرهنگ، شامل تمامى اشکال زندگى انسان است، و از این رو، جزء معنوى و جزء مادى آن از همدیگر مجزا نیستند. بخشى از فرهنگ، مربوط به دنیاى درونى انسان است. انسان فطرتا نیازمند ارتباط با خداست، و معنویت در این رابطه نقش بزرگى را ایفا مى‏کند. معنویت در طول تاریخ به زندگى بشر سمت و سو داده، مشکلات روحى او را برطرف کرده و رضایت‏مندى خاصى را ایجاد کرده است. مطالعات روى بشر نخستین نیز، گویاى این است که تمایلات معنوى و روحانى در بین انسان اولیه هم به صورتهاى مختلف وجود داشته است. اما متأسفانه فرهنگ غرب با توجه بیش از حد به قسمت ظاهرى و غفلت از بخش درونى آن، نتایج زیانبارى به ارمغان آورد که روز به روز به صورت واضح‏ترى قابل مشاهده است. براى پى بردن به جریان معنویت‏زدایى، ارائه اطلاعات درباره تاریخ غرب ضرورى است، و چون اروپاییان پس از مسیح، پیرو ادیان الهى محسوب مى‏شدند، ذکر نکاتى از تاریخ مسیحیت نیز بى‏فایده نخواهد بود. تاریخ اروپا به سه دوره مهم تقسیم شده است: 1 ـ دوران باستان؛ 2ـ دوران وسطى؛ 3 ـ دوران جدید. بین این سه دوره، قرون وسطى اهمیت شایان توجهى دارد. در قرون وسطى، ابهام خاصى در عقاید دینى و فلسفى وجود داشته است. عقاید مذهبى تحت تعالیم کلیسا در کلیشه‏هاى ویژه‏اى گرفتار بوده و حتى تعلیم و تربیت نیز، تحت کنترل قدماى کلیسا، صورت مى‏گرفته است. این سخت‏گیریها منجر به تجمع انرژى سرخورده‏اى در اروپاییان گشت و آنها را روز به روز به رنسانس نزدیکتر کرد (رنسانس دورانى است که با ترقى در اروپا را شروع شده است.) ویلیام رابرت، شرایط قرون وسطى را این گونه توصیف کرده است: «دین براى انسان قرون وسطى بیش از آن که الهیات باشد، قالب مستحکم روان شناختى بود که زندگى فردى از تولد تا مرگ را در برمى‏گرفت، و بر اساس آداب و شعایر آن، مى‏شد به رخدادهاى عادى و غیر عادى جلوه‏اى مقدس و مطهر داد.» پس از رنسانس، انسان از قیود کلیسا رهایى یافت و دل از آسمان ملکوتى رهانید و با دستانش شروع به ساختن بهشتى روى زمین کرد.
فصل دوم: فرایند معنویت‏زدایى از طبیعت (ضربه کیهانى)
اخترشناسان در دوران جدید، محرک اصلى تحولات علمى و معرفتى بوده‏اند؛ به همین دلیل شهریار زمانى، نام این فصل را ضربه کیهانى نهاده است. البته اشاره به نام چند تن از اخترشناسان و بیان نظریاتشان، بجا بودن انتخاب این نام را بیشتر مشخص مى‏کند.
در اواخر قرون وسطى، طبیعات ارسطویى که همراه با الهیات، پاسخگوى مسائل علمى بود، ناگهان با نواقص عمده‏اى مواجه گردید. با ظهور راجر بیکن و نظریه‏پردازان نوافلاطونى که علاقه‏اى شدید به ریاضیات داشتند، علم ارسطویى کم‏رنگ و کم‏رنگ‏تر شد. در تفکر نوافلاطونى جهان جوهر هندسى دارد، و براى فهم جهان هندسى، به زبان ریاضى نیاز است. یکى از دانشمندان آن دوران گالیله(1) بود. او در روزگارى مى‏زیست که ریاضیات هنوز در حد یک مشغولیت ذهنى به شمار مى‏رفت. در آن دوران اروپاییان مى‏خواستند دنیایى جدید و بى‏نیاز از کمک دیگران بسازند. گالیله نیز، چون دانشمندان آن دوران، جهان را مجموعه‏اى از علائم ریاضى مى‏دانست و با تعریفى که از جهان و روابط آن ارائه داد، جهان بینى جدیدى که بعدها با نظریه نیوتن(2) کامل شد، مطرح گردید. این جهان‏بینى، منجر شد تا اصل علیت زیر سؤال برود. گالیله در توضیح حرکت اجسام مى‏گوید: هر گاه جسمى را به حرکت درآوریم، آن جسم جهت حرکتش را حفظ خواهد کرد و اگر به مانعى برخورد نکند تا بى‏نهایت پیش مى‏رود. فیزیک‏دانان پس از گالیله، با استفاده از اصل چگالى موفق شدند نیاز دائمى معلول به محرک را نفى کنند. البته گالیله هیچ‏گاه بحثى از انکار خداوند نکرد ولى در فلسفه او، خداوند خالق اتمها و سرسلسله علل فاعلى بود نه علت غایى. گالیله بنیان‏گذار تئورى حقیقت در مکانیک است و نیوتن پس از آن موفق شد این تئورى را بر پایه سه قانون نیوتنى استوار سازد. نیوتن با وجود این که خدا را آفریدگار جهان مى‏دانست ولى جهان را بعد از خلقت، بى‏نیاز و مستقل از خدا فرض کرد. طبق نظر نیوتن، خداوند موظف است تا از عالم محافظت نماید. نکته مهم دیگر این است که دانشمندان دیگر، همین قدر ارزش را هم از خداوند دریغ کردند؛ به طور مثال، فیلسوفى چون کانت، فهم ذات خداوند را بیرون از دایره معرفت بشر مى‏دانست. هیوم حتى احکام ضرورى علت اوّلى را انکار مى‏کرد، و لاپلاس اراده خداوند را دخالتى بیهوده در نظام عالم مى‏دانست.
در دوران جدید هر چه علم پیشرفت مى‏کرد رازهاى پنهانى طبیعت بیشتر آشکار مى‏شد و انسان متفکر، تسلط خود را بر طبیعت بیشتر ثابت مى‏نمود. در این دوران، مبانى دوران میانى، رفته رفته ارزش خود را از دست داد و جهان روز به روز به مادى‏گرایى نزدیکتر شد. با حذف ارزشهاى معنوى، ارتباط انسان با خدا نیز زنجیرى در حال گسستن بود تا جایى که آرتوربِرت مى‏گوید: پس از آمدن نیوتن، خدا تبدیل به سر مهندس عالم گردید. با پیشرفت تمدن در غرب، بشر به جاى این که با شناخت بیشتر بر معرفت خویش بیفزاید و به خدا نزدیکتر شود، هدف خود را از این تمدن، تنها کشف نظام حاکم بر طبیعت قرار داد. همانگونه که پیشتر اشاره کردیم کشفیات دانشمندانى چون گالیله و نیوتن منجر به تزلزل قانون علیت گشت و این تزلزل سهم بسزایى در جریان حذف معنویت داشت. گالیله معتقد بود، علت تامه در تحقق علت، طبق تعریف پشینیان همیشه خدا نیست؛ به طور مثال او نیرو را علت تامه براى حرکت مى‏دانست و اراده خدا را در این بین، کاملاً بى‏تأثیر تلقى مى‏کرد و مى‏گفت: حوادث و معلولها ناشى از علت غایى نیست بلکه متأثر از تغییرات کمى یا ریاضى است. او خداوند را خالق منشأ عالم که از نظر او اتم بود، مى‏دانست و عقیده داشت خدا علت پیدایش جهان به صورت کنونى نیست. نیوتن خدا را در خلق جزئیات قبول داشت و این جزئیات، از نظر او نیرو و ذرات بنیادین بود. نیوتن مى‏گفت: تکوین جهان بر اساس اتفاق بوده است. در جهان، نیرو سرآغاز همه چیز است و ذرات اتمى با اصل بقاى انرژى در حرکت هستند. در مجموع، نظرات این دو دانشمند که بسیار مفصل‏تر و پیچیده‏تر از این چند سطر است، باعث شد تا نیاز علت به معلول در بقا کاملاً از بین برود.
فصل سوم: فرایند جدایى معنویت از عقل (ضربه فلسفى)
با از بین رفتن تقدس و مقبولیت احکام و قواعد قرون وسطى، مردم در ابتداى دوران جدید، به هر چه که قبلاً، قانون بود، با دیده شک مى‏نگریستند. در این بین، نهادهاى دینى و سیاسى به خاطر مقاصد سیاسى‏شان سعى در متقاعد کردن متفکرین آن دوران داشتند که این موضع‏گیرى منجر به پافشارى بیشتر متفکران بر درستى عقایدشان شد. در این زمان، رنه دکارت با طرح این جمله که من شک مى‏کنم، پس هستم، فصل جدیدى را بر روى دنیاى در حال تغییر و تحول آن زمان اروپا گشود. از نظر رنه دکارت جوهر اصلى جهان مادى و روح آن، ماشینى بود. البته دکارت در کنار این جهان مادى جهان دیگرى را قبول داشت که آن جهان شامل ادراک، احساس، تخیل و مسائل ماوراء مادى مى‏شد. چون دکارت علت غایى را قبول نداشت، بصراحت مى‏گفت خداوند دیگر نمى‏تواند قوانین حرکت را ملغى سازد، یا امتداد راه را از ماده بگیرد. وى مطالعات بسیار زیادى روى طبیعت انجام داد و نتیجه‏اى که به دست آورد این بود که هیچ‏کدام از پدیده‏ها، از حوزه تجربى و عقل انسان بیرون نیست. او اعتقاد داشت که خدا زمانى که جهان را خلق مى‏کرده، مقدار کلّى حرکت را تعیین کرده و جهان را به صورت مادّه‏اى بعددار آفریده است که بعدها این جهان، خود به اجزاى دیگرى تقسیم شده و این اجزا رفته رفته به صورت امروزى درآمده است. دکارت با ارائه فلسفه مدرن که ترکیبى از عقل گرایى و شک بود، جاى پاى خود را محکم نمود. دریدا درباره دکارت مى‏گوید: دکارت ایده‏اى را که سرچشمه نداشته باشد از دایره حقیقت بیرون مى‏داند و در نتیجه، امور معنوى از قلمرو علم حذف شدند. دکارت آن بخش از وجود انسان را که با ریاضى هم‏خوانى داشت و مادى بود، ارزشمند مى‏دانست و بعد دیگر انسان؛ یعنى بعد روحى او را بى‏ارزش تلقى مى‏کرد، و این بُعد را در جهان دوم که علم با آن سر و کار نداشت، قرار مى‏داد. دکارت در مورد اثبات خدا مى‏گوید: مثل این است که آدمى فکر کند چند میلیون دلار پول در بانک دارد بدون این که بتواند این ادعا را ثابت کند.
فیلسوف دیگرى که با نظریاتش، فصل جدیدى را در این مقوله رقم زد، کانت بود. وى با نظریه «نقد عقل محض»، دنیا را تکان داد، وى را بنیان‏گذار فلسفه مدرن مى‏دانند. کانت نه تئورى پروتستان را درباره فساد کامل طبیعت پذیرفت و نه این نظر را که انسان مخلوقى کامل در طبیعت است. او با این که تصورات تجربى را مبدأ تصورات نخستین خود در نظر گرفته بود ولى تصورات شهودى و فطرى را هم منکر نشد و نکته قابل توجه در واژگونى رابطه انسان با خدا در نظریات کانت، همین نکته بود. او حتى نظریات خداشناسى را نقد کرد و درباره برهان نظم گفت: این برهان حداکثر براى اثبات ناظم دنیا کفایت مى‏کند و دلیلى براى اثبات خالق هستى نیست. نظریات کانت منجر به تجزیه جهان به دو بعد مجزا گردید: بخشى که در محدوده فهم و تجربه بود و بخش دیگر که به علت ماورا طبیعى بودن مطرود شده بود. تقسیم دنیا به دو بخش ماوراء طبیعى و طبیعى پیامدهاى زیر را به دنبال داشت: 1ـ ارتباط انسان با تعالیم الهى قطع، و امور معنوى، امورى غیر واقعى و خارج از ذهن معرفى شد. 2ـ ارتباط انسان با بخش روحانى وجودش، قطع شد. 3ـ علم و دانش، از امور معنوى روى گردان شد. 4ـ از آنجا که امور معنوى تجربه نشدنى بود، در حیطه تاریخ قرار گرفت و خداوند از جایگاه والاى خویش به زیر آورده شد و بشر، جاى خدا را گرفت.
در آن‏دوران، جهان به گونه‏اى تغییر کرد که‏بشر سخت گرفتار روزمرگى‏هاى خویش گشت.انسان در آن دوران، دیگر خود را برتر از طبیعت نمى‏دید و حس مى‏کرد پدیده‏اى است در کنار سایر پدیده‏ها که فناپذیر و از بین‏رفتنى است. در حقیقت، در آن زمان، زندگى بشر میان تهى و بى‏روح شد. هدف فلاسفه آن دوران، ترقى انسان از درجات پایین به درجات عالیه بود ولى آنها نه تنها کمکى به انسان سردرگم آن زمان نکردند بلکه او را در گردابى که خود با دست خود در اطراف خویش ساخته بود، رها کردند.
فصل چهارم: فرایند معنویت‏زدایى از انسان (ضربه زیست‏شناسى)
اگر چه ریاضیات و دانشمندان علوم ریاضى، نقش بسیار مهمى در تغییر و تحول فرهنگ مغرب زمین ایفا کردند، اما دوران درخشش ریاضیات در اروپا مدت زیادى به طول نینجامید، و رفته رفته زبان زیست‏شناسى جاى الفباى ریاضى را گرفت. طبیعى‏دانان در زمینه‏هاى مختلف، دست به تحقیق و بررسى زدند و نظریات جدیدى را ارائه کردند؛ طبقه‏بندى جانوران و گیاهان بکلى تغییر کرد؛ زمین شناسان عمر زمین را طبق بررسى جدید، متفاوت از عمرى که گفته شده بود، اعلام کردند. در این دوران، صحبت از تبدیل صورتهاى ساده به صورتهاى کاملتر به میان آمد، و نظریه تکامل توسط داروین مطرح شد. مسائل زیست‏شناسى به این دلیل که فهمشان از علوم ریاضى آسان‏تر بود، به سادگى به زندگى معمولى مردم کشیده شد و مردم همراه با تحولات، لحظه به لحظه پیش رفتند. به دنبال تلاش محققان، فسیل‏هایى از جانوران منقرض شده کشف شد و این سؤال مطرح گردید که آیا انقراض این موجودات، و پذیرفتن تغییر براى حفظ بقا بوده است؟ داروین با آزمایشهایى که روى یک گونه خاص انجام داد، این اصل را مطرح کرد که تغییرپذیرى گونه‏ها از طریق ژن منجر به تکامل انواع مى‏شود و دانشمندان این نظریه را به کل عالم تعمیم دادند. بعد از آن که داروین، نظریاتش را بیان کرد، بزرگان کلیسا واکنشهاى شدیدى از خود بروز دادند؛ در صورتى که داروین هنوز نقطه اصلى نظریاتش را بیان نکرده بود. پس از مدتى اعلام کرد که انسان موجودى است کاملاً طبیعى که در طى هزاران سال زیست در کره خاکى به شکل فعلى درآمده است. داروین بر این نکته که انسان از نظر غریزى شبیه با حیوانات است، نیز بسیار تکیه کرد. اشکال اساسى داروین در این بود که وى از یک دسته مسائل بسیار اساسى به طور واضح چشم‏پوشى کرد. وى همیشه ابراز مى‏کرد که به خدا اعتقاد دارد ولى در پاسخ ناقدانى که غریزه دینى انسان را در حیوان جستجو مى‏کردند، گفت: من در مطالعاتم با امورى که در حوزه دین است، کارى ندارم؛ در صورتى که وجود تجلیات قدسى معنوى و اخلاقى، فقط در انسان، از ابتداى خلقت تا کنون وجود داشته است و این نکته قابل اغماض نیست. همان طور که عقاید کپرنیک در تغییر خط مشى فلسفه تأثیر بسزایى داشته است، انقلاب تکاملى داروین نیز علاوه بر علوم طبیعى، در علوم انسانى به خصوص روان‏شناسى تأثیرگذار بود. زیست شناسان حتى از نظریات فلاسفه دوران پا را فراتر گذاشتند و با انقلاب وراثتى، عامل وراثت را جایگزین آن کردند.
فصل پنجم: فرایند معنویت‏زدایى از طبیعت (ضربه روان‏شناسى)
در دوران جدید؛ ستاره شناسان، فیزیک‏دانان و دانشمندان علوم ریاضى، گام اول را در تحولات جهانى و ایجاد جهان‏بینى نوین برداشتند. به دنبال آنها فلاسفه، فلسفه ترکیبى را بنا نهادند و در مرحله سوم، زیست‏شناسان بودند که به ارائه نظریات خویش پرداختند و در آخرین حلقه این زنجیر روان‏شناسان با استفاده از قوانین طبیعى، شخصیت انسان را پایه‏گذارى کردند. توماس هابز(3) و جان لاک(4) به عنوان دانشمندانى هستند که آراى‏شان در حوزه روان‏شناسى تأثیر گذاشته‏اند. هابز عقیده داشت که هیچ قضیه روحى بدون تبعیت از رابطه على و معلولى به وجود نمى‏آید، اما علت حرکت در هر جسمى در جسم دیگر موجود است که خود محرک و مماس با جسم اولى است. به نظر او، ذهن داراى حرکت است و این حرکت، حرکت یک جسم آلى است در بدن. وى در نقد نظریه دکارت مى‏گوید: ذهن نمى‏تواند جوهرى از جوهر جسمانى داشته باشد و این نظریه را برگرفته از تفکرات دوران میانى مى‏داند. هابز مى‏گوید: خداوند نامى است که عقل براى علت‏العلل اشیاء انتخاب کرده است و انسان هیچ تصورى از وجود خدا ندارد. جان لاک در توضیح اندیشه‏هاى فطرى مى‏گوید: اندیشه‏هاى فطرى قابل اثبات نیستند و مفاهیمى مانند خداوند که فطرى مى‏نماید، انسان را به خطا مى‏اندازد. دلیلش هم آن است که مفهوم خداوند، بر خلاف باور رایج فقط به سبب تعالیم دوران طفولیت، در ذهن ایجاد شده است.
روان‏شناسان دوران جدید، به تبعیت از نظر دکارت که عالم را به ساعت بزرگى تشبیه کرد، انسان را به ساعتى تشبیه کردند که حرکات، روحیات و خصوصیات آن قابل مشاهده، تجربه و پیش‏بینى است. با این نظر، انسان که نماینده خدا بر روى زمین بود به یک پدیده کاملاً ماشینى تبدیل شد که به این فرایند کاهش‏گرایى گویند. با این مجموعه، تغییرات روان‏شناسى نوین شکل گرفت. آنچه در این تغییرات، شایان توجه است، آشنایى با شرایطى است که روح الهى را از بشر جدا کرد. مصداق بارز این موضوع در روان‏کاوى بروز کرد. در این علم، روح را پدیده‏اى فیزیولوژیک با کاربردهاى مشخص که حتى قابل آزمایش و مشاهد بود، مى‏دانستند و زیگموند فروید جزء معدود روان‏شناسانى بود که در تمام دوران علمى‏اش بر علم روان‏کاوى تمرکز کرد. نظریات فروید بیشتر بر حول محور مشکلات و مسایل غریزى دور مى‏زد. او ریشه تمام دردهاى بشر را سرکوب تمایلات جنسى مى‏دانست. گر چه نظریات فروید مورد قبول همه متفکران قرار نگرفت، ولى گام بسیار مهمى در حذف تدریجى معنویت بود. در دوران جدید که روح ماشینى بر تمامى علوم سایه افکنده بود، روان‏شناسى نیز از ذهن و رفتار انسان، برداشتى کاملاً ماشینى عرضه کرد و روان‏شناسان، روان‏شناسى را با توجه به قوانین فیزیک تعریف کردند. در این دنیاى مدرن، نتیجه تعمیم قوانین فیزیک به همه مقوله‏ها، این شد که تنها تفاوت بین انسان و حیوان، هوش انسان معرفى شود. فهم خواسته‏هاى درونى انسان به یک معضل حل نشدنى تبدیل گشت و به همین دلیل، روان‏شناسان براى فهم خواستهاى درونى، چاره‏اى اندیشیدند. آنها روى‏آورى به واکنشهاى عاطفى را توصیه مى‏کردند و مکاتب پرورش روح در غرب، به سرعت رواج یافت. روش این مکاتب مشابه روشهاى پرورش اندام در بدن بود. آنها به ترتیب سعى بر این داشتند تا خلأ قطع ارتباط روحى بشر را جبران کنند که متأسفانه روشهاى جدید هم نتوانست جاى مراقبه، مکاشفه و تزکیه را در انسان بگیرد و نه تنها کمکى به انسان نکرد، بلکه سبب انزواى بیشتر او نیز شد.
فصل ششم: نتیجه‏گیرى
تمدن غرب علاوه بر نکات مثبتى چون کشف نقاط بالقوه بشر و قوانین حاکم بر نظام طبیعت که توانست به بسیارى از نیازهاى مادى بشر پاسخ دهد، با نادیده گرفتن خواسته‏هاى روحانى وى ضربه مهلکى به نهاد پاک انسان در عصر جدید وارد ساخت. معرفت الهى که در برگیرنده تمامى نیازهاى بشر بود، در این دوران به کنارى نهاده شد و معرفت بشرى جاى آن را گرفت. حذف معنویت از تمام جنبه‏هاى زندگى بشر، برخى را بر این تصور واداشت که انسان طبیعتا دیندار نیست. فرهنگ غرب گرچه توانست بهترین رفاه جسمى رافراهم آورد ولى در ارضاى نیازهاى فطرى، موفقیتى به دست نیاورد، دلیل اصلى این شکست، شکافى بود که بین نفس و بدن در دوران جدید به وجود آمد و سیر معنویت زدایى در غرب به طور تدریجى به صورت یک قانون پیشرفته درآمد. فلاسفه در دوران جدید، خدایى ساختگى را برنامه‏ریزى کردند که مبانى این خدا با مبانى جهان‏بینى تغییر یافته دوران جدید، هم‏خوانى داشت؛ در نتیجه انسان نیز به گونه‏اى برنامه‏ریزى شد که توانایى زیست در این دنیاى ساختگى را داشته باشد. برنامه‏ریزى این انسان ساختگى کار زیست‏شناسانى بود که فاصله میان انسان و حیوان را برداشتند و با خلق بشر تک بعدى که تکامل یافته بود، موفقیت خود را با غرور ابراز کردند. حلقه گمشده این جریان براى به تکامل رسیدن پروژه حذف معنویت، فروید بود. وى با کشف منبع ناخودآگاه به عنوان منبع تجمع سرکوب شده و تکیه بر غرایز جنسى به عنوان مادر همه مشکلات، بشر را از آنچه بود به قههرایى دورتر فرستاد و بشر امروزه را در هزار توى پیچیده‏اى سرگردان کرد که شاید تنها راه حل رهایى از آن بازگشت به بسیارى از عقاید منسوخ شده ولى پر از معنویت قدیمى باشد.
نقدى بر فرآیند و برآیند کتاب
ماحصل فرآیند خدازدایى عصر جدید آن که علم به عنوان خداى عصر جدید، ظهور کرده، و جایگزین خداوند سنتى و وحیانى شده است، ولى این خداى جدید، قادر به ارائه یک الگوى جهان شمول، اخلاقى و نجات بخش بشرى نیست، لذا، زندگى بشر امروز، بى‏معنا و بى‏جهت شده. فرزند علم یعنى: تکنولوژى، در این باره پر مدعاتر، ولى در حل مشکلات بشر، عاجزتر است. علاج این معضل جدى، تفسیر نظرى و علمى جدیدتر از دین است، که در عین پیشرفت دادن بشر، به زندگى آن، معنا ببخشد.
داروین با عقایدى چون: ما فرزندان خدا نیستیم، بلکه فرزندان میمونیم، آغازگر تهاجمى بزرگ علیه خداى هستى شد. مارکس نیز، از داروین خواست، مقدمه‏اى بر کتاب سرمایه‏اش بنویسد، و در آن، اعتقاد به خدا را از بین ببرد. فروید، استدلال کرد که اعتقاد به خدا به خاطر توهم‏هاى ذهنى و کودکانه است. انیشتین با جملاتى مانند، هر آنچه، مى‏بینى بپذیر، اعتقاد به خدا را به ورطه نابودى انداخت، پیروان جدیدتر انیشتین هم گفتند، معرفت به خدا، غیریقینى است، و سرانجام نیچه، قبل از ابتلا به جنون گفت: خدا مرده است. البته کسانى از اندیشمندان غرب هم بوده‏اند که به خدا اعتقاد داشته‏اند، ولى نه به آن خدایى که هست، بلکه به آن خدایى که باید باشد. به بیان دیگر، عصر علم با این نگرش رشد کرد که خداوند مورد اعتقاد و باور آنها، یک تکنسین است. در این باره، هوفر در کتاب به خاطر تمام آن چیزهایى که مى‏دانیم، نوشت: یکى از دلایل عدم توسعه تمدن‏هاى غیرغربى، این بود که آنها، فاقد خداوندى بودند که براحتى بتوانند به یک مهندس قدرتمند تمام عیار تبدیل شود. از اینرو، افرادى چون گالیله و نیوتن پذیرفته بودند، و نیز، چنین تصور مى‏کردند که خداوند، مانند آنها، یک ساعت ساز و یا ریاضیدان بزرگ است. در هر حال، عصر علم، جایگاه بالایى براى عقل بشر قائل است، و نقدگرایى را در مرتبه‏اى بالاتر از ایمان مى‏نشاند، و صلاحیت وحى را، به عنوان حداقل یکى از منابع معرفت بشرى نادیده مى‏گیرد، بنابراین، نباید تعجب کرد که راسل بگوید: در صورت وجود خداوند، آن را مى‏توان به شکل یک معادله دیفرانسیل مطرح و حل کرد. احتمالاً کپلر هم، در باب این موضوع، همین گونه فکر مى‏کرد که تأثیر خداوند قدرتمند علم، به مراتب نتیجه بخش‏تر از خداوند گریه و استغاثه است؛؛ زیرا این خداى علم بود که انسان را به ماه فرستاد، مردم را در برابر امراض مسرى، واکسینه کرد، تصاویر و امواج را از طریق فضا، منتقل مى‏کند، و ما مى‏توانیم آنها را در اتاق نشیمن خود ببینیم و بشنویم، پس خداى علم، کنترل و قدرت بیشترى به مردم در مقایسه با سایر خدایان گذشته مى‏دهد.
اما خداى علم، همه پاسخ‏هایى که همه انسانها به آن نیازمندند، در اختیار ما قرار نمى‏دهد. مثلاً، حکایت علم از مبدأ و غایت انسان، رضایت‏بخش نیست. به سخن مفصل‏تر: علم در پاسخ به این سؤال که، آغاز خلقت چگونه بوده؟ احتمال تصادف را مطرح مى‏کند، و در جواب به این سؤال که، سرانجام عالم چه خواهد شد؟ باز هم پاى یک حادثه و اتفاق را به میان مى‏کشد، در حالى که از نظر بسیارى از مردم، حیات تصادفى، ارزش زیستن ندارد. به علاوه، خداوند علم براى این سؤال که ما چرا در این جهان هستیم؟ و یا چه دستورالعمل‏هاى اخلاقى، علم مى‏تواند، به ما ارائه کند، هیچ پاسخى ندارد، و کماکان، سکوتش را ادامه مى‏دهد، حتى خداى تکنولوژى که مولود خداى علم است، به اعتماد، ماکس فریش، هیچ پاسخى که به راحتى درک شود، براى امورى که به طور فزاینده‏اى با انسان گره خورده، ندارد. در این باره، زمانى واسلا هاون، خطاب به کنگره آمریکا گفت: ما نیازمند داستانى هستیم که به ما کمک کند که حداقل، درکى ابتدایى از عدالت داشته باشیم، و توان پذیرش شاخص‏هایى چون شجاعت، همدردى و ایمان را در ما زنده مى‏کند.
انسان در عصر علم و تکنولوژى، در تاریکى زندگى مى‏کند، و لذا قادر به دیدن راهى که بایست برود، نیست. این انسان نیازمند، یک تفسیر وسیع‏تر از گذشته انسان و روابط با یکدیگر، جهان و خداوند است. انسان نیازمند، بیان مجددى از تفاسیر قدیمى است که بسیارى از حقایق را در برگیرد، و هم، به انسان اجازه تحول و پیشرفت دهد.(5)
پی نوشتها:
1- Galilei.
2- Newton.
3- Hobbes.
4- Lock.
5ـ نیل پستمن (Neil potman) علم و داستانى که ما به آن نیازمندیم، ماهنامه سیاحت غرب، شماره 6، ص 11ـ3 به نقل از: A Monthly Journal of Religion And Public Life Jssue: 69, January 1996. J. P. 294.