دیدار دوّم

مقدمه:
براستى آیا مى‏دانیم «درد» ما چیست؟ چرا ذهن خَمود و روح خَمول یافته و ایستا، ساکن و متوقف گشته‏ایم؟ چرا به «مأکولات» اندیشیده، برنامه‏ریزى کرده و در آن غوطه‏وریم و از «معقولات»(2) مهجور و فاصله گرفته‏ایم؟ چرا در جستجوى هر چیزى «بیرون» از خویشتن بر مى‏آییم و جستارى در «درون» خویش نداریم؟(3) چرا با «بودن»، «ماندن»، «در جا زدن»، گِرد وجود خاکى و طبیعى خود گردیدن و... مأنوس و از «شدن»، رفتن، پویایى و پایایى، گرد وجود خدایى و طیّبه خویش طواف نمودن گریزانیم؟ آیا گرفتار جهل به خویشتن، فلسفه خلقت و حقیقت فطرت نشده و در گرداب ندانستن حقیقت و نخواستن حقیقت غرق نشده‏ایم؟ چرا به خود وانهاده و برده نفسِ امّاره و سرگشته کوى طبیعت و متحیّر وادى منیّت و انیّت شده و با خویشتن خویش نامحرم و با خودِ طیبه، بیگانه و با خود طبیعى یگانه گشته‏ایم؟... پس بیاییم در خود بیاندیشیم و به دوباره نگرى کتاب نفس خویش بپردازیم؛ دفتر دل را باز شناسیم و حقایق مصوّر و دقایق منقوشِ در آن را بازخوانى کنیم؛ به تلاوت آیات تکوینى و وجودى خویش بپردازیم و ترتیل، تأنى و تدبّر کتاب وجودِ خود را با اُنس با کتاب تدوینى حق و قرائت، تلاوت، ترتیل و تفکر در آیه آیه قرآن مجید تأمین نماییم و از شناخت و شهود شریعت به بزم سرشت و ضیافت فطرت برویم تا آنچه را که «دیروز» دیده‏ایم «امروز»دیدارى دوباره نماییم؛ یعنى چنانچه در عالم اَلَسْت و عهد «ذَر» حقیقتِ خود و خودِ حقیقى و جمالِ دل آراى جمیل مطلق یعنى خداى رحمان و رحیم را شهود کرده‏ایم، شهود دوباره یا دیدارى دیگر نماییم و در حیات طبیعىِ عالم دنیا به حیات طیّبه عالم معنا دست یازیم و «دیدار دوم» را به «دیدار اول» گِره بزنیم و «آنجا» (غیب، ملکوت و اَلَست) را در «اینجا» (شهادت، مُلک و ناسوت) متجلّى سازیم تا به «تولّد ثانى و عقلانى» حیات و بالندگى تا اوج قُلّه کمال نائل آییم که:
بیاد آور مقام حال فطرت  کز آنجا باز دانى اصل فکرت
اَلَستُ رَبُّکم ایزد کِرا گفت  که بود آخر که آنساعت «بلى» گفت
در آنروزى که گلها مى‏سرشتند  بِدِل در قصه ایمان نوشتند
اگر آن نامه را یِکْرَه بخوانى  هر آنچیزى که مى‏خواهى بدانى(4)
از این روست که اهل معرفت مى‏گویند بین شناسایى و دیدار اول و شناسایى و دیدار دوّم حجابها و موانع فراوانى قرار گرفته است و جهالت، غفلت، نسیان و یا تجاهل، تغافل و تناسى مانعِ و رادعِ «دیدار دوم» شده است و تنها در پرتو «ایمان» و «عمل صالح» مى‏توان ارتقاى تکاملى یافت و حجاب‏سوزى و مانع‏زدایى کرد و به «معرفت ناب» و «شهود دوم» دست یافت که چه نیکو قرآن کریم فرموده است: «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ یَرْفَعُهُ»(5)؛ یعنى در پرتو اندیشه، انگیزه، بینش و عقیده طیّب و پاک و الهى و گرایش، کشش و کوشش طیّب و نورانى و در مجموع با رنگ و بوى الهى و رحمانى مى‏توان «مواجهه عالم ارواح» را تجدید کرد و «عهد اَلَست» را زنده نمود که:
آغاز الست آمد و گفتیم بَلى را  زان گفته بلاکش همه از عهد الستیم»(6)
پس در حقیقت، سه دیدار خواهد بود: الف) دیدار قبل از دنیا (پیشین)؛ ب) دیدارِ در دنیا (پسین)؛ ج) دیدار پس از دنیا (واپسین). آیات قرآن کریم ناظر بر هر سه دیدار است؛ آیاتى مثل:
«أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى»(7) (دیدار دیروز و اول)
«فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»(8) «أَوَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ»(9) (دیدار امروز و دوم).
و «إِنَّکَ کادِحٌ إِلى رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ»(10) و «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ»(11) (دیدار فردا و سوّم)
به همین ترتیب، قرآن امکان دیدار پسین، امروز و دوم و ضرورت و قطعیّت دیدار واپسین، فردا و سوم را مطرح مى‏نماید و راههاى دستیابى به چنین دیدارى را در عالم دنیا نشان مى‏دهد و شاه کلید این کمال حقیقى و حقیقت کمال را همانا معرفت به نفس و شناخت شهودى خویشتن مطرح مى‏نماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ»(12) و مقوله فَلاح، صَلاح، سعادت و فوز را در تزکیه نفس و تهذیب درون و «خودسِتانى» قلمداد مى‏نماید که: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها»(13)؛ نه «خودستایى» که: «فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ»(14) و همه این کمالات معرفتى و سلوکى را در پرتو شریعت: «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(15) و ظلّ «ولایت»: «أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الأَْمْرِ مِنْکُمْ»(16)، جستجو مى‏نماید. جناب شیخ محمود شبسترى نیز چنین سروده‏اند:
تو بستى عهد عقد بندگى دوش  ولى کردى بنادانى فراموش
کلام حق بدان گشتست مُنْزَل  که تا یادت دهد آن عهد اوّل
اگر تو دیده‏اى حقّ را ز آغاز  در اینجا هم توانى دیدنش باز
صفاتش را ببین امروز اینجا  که تا ذاتش توانى دید فردا
وگرنه رنج خود ضایع مگردان  بُرو بنیوش لا تهدى ز قرآن(17)
و در حدیثى از کتاب «توحید» شیخ صدوق به طور مُسند از ابو بصیر، او نیز از امام صادق علیه‏السلام نقل کرده که مى‏گوید: به امام علیه‏السلام عرض کردم که آیا مؤمنان در روز قیامت خدا را خواهند دید؟ امام فرمود: آرى، و به تحقیق قبل از روز قیامت هم دیده‏اند! پس عرض کردم: کى دیده‏اند؟ فرمود: وقتى که براى آنان فرمود: «أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى»؛ یعنى: آیا من پروردگارتان نیستم؟ گفتند پروردگارمان هستى. سپس، حضرت ساعتى سکوت کرد، آنگاه فرمود: «و ان المؤمنین لَیَرَوْنَهُ فى الدّنیا قبل یوم القیامه، اَلَسْتُ تراهُ فى وَقْتِکَ هذا؟!»؛ یعنى: و به درستى که اهل ایمان در همین دنیا قبل از برپایى روز قیامت او را مى‏بینند، آیا تو همین لحظه او را نمى‏بینى؟...»(18)
به تعبیر یکى از بزرگان اهل معرفت و معنا: «آنگاه که ارواح به این عالم ظلمانى آمدند و با اجساد الفت پیدا کردند، به دلیل فرو رفتگى در جهات مادّى، پیمان خویش با پروردگار را فراموش کردند؛ اما پس از تحمل ریاضت شرعى و عمل به تکالیف الهى زنجیرهاى اسارت دنیا را گشودند و عهد سابق را مشاهده کردند. این شهود دوم را عرفان و معرفت مى‏نامند.»؛(19) چنان که از على علیه‏السلام سؤال شد:
«هل رأیت ربک؟ قال: ما کُنتُ اعبُد ربّا لَم اَرَه. قال: کیف رأیته؟ فقال: و لکن رأت القلوب بحقائق الایمان، لم یره العیون بمشاهدة الابصار.»(20)
امام در این حدیث، مقوله «شهود خدا» را در مقام پرستش او مطرح و فرمودند قلوب به حقیقت ایمان توان دیدار او را دارند؛ چنان که فرمود: «لا یَسَعُنى أرضى و لا سمایى و لکن یسعنى قلب عبدى المؤمن.»(21)
بنابراین به وزان «ظهور تکوینى»، «ظهور تکاملى» نیز رُخ دادنى و ممکن الوقوع است و «نظریه فطرت» اگر درست تصور و تصدیق و سپس تفسیر و تصویر گردد، حقیقت هستى انسان را در ارتباط با خدا در دو ساحت بینشى و گرایشى، خداشناسى و خدا شهودى نشان مى‏دهد. پس:
قدر خود بشناس و مَشْمُر سرسرى  خویش را، کز هر چه گویم برترى
آن که دستِ قدرتش خاکت سرشت  حرف حکمت بر دل پاکت نوشت(22)
آرى درد انسان، درد با خود بیگانگى، درد فراق و گُسَست از خویشتن خویش، درد هجران از فطرت، درد خود فراموشى، درد خود زیانى، درد خود باختگى، درد جدایى از درون است که چه زیبا مولانا «درد انسان» را در «نواى نى» روایت کرده است و راه رهایى از «درد فراق» را در «شرح درد اشتیاق» با «سینه‏اى شرحه شرحه از فِراق» و آنگاه بازیابى و بازشناسى خویش را در «انسان کامل» نشان داده است که:
بشنو از نى چون حکایت مى‏کند  و از جدایى‏ها شکایت مى‏کند
کز نیستان تا مرا ببریده‏اند  از نفیرم مرد و زن نالیده‏اند
سینه خواهم شرحه شرحه از فِراق  تا بگویم شرح دردِ اشتیاق(23)
«انسان کامل» آیینه‏دار طلعت دل‏آراى اوست و تجلّى حقیقتِ ما آدمیانِ مهجور از «خودِ رحمانى» و «دور مانده از اصل خویش» که او غریو وصل و نداى پایان «فصل» را هماره سر مى‏دهد و «روزگار وصل» را در صحیفه زندگى ما نشان مى‏دهد که تنها با معرفتِ به خدا، معرفت به خویشتن، طهارت باطن، تهذیب درون، پالایش فطرت و جان خویش و انجام فرائض الهى و ترک محرمات در پرتو شریعت مبین و نورانى «اسلام ناب» توان راه‏یابى به کوى دوست و قرار گرفتن در «بزم شهود» و «ضیافت رحمانى» وجود دارد و چه نغز و پر مغز فرموده‏اند استاد شهید مطهرى که:
«دردِ انسان، آن درد خدایى است که اگر پرده‏هاى اشتباه از جلوى چشمش کنار رود و معشوق خود را پیدا کند، به صورت همان عبادتهاى عاشقانه‏اى در مى‏آید که در على علیه‏السلام سراغ داریم.»(24)
انسان در سایه‏سار شجره پاک بندگى خدا، از فرش تا عرش و از ملک تا ملکوت راه مى‏پیماید و همه حجابها را کنار مى‏زند و «خدایش» را در «خودش» جستجو مى‏نماید و به نظاره مى‏نشیند که خداى سبحان فرمود لبیک گویان و استجابت کنندگان نغمه‏هاى الهى و دعوتهاى غیبى و مشتاقان سروش هدایت نبوى و رسالت محمدى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در پیاله نفسِ خویش و جامِ جان خود «جمال جانان» مى‏بینند و «دیدار دوم» را در ملکوت و باطن هستى خویش محقّق مى‏سازند و «تجلّى تکوینى» را به «تجلّى تهذیبى» و «باده از جام تجلّى صفات رحمانى» به هم گره مى‏زنند تا نوبت «دیدار سوّم» فرا رسد و «یک دیدار» در سه دیدارِ دیروز، امروز و فردا به ظهور رسد که وحدت دیدار در کثرت دیدار و کثرت دیدار در وحدت دیدار متبلور خواهد شد که فرمود:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ...».(25)
حیات طیبه و زندگى معقول در شهود آن «مشهود» است و لسان الغیب شیراز نیز نغمه دیدارِ «او» در «خود» را چنین سر داده‏اند که:
ما در پیاله عکس رُخ یار دیده‏ایم  اى بى خبر ز لذّت شُرب مُدام ما(26)
و حافظ این «درد» را نیز از «یار» و این «درمان» را نیز از «او» دانسته و عالم غیب و شهادت و ملک و ملکوت را نیز یک فروغ دلبر و دلدار تفسیر کرده‏اند:
دردم از یار است و درمان نیز هم  دل فداى او شد و جان نیز هم
این دو عالم یک فروغ روى او دان  گفتمت پیدا و پنهان نیز هم(27)
تا اینجا دانسته شده است که «یار در خانه» و ما «گرِد جهان مى‏گردیم»، «آب در کوزه و ما تشنه لبان» مى‏گردیم و بیدلى هستیم که «خدا» با ماست و ما «از دور خدایا» مى‏کنیم و نامحرم با خویشتن خویش و «بیگانه با خود» و ناآشناى با آشناى دیرین و دیروز، امروز و فرداى خود شده‏ایم؛ پس به تعبیر شیرین و دلنشین حافظ شیرازى:
هر چه هست از قامت ناساز بى‏اندام ماست  ور نه تشریف تو بر بالاى کس کوتاه نیست(28)
از این رو، بیاییم با خویشتن آشتى نماییم و به «نقدِ حالِ خود» و تأویل آیینه وجود خویش بپردازیم و به سؤال چگونه و از چه راهى به «دیدار دوم» نائل گردیم پاسخ دهیم و با «مخاطبهاى آشنا»، «از کجا آغاز کنیم؟» و «بازگشت به خویشتن»(29) را از افقى دیگر و فرازى نوین و فرازمند جستجو نماییم تا از «انسان و ایمان» و «انسان در قرآن» به سوى «انسان کامل»(30) رهسپار گردیم و «مصباح هدایت» را در «صراط مستقیم» «خلافت و ولایت» در «پرواز بسوى ملکوت»(31) بازیابیم و با سفرنامه سلوکى «رسالة الولایه»(32)، از «سلوک» به مقام «شهود» باریابیم و انسانِ «حَىّ متأله»(33) را از کوى «رساله انَّه الحق»(34) به «لقاء رب» دعوت نماییم و اکنون «راه‏شناسى» «راه دیدار دوم»:
الف) خودآگاهى، خودیابى، خود نگهدارى و خود نقدى که در آیه: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ»، سه مؤلفه بنیادین تکامل وجودى انسان از خود تا خدا ترسیم شده است؛ یعنى معرفت نفس، محاسبت نفس و مراقبت نفس(35).
ب) شهود فقر وجودى و معرفت به نیاز ذاتى و نَفْسى خود و نیل به مقام «عَدَم گردم عَدَم چون ارغنون»(36)؛ یعنى بدانیم و بیابیم که «هستى و وجود ما» و «کمالات وجودى ما» از خداست و در سایه ظهور اسم رحمان و رحیم به ما عنایت شده است؛ پس هرگونه مالکیت، اصالت و استقلال وجودى را از خویش سلب نماییم و خود را عین ربط و تعلق به خدا بیابیم که چه خوش سروده است حافظ شیراز:
سایه معشوق اگر افتاد بر عاشق چه شد  او به ما مشتاق بود و ما به او محتاج بودیم(37)
و در همین بیت، ربط حادث به قدیم و نیاز محض را به بى‏نیاز صرف تفسیر کرده‏اند و در فرازى دیگر سروده‏اند:
المنة لله که دَرِ میکده باز است  ز آنرو که ما را بر دَرِ او روى نیاز است
خُم‏ها همه در جوش و خروشند ز مستى  و آن مَى که در آن‏جاست حقیقت نه مجاز است
از وى همه مستى و غرور است و تکبّر  و ز ما همه بیچارگى و فقر و نیاز است(38)
و حضرت امام خمینى رحمه‏الله نیز سروده‏اند:
نیستم و نیست که هستى همه در نیستى است  هیچم و هیچ که در هیچ نظر فرمایى(39)
یا سروده‏اند:
الا یا ایها الساقى ز مَى پر ساز جامم را  که از جانم فرو ریزد هواى ننگ و نامم را(40)
و علامه طباطبایى رحمه‏الله ، آن عندلیب گلشن دیدار یار، چگونه «فقر وجودى» ما را «از آغاز تا انجام» ترسیم کرده‏اند که:
من خسى بى سر و پایم که به سیل افتادم  او که میرفت مرا هم به دل دریا برد
من به سرچشمه خورشید نه خودم بردم راه  ذرّه‏اى بودم و مهر تو مرا بالا برد
خم ابروى تو بود و کف مینوى تو بود  که به یک جلوه ز من نام و نشان یکجا برد(41)
و قرآن کریم، این منبع الهام بخش همه معرفت‏هاى حِکمى و شهودى، فرموده است: «یا أَیُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ»(42) و آیات «وَ لا یَمْلِکُونَ لأَِنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ لا یَمْلِکُونَ مَوْتاً وَ لا حَیاةً وَ لا نُشُوراً»(43) و «قُلِ اللّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُوءْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌتُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»(44) و بسیارى از آیات دیگر قرآن به تصریح و تلویح و با دلالت مطابقى و تضمّنى و التزام هماره ما را به شناخت فقر و نیاز ذاتى و افتقار به سوى خدا از طریق عالم و آدم رهنمون هستند و انسانِ سالک رسیده به این مقام؛ یعنى شهودِ فقر ذاتى و نیاز وجودى در جهت ارتباط با خدا و عبودیت الهى و یافتنِ خود از دست رفته و شناسایى مَنِ فراموش شده و یگانگى «با آشناى یگانه» تلاش جدى و مجاهده مضاعف مى‏نماید تا در سایه‏سار «معرفت به خدا» به چشمه زلال شهود جمال دل‏آراى حقّ نایل آید و «انه الحق»(45) را در درون خویشتن جستجو نماید که «سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الآْفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ»(46) تا از معرفت ظاهرى و افاقى به معرفت باطنى و انفسى بار یابد و از همین رهگذر، «سفر سلوکى» خویش را تا کوى دوست و «شهود دلدارش» بر مَدار «ولایت» و از «بستر شریعت» فرا چنگ آورد.(47)
ج) بیدارى، بینایى، پایدارى، پویایى و پایایى در طىّ منازل کمال و مراحل سلوک و مقامات معنوى، یعنى از «یقظه» که برخى آن را اول قدم سلوک الى الله دانسته(48) و برخى آن را مقام و مرحله ندانسته بلکه صفتى و حالتى ضرورى در همه مقامات و منازل و متناسب با هر کدام از آنها دانسته‏اند(49)، شروع نماید تا از خود طبیعى و خاکى رهیده و به خودِ طیبه و خدایى برسد که به تعبیر علامه طباطبایى رحمه‏الله نفس مؤمن «صراط» سلوک و راه وصول به خداست.(50) همچنین، به قول الکسیس کارل:
«احساس عرفانى جنبشى است که از اعماق «فطرت» ما سرچشمه گرفته است و یک غریزه اصلى است.»(51)
به تعبیرى دیگر از علامه طباطبایى رحمه‏الله : «غریزه «واقع‏بینى» و «عرفان گرایى» نسبت به حقیقة‏الحقائق موجب یک رشته «درکهاى معنوى» در انسان مى‏گردد؛ هرچند که سرگرم حوایج زندگى روزانه است...»(52) پس فطرت‏مدارى کلید حرکت به سوى کمال مطلق و آغاز بیدارى و پایدارى انسانِ سالک در رسیدن به مقام ولایتِ الهى و عبودیت رحمانى است که:
غیر من در پس این پرده سخن‏سازى هست  راز در دل نتوان داشت که غمّازى هست
بلبلان! گل ز گلستان به شبستان آرید  که در این کنج قفس زمزمه‏پردازى هست
تو مپندار که این قصه به خود مى‏گویم  گوش نزدیک لبم آر که آوازى هست(53)
پس اراده، طلب، همّت بلند، ریاضت شرعیه، محبت و عشق الهى، عبودیت و بندگى، بازگشت به خویشتن خویش، خودشناسى و خودسازى و... لازم است تا انسان به تدریج و آهسته آهسته به مُراد خویش که همانا «دیدار یار» است، نائل گردد که استاد علامه حسن‏زاده املى خوش سروده‏اند:
رُباید دلبر از تو دل ولى آهسته آهسته  مُراد تو شود حاصل ولى آهسته آهسته(54)
بنابراین، «بصیرت» و «صبر» در این مرحله سالک را همراهى مى‏نمایند تا به مقصد اعلى و مرصد اَسْنى برسد.
د) طلب و تمنّاى «شهود» در مقام نیایش و رازگویى و نیاز خواهى: چه، این که یکى از لطیف‏ترین عرصه‏هاى ارتباط «انسان با خدا» مقام دعا و نیایش است که «او» دعوت به دعا کرد و ضمانت «استجابت» نیز، که على علیه‏السلام در دعاى کمیل فرمودند: «و امرت بدعائک و ضمنت لهم الاجابة»(55) و در قرآن کریم خداى سبحان فرمودند: «ادعونى استجب لکم...»(56)؛ اگر چه سطح و ساحت «دعا» نیز به سطح و ساحت معرفت و سلوک دعاکنندگان و اصحاب نیایش و راز و نیاز وابسته است که اهل نیایش نیز سه دسته‏اند: الف) گروهى که آزادانه و عاشقانه نیایش مى‏نمایند؛ ب) گروهى که تاجرانه و بازرگانانه در مقام دعا قرار مى‏گیرند؛ ج) و گروهى که بردگانه در برابر خدا به تذلّل و راز و نیاز مى‏ایستند.
به هر تقدیر، دعا اوج بندگى و درخواست از خداى سبحان است و خود، «عبادت» است و به تعبیرى محبوبترین کارها نزد خداوند متعال در روى زمین «دعا»ست که امام سجاد علیه‏السلام فرمود: «احبّ الاعمال عند اللّه تعالى على وجه الارض الدّعاء»(57) و دعا اظهار «فقر محض» و اُنس با «غنىّ مطلق» است و فراز «اغفر لمن لا یملک الاّ الدّعاء»(58) در حقیقت بیانگر این نکته است که بنده در برابر خدا هیچ ندارد جز این هیچى؛ یعنى مالک «بى‏مالکى» و «فقر و نیاز» خود است؛ پس هیچ مالکیتى ندارد و فقر عین تمام وجودش و حاکم و غالب بر اوست و دعا از بین بردن فاصله از فراق تا وصال، از هجران تا لقا از سلوک تا شهود، از فصل تا وصل، از ظاهر تا باطن، از «اَنَا» تا «هو»، از «عندى» تا «عنده» و از خود تا خداست و سالک در هیچ مرتبه از مراتب سلوک بى‏نیاز از دعا و راز و نیاز با محبوب خویش نیست؛ بلکه هر چه کمال برتر و بیشتر مى‏یابد، ناله‏ها و دردها و مناجاتش بیشتر مى‏گردد و از شدّت فِراق در رنج و عذاب است و سینه‏اى مالامال از «درد» و چشمى آکنده از «اشک» و دلى «پرخون» دارد و طلب وصال و تمنّاى شهودش همواره در ناله‏ها و اشک‏هایش متجلّى است و به تعبیر استاد جوادى آملى: «او گداى محض است، نه گداى زر و زور؛ یعنى گداى لقاى حقّ است.»(59)
ه) حجاب ستیزى تا حجاب‏زدایى: همانگونه که مهمترین فضیلت انسان سالک چه در «سلوک اخلاقى» و چه «سلوک عرفانى» شهود ذات اقدس اله است و تحصیل سایر فضایل مقدمه این هدف سامى و عالى است، مهمترین حجابهاى این راه معین «حُجُب ظلمانى» (رذایل اخلاقى) و حُجُب نورانى (ما سواى الهى) را باید شناخت و در اثر «مراقبت»، با آنها مبارزه کرد و این هدف مقدمه‏اى و وسیله (رفع حُجُب) آرام آرام و به تدریج قابل رفع است که استاد علامه جوادى آملى در تفسیر موضوعى قرآن مجید پس از طرح و تعریف «حجاب شهود» و تقسیم آن به ظلمانى و نورانى، مسأله «حجاب مستور» را که همانا «مستور بودن حجاب گناه» است مطرح کرده‏اند؛ یعنى گاهى خود حجاب مانند گناه، مستور است؛ یعنى خود گناه حجاب است و حجاب بودن این گناه مستور است و راه‏حل فرا روى انسان را استاد علامه جوادى آملى همانا «انجام واجب و ترک حرام» به عنوان اولین قدم در تهذیب روح مطرح کرده‏اند(60) و فرموده‏اند: «کسانى که این حجاب را برطرف نکرده و مبتلا به آن شده‏اند، نه تنها در دنیا به لقاى حق، موفق نیستند، بلکه در آخرت نیز که ذات اقدس اله، ظهور بیشترى دارد محجوبند؛ چنان که مى‏فرماید: «إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ»(61)؛ بدترین کیفر و تلخ‏ترین عقاب براى تبهکاران، این است که روزى که خداى «نور السموات و الارض» با آن نور ظهور مى‏کند و همگان خدا را با چشم دل مى‏بینند، این گروه تبهکار از شهود جلال و جمال حق محروم و محجوبند.»(62)
پس، در اثر گناه و حجابهاى ظلمانى، انسان ممکن است به «کورى باطنى» برسد(63) که براى همیشه توفیق شهود ذات الهى از او سلب گردد و از سوى دیگر تلاشها، ریاضتها و مجاهده‏هاى سلوکى‏اش به گونه‏اى باشد که پس از رهیدن از دام حجابهاى ظلمانى، گرفتار حجابهاى نورانى نشود و بکوشد تا از آنها نیز منزّه گردد؛ یعنى علم، عبادت، عدالت و... را از آن خود نبیند و در جبهه جهاد اکبر هماره از سلاح بکا و گریه استمداد و استعانت بجوید؛ به تعبیر زیباى استاد علامه جوادى آملى «حجاب دو طرفه است؛ اگر بدى، حجاب خوبى است، خوبى هم حجاب بدى است؛ اگر بَدان به انجام فضایل موفق نیستند، نیکان از انجام رذایل منزّه هستند»(64). در هر حال، حافظ در دو گزاره سلوکى و عرفانى که در دو مصراع از دو بیت انتخاب شده است آورده‏اند:
الف) «یک قدم بر خویشتن نه و آن دگر در کوى دوست».
ب) «تو خود حجاب خودى حافظ از میان برخیز». پس، از حجاب خودى و انیّت‏طلبى و منیّت‏خواهى باید برون آمد و از خانه خود به سوى خانه خدا هجرت کرد که امام باقر و امام‏کاظم علیهماالسلام فرمودند: بین خدا و مخلوقاتش، هیچ حجابى، غیر از خود خلق نیست: «لیس بینه سبحانه و تعالى و بین خلقه حجابٌ غیر خلقه»(65) که:
ز مُلک تا ملکوتش حجاب بر دارند  هر آن کس که خدمت جام جهان‏نما بکند»(66)
و به تعبیر زیباى استاد جوادى آملى حجاب دو ضلعى است؛ نه سه ضلعى: «تا کنون حجاب را چنین تلقى مى‏کردیم که در آن، سه طرف یا سه ضلع بود: «حاجب»، «محجوب» و «محجوب عنه»؛ مانند دیوارى که میان دو کس وجود داشته باشد و نیز در مسائل معنوى، اگر سالک صفت رذلى داشته و لقاء الله در کار باشد، آن صفت نمى‏گذارد که این شخص به آن لقاء الله برسد. حال، معلوم شده است که این صفت، در درون جان خود انسان هست؛ یعنى خودبینى حجاب است؛ پس بین ما و خداى ما یک چیز، حجاب است و آن خودِ ماییم، و گرنه چیز دیگرى در بین خلق و خالق نیست.»(67) از این رو، استاد در بحث مُخلِص و مُخلَص مى‏فرمایند:
«گاهى انسان براى رضاى خدا نماز مى‏خواند و روزه و اعمال عبادى دیگر را انجام مى‏دهد و چیزى منظور او نیست؛ ولى گاهى حتى خود را هم نمى‏بیند و همه شئون حیاتى خود را براى خدا مى‏خواهد که صورت اولى «اخلاص العبادة لله» و دومى «اخلاص النّفس للّه» است.»(68)
و به تعبیر دیگر از آیت‏الله جوادى آملى که بر اساس شعرى از حافظ:
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود  ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است
سالک را در «بین راه» تفسیر کرده و بالاتر و فراتر آن است که ز هر چه رنگ تعیّن پذیرد آزاد است؛ یعنى گداى لقاى حق است و حتى طالب لقاء الله نیست؛ بلکه خواجه بنده پرورى داند و لقاء الله را به او مى‏دهد(69) و در فرازى دیگر مى‏نویسند:
«سالک واصل اگر به صَحْو بعد از مَحْو نرسد، فقط خدا را مشاهده مى‏کند؛ نه خود را و نه عرفان خویش و نه غیر را:
تو او نشوى ولى اگر جهد کنى  جایى برسى کز تو تویى برخیزد
سالک شاهد اگر توفیق تداوم سفر بهره او شد و صَحْو بعد از مَحو نصیب او گشت، آدم و عالم و همه شؤون راجع به ما سوى الله را آیت صرف حق مى‏بیند؛ نه زاید بر آن.»(70)
و) ایمان و عمل صالح: علم و عمل دو جوهر انسان‏ساز و شاکله‏پردازند و انسانِ سالک براى پرواز به سِوى قلّه قاف کمال و رسیدن به خورشید مطلق و شهود شمس راهى ندارد مگر این که دو بال قرین به هم را حاصل نماید و قرآن کریم نیز در پنجاه و دو مورد، ایمان و عمل صالح را در کنار هم آورده است تا سالک در سلوک اخلاقى و سلوک عرفانى خویش آنها را دارا شود و «دیدار دوم»، مقدمه واجبش رهیدن از «نقص» و رسیدن به «کمال» است و این معنا با اندیشه و اشراق، بینش و گرایش «طیّب» امکان‏پذیر است تا سیر صعودى انسان تحقق پذیرد؛ چه، این که خداى سبحان فرمود:
«إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ یرفعه»(71)؛ یعنى تصعید عقیده پاک به عمل پاک یا رفعت عمل صالح به کلمه طیّبه قرین و همدوش گشته است؛ زیرا مفسران، ضمیر «یرفعه» را هم به «کلمه طیب» و هم به «عمل صالح» با دو حیثیت برگشت داده‏اند و به هر حال، تکامل انسان در مسیر استکمال وجودى خویش آنهم در پرتو انسانِ کامل مُکَمِّل رهین اندیشه، انگیزه، اخلاق و اعمال پاک خواهد بود و اعمال پاک در رَهن عقاید پاک و اخلاق پاک است و اگر انسان طالب تبدیل حیات طبیعى‏اش به حیات طیّبه باشد، به ناچار باید «ایمان و عمل صالح» را با هم دارا باشد؛ خواه زن باشد یا مرد که در سیر و سلوک الى الله مذکر و مؤنث بودن نه شرط کمال است و نه نقص که در موطن کمال و تکامل «روح» و «نفس سالک» در حال سلوک و شدن است و نفس و روح نه مذکر است و نه مؤنث که فرمود: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُوءْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»(72) پس مؤمن با دو بال ایمان و عمل صالح سیر و سلوک داشته و به سوى ملکوت پرواز مى‏نماید و اگر سرزمین وجود انسانِ سالک الهى طیّب و طاهر شد، محلّ ثمرات و محصولات پاک و برکات نورانى و الهى خواهد داشت که فرمود: «وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ...»(73) و وجود انسان کامل و سالک به سوى کمال در هر زمان و زمینى «مبارک» خواهد بود؛ زیرا وجودى روحانى و ملکوتى مى‏یابد و فرا زمانى و فرا زمینى مى‏گردد که قرآن کریم فرمود: «وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ...»(74) یا فرمود: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُوءْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها...»(75)؛ یعنى در یک قاعده (فرمول)، شخص سالک الى الله در پرتو ایمان و عمل صالح به «دیدار دوم» و «شمس شهود» راه مى‏یابد و در جنّت لقا یا بهشت دیدار الهى قرار مى‏گیرد و درب میخانه عشق و لقا به روى او باز و گشاده است «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً.»(76)
لقاء الله <---- عمل صالح ـــــــــــــــ ایمان
صعود <---- عمل صالح ـــــــــــــ کلمه طیبه
ثمر دهى در هر زمان و زمین <---- شاخه‏ها در آسمان <---- اصل ثابت <---- شجره طیّبه <---- کلمه طیبه
<---- مبارک <---- عبدالله <---- روح الله <---- کلمه الهى
<---- نبات طیّبه <---- بلد طیّب
لقاء رب <---- عمل صالح <---- توحید
پس فرمول کلى:
ایمان و کلمه طیّبه + عمل صالح و توحید ناب و موحد کامل = دیدار دوّم.
در بین اشیاى کثیر فقط یکى را مى‏نگرد و چنین مى‏بیند که دیگران فانى‏اند و آنگاه حکم به هلاک «ما سوى الله» و بقاى «وجه الله» مى‏کند؛ یعنى مطابق آیه «کل شى‏ء هالک الا وجهه»(77) و آیه «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍوَ یَبْقى وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الإِْکْرامِ»(78)، او درک شهودى دارد. این نفى ما سِوا، «موهم» کثرت است؛ چون نفى ما سوا و اثبات «الله» نشانه دو چیز است. از این رو، اگر سالک به مقام وحدت هم برسد، باز زمینه ظهور کثرت در او هست و حتى خود جمله «لا اله الا هو» نشانه کثرت است؛ زیرا محتواى آن نفى ما سوا، و اعتقاد و اقرار به وحدانیت حق است و بر این اساس، مرحله وحدت نیز براى سالک عارف پایان راه نیست و پس از آن، مقام فنا قرار دارد.
پس از پیمودن مراحل پیشین، سالک به مقام «فناى فى الله» مى‏رسد. در مقام فنا که «دار القرار» و مقصد سیر و سلوک سائران و عارفان است، سالک نه تنها غیر و «ما سوى الله» را نفى مى‏کند، بلکه اصلاً آنها و حتى خود را نمى‏بیند تا آن را نفى کند؛ زیرا اثبات «ثابت» و نفى «منفى» دو چیز است و این تعدد و کثرت با وحدت شهود راستین، سازگار نیست. وقتى سالک به مقام فنا بار یابد، فانى در شهودِ ذات اقدس خداوند است و بس و نه تنها خود را نمى‏بیند، بلکه توحید و فناى خود را هم نمى‏بیند و فقط «الله» و هویت مطلقه الهى را بدون اکتناه، مى‏بیند و مى‏گوید «لا هو الا هو» که هر کدام از اذکار معهود و معروف، نشانه مرتبه‏اى از مراتب سالکان کوى توحید است...(79)
البته، استاد بر اساس اشعار ملا هادى سبزوارى در شرح غرر الفرائد یا شرح منظومه به تفسیر مقام تخلیه، تحلیه و تجلیه و مقام محو و طَمس و مَحْق پرداخته و نیل سالک به صحو بعد از محو و شهود عالم و آدم به آیت صرف حق نه زاید بر آن نیز پرداخته است(80).
ناگفته نماند سیر انسان از مُلک تا فوق ملکوت از رهگذر «نفس انسان» مى‏گذرد و «علیکم انفسکم»(81) بهترین شاهد و دلیل بر آن است؛ از همین رو، انسان تا خویشتن را نشناسد و نسازد و با «طهارت درونى» به ادراک مقامات معنوى نپردازد و تا از ماسواى الهى انصراف و تبتّل پیدا نکند و حقیقت وجودش را مالامال از عشق و حبّ الهى و جذبات ربّانى ننماید، توان عبور از طبیعت به سوى ماوراى طبیعت را ندارد و درون‏شناسى و درون‏کاوى یا دیدار حقیقى با خویشتن خویش همانا دیدار خداى سبحان را ممکن مى‏سازد؛ زیرا معرفت انسان به خود، دو نوع است:
الف) معرفت حصولى و مفهومى که در مرتبه خویش کارآمد و نتیجه‏بخش و مؤدّى انسان به معرفت ربّ است.
ب) معرفت حضورى و شهودى یا معرفت کشفى که گرچه مراتب‏پذیر است، اما بهترین نوع معرفت به خداى سبحان است؛ زیرا در حاقّ چنین عرفانِ باطنى و ذوقى بر اساس «برهان لِمّ» همانا عرفانِ به خداوند متعال است؛ علّت آن این است که انسان تا خدا را نشناسد، خویشتن را نمى‏شناسد؛ یعنى خودشناسى فرع بر خداشناسى و در ظلّ و پرتو آن ممکن و میسور است که از پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله سؤال شد: طریق معرفت به خدا چیست؟ فرمود: شناختِ نفس: «سئل رسول الله صلى‏الله‏علیه‏و‏آله : کیف الطریق الى معرفة الرّب؟ قال: «معرفة النفس»(82) و حدیث معروف «من عرف نفسه فقد عرف ربّه»(83) نیز گواه بر همین معناست که معرفت شهودى به نفس و درون‏گرایى ذوقى و درون‏شناسى کشفى همانا از معرفت به رب آغاز و به معرفت نفس منتهى مى‏گردد و مولوى چه زیبا و حکیمانه غزلى سروده‏اند که:
این خانه که پیوسته در آن چنگ و چغانه است  از خواجه بپرسید که این خانه چه خانه است؟
این صورت بت چیست، اگر خانه کعبه است  وین نور خدا چیست، اگر دیر مُغان است؟
گنجى در این خانه که در کَوْن نگنجد  این خانه و این خواجه همه فعل و بهانه است
یعنى باید از خالق نفس پرسش کنیم؛ نه از نفس؛ زیرا نفس، ناتوان است از این که خود را ارائه نماید. از خواجه بپرسید که این خانه چه خانه است؟ انسان باید از طریق خدا نفس خود را بشناسد؛ نه از راه خودش؟! علاوه این که «من، مَن» نگویید و امور را به خود نسبت ندهید که «صورت بت» است و اگر بگویید خانه دل، میخانه است، پس این نور خدا چیست که در آن مى‏تابد؟ از این رو، هر قدرتى دارید حتى ضعیف، هر علمى و کمالى دارید از جانب مبدأ وجود افاضه شده است که به طور دائم نور وجود بر همه موجودات مى‏تابد که چون «مطلق» همیشه در «مقید» موجود است چنین سروده است که «گنجى است در این خانه که در کَوْن نگنجد»؛ مراد از گنج، وجود مطلق و مراد از خانه، نفس است؛ در حدیث نیز وارد شده است که نفس مؤمن عرش رحمان است؛ یا خداى سبحان فرمود: «لا یَسَعُنى أرضى و لا سمایى و لکن یسعنى قلب عبدى المؤمن»(84)
بر خانه منه دست که این خانه طلسم است  با خواجه بگویید که او مست شبانه است
بالاخره، خداى سبحان تعلق قیومّى به نفس دارد که تعلّق خواجه به نفس است و مولانا خاک و خَس این خانه را عنبر و مشک قلمداد کرده و بانگ در این خانه را همه بیت و ترانه دانسته و سروده‏اند:
فى الجمله هر آن کس که به این خانه رهى یافت  سلطان زمین است و سلیمان زمانه است
این بیت، ناظر است بر اسفار چهارگانه سلوکى: 1. سفر من الخلق الى الحق؛ 2. سفر من الحق الى الحق؛ 3. سفر من الحق الى الخلق مع الحق و 4. سفر من الخلق الى الخلق مع الحق. سالک و سائر در این سفرهاى سلوکى در حقیقت حاکم زمین است و زمانه و در نهایت «عقل مستفادش را به «عقل فعّال» متصل مى‏سازد که:
اى خواجه یکى سر تو از این بام بدر کن  کاندر رخ خوب تو از اقبال نشانه است
از آنجا که عقل مستفاد بام خرد و بام نفس است، در آن بام خواجه به نوعى با عقل مستفاد و عقل فعال اتحاد پیدا مى‏کند که انسانِ حقیقى متولد مى‏گردد و انسان بالقوه به انسان بالفعل مى‏رسد. پس انسان در عالم طبیعت انسان بالقوه است و هرگاه از دار مجازى طبیعت و دالان تنگ و تاریک مادیت و ناسوت جهیدن آغازید، به سوى فعلیتش مى‏رود تا به سرمنزل مقصود برسد(85) و این مبدأ و آغازش «دیدار با خویشتن» و منتهى و انجامش دیدار با خداى سبحان همانا «دیدار دوم» است.
نتیجه‏گیرى
بنا بر مباحث پیش‏گفته و دلالت آموزه‏هاى دینى:
الف) «دیدار دوم» حد وسط دیدار اول و دیدار سوم و ممکن الوصول و تدریجى الحصول است.
ب) انسان سالک کوى حق، از طریق شناخت شهودى خویشتن و رهایى و انصراف از عالم‏بیرون وجود خود به سوى «دیدار دوم» در حال شدن و صیرورت است و جاذبه‏ها و «لذّت شهود»بارقه‏هایى در ذات او ایجاد مى‏نماید و او نیز در اثر معرفت و مجاهده و ریاضتهاى شرعیه و انجام واجبات و ترک محرمات و طىّ مقامات و منازل به چنین دار الشّهودى و بهشت دیدارى خواهید رسید.
ج) سرمایه‏هاى اصلى و واجب و لازم این سلوک تا شهود همانا معرفت به «نقص نفسى» و «فقر وجودى» و قرار گرفتن در بستر عبودیت بر مدار «شریعت» و مرکز «ولایت» است و راز و نیاز و نیایش او را در این مسیر بسیار کمک و مساعدت مى‏نماید.
د) سالک باید از «برون» به «درون» برگردد و در اثر تکامل و کمال‏یابى، آنگاه از درون به برون نظر افکند و با حجابهاى ظلمانى و نورانى با ظرافت و دقت و بصیرت و صبر و شرح صدر مبارزه نماید تا «خود» را از میان بردارد و «خانه دل» را از ما سواى الهى جاروب زده، جدول بحر وجود و دفتر غیب و شهود هستى‏اش را لایروبى و تطهیر نماید تا از «درگاه» به «بارگاه» قدس ربوبى و میخانه لقا و وصال بار یابد.
ه) انسان عارف به خویشتن و عارف به خدا و چشیده «لذّت دیدار و شهود دوم» هرگز با دنیاى فانى و خانه مجازى اُنس و الفتى ندارد که نوشیدگان شراب طهور الهى راهیان کوى دوست و واصلان لقاى محبوب‏اند و «و سقاهم ربهم شرابا طهورا»(86)
در نتیجه، از غیر خدا تطهیر شده و جام جانشان لبریز از «شراب شهودى» و «مى معرفت و فنا» است و همواره در سایه‏سار شجره طیبه جهاد در «راه خدا» و «در خدا» نشسته و «هدایت خاصه» و «معیّت خاصه» و «جنّت خاصّه» را شامل حالِ خویش نموده‏اند که: «وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ»(87) و «فَادْخُلِی فِی عِبادِیوَ ادْخُلِی جَنَّتِی»(88)
«اللّهم نوّر ظاهرى بطاعتک و باطنى بمحبتک و قلبى بمعرفتک و روحى بمشاهدتک و سرّى باستقلال اتّصال حضرتک یا ذالجلال و الاکرام»(89)

________________________________________
1ـ دکترى عرفان، استادیار دانشگاه آزاد اسلامى واحد کرج، عضو هیأت علمى پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، محقق و نویسنده.
2ـ اشاره به حدیثى از امام حسن مجتبى علیه‏السلام که فرمود: «عجبتُ لمن یتفکر فى مأکوله و لا یتفکر فى معقوله» ر.ک.: بحارالانوار، مؤسسة الوفاء بیروت، 1404 ق، ج 1، ص 218.
3ـ اشاره به حدیثى از امام على علیه‏السلام که فرمود: «عجبتُ لمن ینشد ضالته و قد اضل نفسه فلا ینشدها» غررالحکم، شرح الغرر و الدرر، ج 4، ص 340.
4ـ شیخ محمد شبسترى، گلشن راز، نشر اشراقیه، ص 38.
5ـ فاطر / 10.
6ـ یغما جندقى.
7ـ اعراف / 172.
8ـ کهف / 110.
9ـ فصّلت / 53.
10ـ انشقاق / 6.
11ـ قیامت / 23ـ22.
12ـ مائده / 105.
13ـ الشمس / 9.
14ـ نجم / 32.
15ـ حشر / 7.
16ـ نساء / 59.
17ـ گلشن راز، ص 38.
18ـ المیزان فى تفسیر القرآن، ج 8، ص 323ـ331؛ صادق حسن‏زاده، طریق عرفان، (ترجمه رسالة الولایه علامه طباطبایى رحمه‏الله )، نشر بخشایش، 1381، ص 55ـ52؛ بحارالانوار، ج 4، با مقدمه و تفریظ استاد علامه حسن‏زاده آملى، صص 45ـ44.
19ـ على اکبر رشاد، درآمدى بر سیر و سلوک (دروس استاد آیت الله مجتبى تهرانى)، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، چاپ دوم، 1376، ص 22.
20ـ اصول کافى، ج 2، ص 166.
21ـ عوالى اللئالى، ج 4، ص 7 و با اندک تفاوت، بحارالانوار، ج 58، ص 39.
22ـ علامه حسن‏زاده آملى، انسان و قرآن، انتشارات الزهراء، 1364، صص 50ـ49. 23ـ مثنوى معنوى، دفتر اول، بیتهاى 3ـ1.
24ـ انسان کامل، انتشارات صدرا، چاپ بیست و هفتم، 1381، ص 96.
25ـ انفال / 24.
26ـ دیوان حافظ، نشر طلوع، چاپ اول، ص 8؛ على سعادت‏پرور، جمال آفتاب، شرکت انتشارات احیاء کتاب، چاپ اول، 1380، ج 1، ص 49. 27ـ دیوان حافظ، پیشین، (فارسى ـ انگلیسى) به کوشش صالحه صالحپور، نشر بوته، چاپ اول، بهار 1377، ص 349. 28ـ دیوان حافظ، ص 72.
29ـ با استفاده از نام آثارى از مرحوم دکتر شریعتى.
30ـ با استفاده از نام آثارى از استاد شهید مطهرى.
31ـ با استفاده از نام آثارى از حضرت امام خمینى رحمه‏الله .
32ـ با استفاده از نام آثارى از مرحوم علامه طباطبایى رحمه‏الله .
33ـ برگرفته از: آیت‏الله جوادى آملى، تفسیر موضوعى قرآن مجید، مرکز نشر اسراء، چاپ اول، 1372، ج 15، صص 15،39،42.
34ـ رساله‏اى از علامه حسن‏زاده آملى.
35ـ المیزان، ج 19، صص 219ـ217.
36ـ برگرفته از: شعرى از مولانا در مثنوى معنوى.
37ـ دیوان حافظ، نشر طلوع، چاپ اول، ص 25. 38ـ همان، ص 29 و 30. 39ـ سبوى عشق، انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ هفتم، تابستان 1376، ص 13. 40ـ همان، ص 21. 41ـ علامه سید محمدحسین حسینى تهرانى، مهر تابان، انتشارات علامه طباطبایى، مشهد مقدس، چاپ دوم، 1417 ق.، ص 90.
42ـ فاطر / 15.
43ـ فرقان / 3.
44ـ آل عمران / 26ـ25.
45ـ فصلت / 53.
46ـ همان.
47ـ که علامه طباطبایى در «رسالة الولایه» از ظاهر شریعت به باطن شریعت و از معرفت نفس به «ولایت الهیّه» تا «لقاءالله» در پنج فصل بحث مبسوط و حکمى ـ عرفانى را مطرح کرده‏اند.
48ـ خواجه عبدالله انصارى، منازل السائرین.
49ـ حضرت امام خمینى رحمه‏الله
50ـ المیزان (عربى)، منشورات مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، چاپ بیروت، 1390 ق. / 1971 م، ج 6، ص 165.
51ـ ایدئولوژى الهى، ص 154.
52ـ ر.ک.: شیعه در اسلام، انتشارات جامعه مدرسین، ص 104.
53ـ 54ـ دیوان اشعار، مرکز نشر فرهنگى رجاء، چاپ اول، تهران، 1364، ص 138.
55ـ دعاى کمیل، ص 35.
56ـ غافر (مؤمن) / 60.
57ـ الکافى، ج 2، ص 467.
58ـ دعاى کمیل، ص 254.
59ـ تفسیر موضوعى قرآن مجید، پیشین، ج 10، ص 287.
60ـ تفسیر موضوعى قرآن مجید، ج 10، مرکز نشر اسراء، چاپ سوم، 1379، صص 209ـ201.
61ـ مطفّفین / 15.
62ـ تفسیر موضوعى قرآن مجید، پیشین، ج 10، ص 202.
63ـ ناظر به آیه 46 حج.
64ـ تفسیر موضوعى قرآن مجید، پیشین، ج 10، ص 207.
65ـ بحارالانوار، ج 3، ص 327، ح 27.
66ـ دیوان حافظ، نشر بوته، چاپ اول، 1377، ص 182.
67ـ تفسیر موضوعى قرآن مجید، پیشین، ج 10، ص 209.
68ـ همان، ص 260 و ج 11، صص 56ـ55.
69ـ همان، ص 287.
70ـ همان، ج 11، ص 411.
71ـ فاطر / 10 و استاد جوادى آملى با استفاده از دو تعبیر «رفع» و «صعود»، عمودى بودن سیر و سلوک را در «هندسه الهى» استفاده کرده‏اند؛ نه «افقى» بودن آن را و عمودى بودن را به «مکانت برتر» راه یافتن، نه «مکان برتر» معنا کرده‏اند ر.ک.: تفسیر موضوعى قرآن مجید، پیشین، ج 11، ص 223.
72ـ نحل / 97.
73ـ اعراف / 60.
74ـ مریم / 31.
75ـ ابراهیم / 23ـ22.
76ـ کهف / 110.
77ـ قصص / 88.
78ـ الرحمن / 27ـ26.
79ـ تفسیر موضوعى قرآن مجید، پیشین، ج 11، صص 403ـ401.
80ـ همان، صص 411ـ409.
81ـ مائده / 105.
82ـ مستدرک الوسائل، ج 11، ص 138.
83ـ غررالحکم، ج 5، ص 194.
84ـ عوالى اللئالى، ج 4، ص 7.
85ـ ر.ک.: سفر نفس: تقریرات استاد دکتر مهدى حائرى یزدى، به کوشش عبدالله نصرى، انتشارات نقش جهان، چاپ اول، تهران، 1380، صص 25ـ13 (غزل مولانا در باب سفرهاى نفس، در این اثر به اجمال تفسیر شده است).
86ـ انسان / 21.
87ـ عنکبوت / 69.
88ـ فجر / 32.
89ـ کلمات مکنونه، ص 63؛ مولى عبدالصمد همدانى و ریاض السیاحة حاج زین‏العابدین شیروانى؛ بحر المعارف، ص 309.