واکنش روشنفکران ایرانى در مواجهه با فرهنگ غربى

1- مقدمه
نوگرایى در غرب موجب تاثیراتى بر جهان و ایران شده است . ایران در ابعاد فرهنگى، سیاسى و اقتصادى از فرهنگ غربى متاثر شده است . غرب به طرق گوناگون از جمله اعزام کشیش، تاسیس لژهاى فراماسونرى، تجار و بازرگانان و اعزام دانشجو به خارج توانست‏بر فرهنگ ایران اثر بگذارد، به طورى که بسیارى از تحصیل کرده‏هاى ایران در غرب از مروجان فرهنگ و مدلهاى غربى درآمدند . تاثیر فرهنگ و اندیشه غربى در بعد سیاسى بر ایران را مى‏توان در انقلاب مشروطیت مشاهده کرد .
گزارش حاضر در پى آن است تا انواع واکنش روشنفکران ایرانى را در سده اخیر در برخورد با فرهنگ غربى بیان دارد . در واقع، سؤال اصلى پژوهش آن است که روشنفکران ایرانى سده اخیر چه واکنشهایى را در برخورد با فرهنگ غربى و چه راه‏حلهایى را نسبت‏به عقب‏ماندگى و انحطاط ایران ارائه دادند؟
گروهى از روشنفکران و زمامداران ایرانى از زمان جنگهاى ایران و روس و عهدنامه‏هاى گلستان و ترکمانچاى و پس از آن و بعد از آشنایى با غرب و پیشرفتهاى آنان و ملاحظه و عقب‏ماندگى خود، به فکر چاره افتادند و در پاسخ به این پرسش که علل برترى و موفقیت اروپاییان چیست؟ و علل عقب‏ماندگى و شکست ما کدام است؟ راه‏حلهاى متفاوتى را ارائه کردند .
واکنشهاى ارائه شده توسط روشنفکران ایرانى در برابر فرهنگ و تمدن غربى را مى‏توان به سه دسته مهم غرب‏گرایى، غرب‏زدگى و بازگشت‏به خویشتن تقسیم کرد، البته در این دسته‏بندى، واکنش روشنفکران ایرانى در برابر فرهنگ غربى از دوره فتحعلى شاه قاجار و جنگهاى ایران و روس تاکنون مورد توجه بوده است .
از آن جا که موضوع بحث‏بسیار گسترده است، بنابراین، سعى خواهد شد تا دورنمایى از واکنش روشنفکران ایرانى در سه قالب کلى مذکور به همراه زیرمجموعه‏هاى آن ارائه گردد . پیش از بیان واکنش روشنفکران ایرانى نسبت‏به فرهنگ غربى، به طور مختصر به برخى از مفاهیم مهم بحث، تاریخچه آشنایى روشنفکران ایرانى با غرب و به تاثیرات این آشنایى در ایران اشاره مى‏شود .
2- مفاهیم
2- 1) روشنفکر (2)
در اوایل دهه 1320/1940 فرهنگستان ایران اصطلاح فارسى روشنفکر را به جاى اصطلاح منورالفکر که صبغه عربى داشت، وضع کرد . (3)
از دیدگاه جلال آل احمد «روشنفکر» کسى است که فعالیت روزانه‏اش مستلزم نوعى کار فکرى آمیخته با ابتکار باشد و این که حاصل کارش را نه براى نفع شخصى بلکه براى حل مشکلات اجتماعى در اختیار جامعه بگذارد، طرفدار توسعه علم، فرهنگ و هنر باشد، از ارزشهاى برتر مثل حقیقت، نیکى و عدالت پاسدارى کند و نادرستى‏ها و مفاسد اجتماعى را مورد انتقاد قرار دهد . (4)
یکى دیگر از نویسندگان، «روشنفکر» را چنین تعریف مى‏کند: به طور کلى روشنفکران کسانى هستند که از چهارچوبه‏هاى سنتى در هر زمینه‏اى فراتر مى‏روند، ارزشهاى جدید ایجاد مى‏کنند و یا به ارزشهاى قدیم جامه‏اى نو مى‏پوشانند، دستگاههاى فکرى جدید براى تبیین وجوه مختلف زندگى عرضه مى‏کنند، با بکارگیرى اندیشه و قدرت انتقادى به حل مسائل و مشکلات علمى مى‏پردازند، از وضع موجود اجتماعى و سیاسى انتقاد مى‏کنند، در امور جامعه و سیاست و فرهنگ به تعقل و تفکر مى‏پردازند و خالق و انتقال دهنده فرهنگ هستند . (5)
با توجه به تعاریف بالا و دیگر تعاریف، «روشنفکر» داراى ویژگیهاى عالم، سنت‏شکن، منتقد و مبتکر است و دغدغه اصلى او فهم علل انحطاط و مشکلات جامعه و ارائه راه‏حلهاى مناسب براى معضلات موجود مى‏باشد .
2- 2) روشنفکرى (6)
«روشنفکرى‏» جریان معنوى و فرهنگى خاصى است که در قرون 17 و 18 م . در سراسر اروپا به وسیله بورژوازى نمایندگى مى‏شد - این جریان به عقل تکیه داشتند و به مسائل دینى و اجتماعى، سیاسى و اقتصادى از جنبه علمى و عقلى نگاه مى‏کردند - افرادى که در ترویج این افکار در میان مردم کوشیدند . (7) این جریان معنوى و فرهنگى در ایران توسط دانش‏آموختگان داخل و خارج از کشور رهبرى شده و مى‏شود .
2- 3) فرهنگ (8)
«فرهنگ‏» مجموعه عناصر معنوى و مادى است که در سازمانهاى اجتماعى جریان مى‏یابند و از نسلى به نسلى دیگر منتقل مى‏شوند . «فرهنگ معنوى‏» عبارت است از مجموع دستاوردهاى جامعه در تمام زمینه‏هاى علم، هنر، اخلاق و فلسفه، اما «فرهنگ مادى‏» به مجموعه وسایل تولیدى و دیگر ارزشهاى مادى گفته مى‏شود که شامل ساختار اقتصادى یا زیر ساخت جامعه است . (9) در یک نگاه کلى شاید بتوان «فرهنگ‏» را ساختار کامل سازمان یافته تمامى الگوهاى رفتارى یک ملت معرفى کرد . (10) به عبارت دیگر، «فرهنگ‏» شامل آداب و رسوم (راه و روش زندگى)، نهادها، قواعد، شیوه‏هاى تفکر، باورها و ارزشهاى مشترک یک جامعه است که با ویژگیهاى خود، مردم و جامعه را با تاکید بر نگرشها، باورها و سنتهاى مشترک به وحدت و یکپارچگى سوق مى‏دهد و این توافق جمعى موجب هویت اجتماعى، تداوم جامعه، تسهیل در کنش متقابل و قاعده‏مند ساختن رفتار افراد در جامعه مى‏شود . (11)
2- 4) غرب‏گرایى (12)
«غرب‏گرایى‏» از نظر جامعه‏شناسى از انواع تحول فرهنگى است . تحول فرهنگى جریانى است که در نتیجه برخورد با فرهنگ دیگرى، در نهادها، ارزش‏ها، گرایش‏ها و روش‏هاى یک فرهنگ و جامعه تحول ایجاد مى‏شود . «غرب‏گرایى‏» نوعى از دگرگونى فرهنگى و اجتماعى در فرهنگ جوامع است که در جهت غربى شدن صورت مى‏گیرد . (13) در واقع، «غرب‏گرایى‏» در ایران نوعى از فرهنگ سیاسى مردم بخصوص نخبگان مردم در عصر قاجار و پهلوى بوده است که جامعه را به سمت الگوهاى فرهنگى غرب سوق مى‏داد .
2- 5) غرب‏زدگى (14)
«غرب‏زدگى‏» نوعى از غرب‏گرایى است، اما به شکل حاد و مفرط . در این گرایش، اقتباس از غرب، کورکورانه و لجام گسیخته مى‏باشد نه از روى تشخیص . (15)
2- 6) بازگشت‏به خویشتن
«بازگشت‏به خویشتن‏» جریان تعدیل غرب‏گرایى مفرط است و تاکید مجدد بر نظام ارزشها، فرهنگ، تاریخ، دین، عقیده و ایدئولوژى خویش دارد . در این رویکرد، اقتباس از تکنولوژى و دانش غربیان از روى تشخیص صورت مى‏گیرد و برداشتهایى که با اسلام اصیل منافات دارد، طرد مى‏شود . از مهمترین ویژگى این گرایش، تلاش در پیراستن اسلام از خرافات است . (16)
3- تاریخچه آشنایى روشنفکران ایرانى با غرب
عباس میرزا پس از شکستهاى نظامى از روس به فکر چاره اساسى افتاد و با آشنایى از آنچه در روسیه و عثمانى گذشته بود و مى‏گذشت، دست‏به اصلاحات زد . در این زمان به شخصیت «پطر کبیر» که ملت روسیه را از پستى به بزرگى رساند، بسیار توجه شد .
مهمترین اقدام عباس میرزا فرستادن دانشجو به فرنگ بود . بازگشت دانشجویان، برخى از افکار جدید را دست کم در میان گروهى از سردمداران رایج کرد و جوانان درس خوانده به اقدامات عباس میرزا دل بستند، البته نقش امیر کبیر نیز در این دوران اساسى بود .
رفت و آمد دانشجویان و دیگران در این دوره موجب شد تا در بازگشت، از عجایب فرنگ سخن بگویند و گاه سیاحت نامه بنویسند . این سیاحت نامه‏ها شامل اطلاعات زیادى درباره راه و رسم زندگى اروپاییان بود . اولین آثار این دوره دو کتاب از دو ایرانى مقیم هند بود; یکى «سیر طالب فى بلاد افرنجى‏» (1799/1214 ق) . تالیف ابوطالب اصفهانى و دیگرى «تحفة العالم‏» (1803/1218ق) . از عبداللطیف شوشترى . هر دو از سفرشان به انگلستان مى‏گویند و از انقلاب فرانسه خبر مى‏دهند . (17)
میرزا صالح خان شیرازى در شرح سفر و تحصیل خود در انگلستان (1815/1230 ق) . از حکومت قانون و دستگاه قضاوت و مطالب تازه دیگر سخن مى‏گوید و از پارلمان انگلیس به عنوان «مشورت خانه‏» و از مجلس عوام به عنوان «خانه وکیل رعایا» نام مى‏برد . (18)
برخى از زمامداران از راه همین کتابها با اروپا آشنا مى‏شدند و در راه تجدد مى‏کوشیدند . در زمان محمد شاه پاى پزشکان فرانسوى به دربار باز مى‏شود . وى در سال (1840/1256 ق) . با فرمانى، مسیحیان را از مزایاى حقوقى دیگر رعایاى ایران بهره‏ور ساخت، البته صدور چنین فرمانى، اجازه ایجاد مدارس مذهبى و سرانجام تاسیس دارالفنون، نشانه‏هایى از کاهش قدرت روحانیون در سلطنت محمد شاه و اوایل سلطنت ناصرالدین شاه است . (19)
تاسیس دارالفنون در سال (1852/1268 ق) . همزمان با پایان کار امیر کبیر بود . آخرین کار امیر کبیر آغاز دوره آشنایى واقعى ایرانیان با علم و فن غربى و اندیشه تجدد بود . دارالفنون نخستین مدرسه بزرگ غیر دینى بود که در آن، طب و تشریح، مهندسى و زبان خارجه تدریس مى‏شد و اکثر استادانش خارجى بودند . امیر کبیر مى‏خواست پیشگامان تجدد در ایران در آن تربیت‏شوند، ولى با مرگ امیر کبیر، دارالفنون از هدف اساسى خود دور شد . (20)
به دنبال تاسیس دارالفنون، مدارس دیگرى نیز بر پا گشت و استادان براى نیازهاى درسى، کتابهایى را تالیف یا ترجمه کردند که در همان مدرسه‏ها به چاپ رسیدند و این براى اولین بار بود که علوم جدید به اطلاع جوانان ایرانى مى‏رسید . (21)
پس از آشنایى با افکار جدید و عکس‏العمل‏هاى آن، همزمان با زمامدارى میرزا حسین خان سپهسالار دوره‏اى تازه شروع شد که اهمیت آن، آماده کردن زمینه براى نهضت مشروطیت‏بود .
سالهاى 80- 1870/95- 1285 ق . به دوره اصلاحات معروف شد و در آن سالها براى نخستین بار مسائلى چون جدایى دولت از مذهب طرح گردید . (22)
برخى از روشنفکران بویژه ملکم خان از سالها پیش مساله تجدد را مطرح کرده بودند و آشکارا از اخذ تمدن فرنگى بدون تصرف ایرانى سخن مى‏گفتند . در این دوران، گروهى از نویسندگان ایرانى که بیشترشان در خارج از مملکت مى‏زیستند، آثارى به چاپ رساندند که در ایران دست‏به دست مى‏گشت . اینها که به عقب ماندگى ایران، اوضاع اروپا و اندیشه غربى آشنا بودند، در زمینه‏هاى اجتماعى، سیاسى، اقتصادى و حتى فلسفى، کتاب و رساله و مقاله نوشتند و یا آثار خارجیان را ترجمه کردند; افرادى همانند آخوندزاده، طالبوف، مراغه‏اى، ملکم خان، سید جمال الدین، مستشار الدوله و . . . (23)
4- تاثیرات آشنایى با فرهنگ غربى در ایران
ما در اواخر قرن 19 شاهد تحولاتى در ایران هستیم; از یک سو، آغاز حرکت مشروطه‏خواهى و تجدد فکر دینى و از سوى دیگر، جنبش و تجددطلبى به صورت پیدایش یک حرکت فرهنگى در جهت‏بسط ترجمه آثار خارجى و نگارش رسالات فلسفى، حقوقى و اجتماعى، نشر روزنامه‏ها در داخل و خارج از کشور و نیز تاسیس مدارس جدید . (24)
نهضت ترجمه که از زمان عباس میرزا آغاز شده بود در این دوره اهمیت‏بیشترى پیدا کرد . تاسیس چاپخانه و دارالترجمه رسمى از وقایع مهم براى پیشرفت‏بود . بعد از آن به مطبوعات توجه شد . نخستین روزنامه به وسیله میرزا صالح شیرازى به نام «کاغذ اخبار» در سال 1837/1253 ق . منتشر شد . ده سال بعد، «روزنامه رسمى ایران‏» و بعد «وقایع اتفاقیه‏» منتشر گردید . (25)
تاسیس مدارس جدید جنبه دیگر حرکت فرهنگى آخر قرن 19 است . پس از تاسیس دارالفنون نوبت‏به برپایى مدرسه نظامى اصفهان و تهران، مدرسه سیاسى، مدرسه فلاحت و . . . رسید، البته مدارس ابتدایى و متوسطه جدید نسبت‏به مدارس عالى دیرتر احداث شدند .
میسیونرهاى (26) آمریکایى در 1834 مدارس خود را در منطقه مسیحى‏نشین ارومیه دائر کردند . فرانسویها در 1837 در سلماس و روستاهاى ارومیه شروع به فعالیت کردند . پس از آن، میسیونهاى روسى، آلمانى و انگلیسى آمدند، البته به غیر از ارومیه در تبریز، اصفهان و تهران نیز به کارهاى آموزشى پرداختند . (27)
از 1305 ش . یک نوع نوسازى آمرانه در ایران شروع شد و نقش اساسى را در این زمینه، دولت‏بر عهده گرفت . دستگاه ادارى و ارتش، بر اساس الگوهاى غربى سازمان یافت . با کارهاى بزرگ ساختمانى، معمارى جدید، جاده‏سازى، راه آهن و . . . با کمک خارجیها چهره شهرها شکل تازه به خود گرفت . (28)
مهمترین کار دولت در راه تجدد، جدا کردن امر آموزش و دادگسترى از دین بود; یعنى ایجاد مدرسه غیر دینى و دادگاههاى عرفى .
فرستادن دانشجو به اروپا قدم دیگرى در نزدیکى با غرب بود . تکنولوژى، اسطوره برترى غرب (پرستیژ)، استعمار، کاپیتالیسم و استبداد داخلى از عوامل مهم غرب‏گرایى به حساب مى‏آید . از راههاى نفوذ و گسترش فرهنگ غرب در ایران را مى‏توان میسیونرها، اقلیتهاى مذهبى، اعیان و اشراف، روشنفکران وابسته، مستشاران خارجى، روزنامه و مجلات، رادیو و تلویزیون، سینما و تئاتر و فرآورده‏هاى صنعتى برشمرد .
5- انواع واکنش روشنفکران ایرانى سده اخیر نسبت‏به فرهنگ غرب
روشنفکران ایرانى پس از روبرو شدن با انحطاط و عقب‏ماندگى کشور و آشنایى با غرب و پیشرفت مغرب زمین، در چاره‏جویى از عقب ماندگى ایران، راه‏حلهاى مختلفى را به منظور رشد و توسعه و پیشرفت کشور ارائه دادند . در ذیل به مهمترین برداشتهاى روشنفکران از علل عقب ماندگى ایران و موفقیت اروپا و به تناسب، راهکارهاى عرضه شده براى نجات ایران و حرکت‏به سوى بهروزى، به طور مختصر اشاره مى‏شود:
5- 1) غرب‏گرایى
این گرایش در نتیجه پى بردن ایرانیان به ضعف خویش در برابر غرب و ناشى از تمایل شدید آنها به تجدید عظمت و شکوه گذشته و شکست دادن غرب بوده است . این گرایش مى‏خواست‏با استفاده از سلاح دشمن، او را شکست دهد، ولى کم‏کم خود قربانى سلاح غرب گردید .
نکته دیگر این که زمامداران کشور، شروع‏کننده جریان غرب‏گرایى بودند، ولى بعدها استعمار، رهبرى این جریان را به دست گرفت . (29) زمامداران با اقتباس شیوه‏هاى نظامى از غرب، غرب‏گرایى را آغاز کردند و به دنبال آن، اصلاحات ادارى و آموزشى صورت گرفت و صنعت و فرآورده‏هاى صنعتى وارد شد .
دوره منظم غرب‏گرایى در ایران از شکستهاى پى در پى ایران از روسیه در زمان فتحعلى شاه شروع شده است و تا مشروطه‏خواهى ادامه یافت و از مشروطه به بعد، دوران غرب‏زدگى را داریم که در دوره رضا شاه و محمدرضا شاه به اوج خود رسید .
عباس میرزا نقش برجسته‏اى در جریان غرب‏گرایى داشت . او با کمک مستشاران خارجى به اصلاح نظام لشکرى پرداخت و در ترجمه کتب خارجى و تعلیم زبانهاى اروپایى کوشید .
امیرکبیر پس از عباس میرزا و قائم مقام فراهانى، نقش مهمى در پیشبرد غرب‏گرایى ایفا کرد . او با تاسیس دارالفنون، مدرسه نظامى، اعزام محصلان به اروپا، ترجمه کتب خارجى و . . . در این راه گام مؤثرى برداشت . با این تلاشها، بانک، تجهیزات و تکنیکهاى مخابراتى و . . . از غرب وارد شد، البته از زمینه‏هاى اصلى رشد اندیشه غربى در ایران را مى‏توان شکستن حریم قداستها و بى‏اعتبار ساختن باورهاى مردم، تحریف اندیشه دینى و شخصیتهاى فرهنگى (تحریف آیات و تفسیر مادى از آن) و تاسیس مدارس جدید بدون توجه به نیازها نام برد . (30)
این جریان به خاطر تقویت و تجدید عظمت گذشته با کمک گرفتن از علوم و فنون غرب آغاز شد سپس در ابعاد ادارى و آموزشى اصلاحاتى صورت گرفت . به مرور، طبقه جدید تحصیل کرده ایجاد شد . این طبقه به غرب دلبستگى پیدا کرد; برخلاف غرب‏گرایان اولیه، طبقه جدید، دنبال غرب‏خواهى و اسلام ستیزى بود . شاید سالهاى 1910- 1906/1328- 1324 را پایان غرب‏گرایى (غرب‏باورى) و آغاز غرب‏زدگى (غرب‏مدارى) نام نهاد که در جنگ اول و دوم جهانى به اوج خود رسید و از این پس جریان بازگشت‏به خویشتن رو به رشد گذاشت .
5- 2) غرب‏زدگى
در این دوره، نسل جدید تحصیل کرده و پرورش یافته فرهنگ و آموزش غربى با کمک استعمارگران زمام امور را به دست گرفتند . طبقه تحصیل کرده جدید که در خارج درس خواندند، از فرهنگ خویش بریده و از احساسات عمیق مردم خود ناآشنا بودند . اینها در مقابل فرهنگ و تمدن غرب کاملا خیره و مبهوت و از خود بى خود شده بودند . اینان بیشتر به ظواهر غرب توجه کردند تا به روح تمدن غرب و رمز موفقیت مغرب زمین . به نظر اینها فقط یک نوع تمدن و فرهنگ در جهان وجود داشت و آن نیز تمدن و فرهنگ غربى بود . بر این باور بودند که در برابر غرب نمى‏توان دست‏به انتخاب زد و بعضى چیزها را پذیرفت و بعضى‏ها را نپذیرفت . از برجستگان این جریان در ایران ملکم خان و تقى‏زاده مى‏باشند . (31) به گفته جلال آل احمد، در این نگرش، احساس رقابت‏با غرب فراموش گشت و به جاى آن، احساس درماندگى، بى‏لیاقتى، عبودیت و تقلید نسبت‏به غرب و الگوهاى آن جایگزین شد که عامل بدبختى‏ها به حساب مى‏آید . (32) در واقع، این جریان فکرى بر دو پایه تحقیر فرهنگ خودى و تعظیم فرهنگ بیگانه استوار است .
ملکم‏خان تئوریسین و بارزترین چهره رویکرد غرب‏زدگى، معتقد بود که نه تنها بایستى تکنولوژى و صنعت را از غرب گرفت‏بلکه پذیرش مطلق و اقتباس نظام ارزشى، سیاسى و اقتصادى - اجتماعى و طرز تفکر و سیستم اندیشه و باورهاى غربى‏ها نیز لازم است . وى راه نجات را در پیروى بى قید و شرط از غرب و اقتباس نظام فرهنگى آنان مى‏داند . (33)
میرزا آقا خان کرمانى و میرزا فتحعلى آخوندزاده از چهره‏هاى دیگر این جریان هستند .
این دسته نظرشان این بود که اگر از غرب تقلید شود، کارها سر و سامان خواهد یافت، البته این گروه در ارائه راه‏حل، داراى سلایق مختلف بودند; عده‏اى مثل ملکم خان و میرزا حسین خان سپهسالار قانون را چاره همه دردها مى‏دانستند; قانون را مهمترین وسیله ترقى و رسیدن به آزادى و برابرى یافته و معتقد بودند که اروپا پیشرفت‏خود را مدیون قانون است . برخى دیگر مانند طالبوت و آخوندزاده توجه به تعلیم و تربیت جوانان را توصیه مى‏کردند; اشاعه علم و رواج آموزش را از لوازم آمادگى ملت مى‏دانستند; چون معتقد بودند که تحول فکرى منحصرا از راه تربیت و نشر دانش در میان همه طبقات اجتماعى میسر است . اگر چنین شود، خود ملت‏بپا خواهد خواست و آیینهاى کهنه را از میان برخواهد داشت . اینها معتقد بودند که اساس بدبختى ایرانیان روى نیاوردن به علم و آگاهى نداشتن از پیشرفت آن است . از این رو، مدرسه و سوادآموزى لازم است . تغییر خط فارسى به لاتین نیز در این گرایش مطرح مى‏شود; چون فکر مى‏کردند که منشا عقب‏ماندگى، در الفباى فارسى و عربى نهفته است، در نتیجه، تغییر خط و الفبا را گامى مهم براى خروج از انحطاط و عقب‏ماندگى و دستیابى به پیشرفت مى‏دانستند، اگر چه موفق به تغییر خط نشدند . این ایده به معناى غفلت و سطحى‏نگرى مى‏باشد . بعضى نیز جدایى دین از سیاست را مطرح مى‏کردند، ولى همه در لزوم مبارزه با وابستگى اقتصادى، هم زبان بودند . (34)
به عقیده ملکم خان اخذ تمدن فرنگ بدون تصرف ایرانى ضرورى است; چون معتقد بود که تمدن غرب عالم‏گیر خواهد شد، پس هر چه زودتر باید آن را پذیرا بود .
بعدها تجددخواهى با ادبیات در آمیخت و نام تجدد ادبى به خود گرفت . روشنفکران از طریق شعر، پیام خود را به مردم مى‏رساندند . عده قابل توجهى دنبال این شعار بودند که ایران در ظاهر و باطن و در جسم و روح، باید فرنگى مآب شود و بس; در واقع از اصول این گروه، اخذ اصول و آداب و رسوم و تمدن اروپایى و قبول بلا شرط آن بود . (35)
زمان انقلاب مشروطیت، آغاز مرحله غرب‏زدگى در ایران است که منجر به عقیم‏گذاردن انقلاب شد . اگر چه انقلاب مشروطیت، غرب‏زدگى را بیشتر در قلمرو اندیشه و فکر و قانون رواج داد، ولى اقدامات عملى تا روى کار آمدن رضا شاه صورت نگرفت . با روى کار آمدن رضا شاه، روند غرب‏زدگى شتاب تازه‏اى گرفت . او مردم را مجبور کرد تا شیوه زندگى اصلى خویش را رها سازند و از شیوه اروپایى در همه زمینه‏ها، اعم از لباس، خوراک، پوشاک، مسکن، رفتار و معاشرت و . . . تقلید کنند . این جریان عموما با سطحى‏نگرى، خود باختگى، تقلید و تبعیت کورکورانه از غرب، از تبیین و تحلیل مسائل اساسى و ساختارى، نابسامانى‏هاى داخلى و مساله غرب عاجز ماندند و به زوال گراییدند و یا این که جز در پیوند با استعمار غرب و اتکاى به آن و بورژوازى در حال رشد و وابسته به استبداد حاکم نتوانستند به قدرت و موقعیتى دست‏یابند و یا در راس هرم سیاسى باقى بمانند .
متعاقب غرب‏گرایى مفرط (غرب‏زدگى) جنبش بازگشت‏به خویشتن بوجود آمد .
5- 3) جریان احیا و بازسازى تفکر دینى - جنبش بازگشت‏به خویشتن
در برابر موج غرب‏زدگى، جنبش «بازگشت‏به اسلام‏» بوجود آمد و با ظهور عدم موفقیت رویکرد غرب‏زدگى، رویکرد «بازگشت‏به خویشتن‏» رشد فزاینده‏اى یافت، البته مهمترین عامل توجیه‏کننده این رویکرد، پویایى اسلام (ماهیت‏سیاسى - انقلابى بودن اسلام) بود . این جریان در درون خود به دو گرایش عمده تقسیم مى‏شود:
الف) جریان معتقد به اخذ جنبه‏هاى مثبت تمدن غربى و رد جنبه‏هاى منفى
متفکران این جریان اصرار داشتند، اقتباس، فقط در تکنولوژى و دانش و دستاوردهاى مثبت تمدن غرب آن هم آگاهانه و با تشخیص و نه به صورت کورکورانه صورت گیرد، ولى نظام ارزشى، مکتب و ایدئولوژى غربى‏ها باید قاطعانه کنار زده شود . اینها معتقدند که اسلام با افکار جدید سازگارى دارد، اما ناآگاهى از اسلام راستین و جلوگیرى استعمار از ترقى کشورها، باعث عقب‏ماندگى مسلمانان و کشورها شده است . اینان غرب را به صورت صحیح شناختند و به علت عقب‏ماندگى ایران پى بردند و راه‏حل مشکلات را در بازگشت‏به اسلام راستین معرفى کردند .
هدف اصلى این جریان، واکنش در برابر خطر فرهنگى و سیاسى اروپا و رفع سلطه و نفوذ استعمار غربى و باز گرداندن سیادت گذشته اسلام و قدرت سیاسى مسلمانان بود . این جریان هیچ یک از دو دیدگاه «پذیرش مطلق غرب‏» و «رد مطلق غرب‏» را نپذیرفتند و با شناخت عمیقتر و غنى‏تر قائل به تفکیک جنبه‏هاى مثبت و منفى آن شدند و خواستار اخذ جنبه‏هاى مثبت فرهنگ و تمدن غرب و مبارزه با چهره استعمار در همه ابعاد آن گردیدند . (36)
سید جمال الدین اسد آبادى (1897- 1819 م/1315- 1254 ق) . پایه‏گذار این جریان به حساب مى‏آید . او با شعار زدودن اسلام از خرافات، لزوم آشنایى مسلمانان را با پیشرفت علمى و فنى جدید و وحدت آنان مطرح ساخت . به نظر وى، استبداد مهمترین سد راه تحول در کشورهاى اسلامى به شمار مى‏رفت . اصول مورد تاکید او عبارت بودند از: بازگشت‏به سنت صدر اسلام و زدودن اسلام از خرافات، محکومیت‏سنت‏پرستى کورکورانه و تقلید صرف، وحدت مسلمانان، پذیرش علم و فن جدید و مبارزه با استبداد و استعمار .
روحانیت و علماى اسلامى ایران بیشترین سهم را در مبارزه با غرب‏زدگى و ایجاد نهضت‏بازگشت‏به خویشتن بر عهده داشتند . شیخ فضل الله نورى نخستین فردى است که در مقابل جریان غرب‏زدگى ایستاد .
میرزا کوچک خان، مدرس، جلال آل احمد، امام خمینى، مطهرى و شریعتى از مهمترین عناصر این رویکرد محسوب مى‏شوند . در قیام پانزده خرداد سال 42 که رهبرى سیاسى جنبش مردمى از دست ملى‏گرایان خارج و به دست اسلام‏گرایان افتاد، رویکرد بازگشت‏به خویشتن تقویت‏شد . انقلاب اسلامى نیز اوج این جریان به حساب مى‏آید .
تمامى پرچمداران نهضت‏بازگشت‏به خویشتن، اسلام را به عنوان ایدئولوژى و عقیده و مکتب خود برگزیدند، اما اسلامى که از پیرایه‏ها و خرافات دوران انحطاط پیراسته شده باشد . اسلامى که همه ابعاد وجودى انسان، فرد، اجتماع و زندگى مادى و معنوى را در بر مى‏گیرد .
جلال آل احمد (1348- 1302) تجدید حیات اسلام شیعى را مؤثرترین واکسن در برابر بیمارى واگیر غرب‏زدگى تشخیص مى‏داد و روحانیون را صلاحیت‏دارترین پزشکانى تلقى مى‏کرد که مى‏توانند واکسن نجات‏دهنده هویت را فراهم سازند . در نگاه آل احمد، مذهب شیعه یک ایدئولوژى مناسب براى بسیج‏سیاسى تلقى مى‏شد . (37)
مرتضى مطهرى (1358- 1298) با نقد و بررسى پایه‏هاى فکرى غرب‏زدگان، بررسى استدلالى و منطقى مکاتب فلسفى، فکرى و اجتماعى غرب و تبیین و تشریح اصول اعتقادى مکتب اسلام در قالبهاى منطقى و به روز، نقش مهمى در شکست طلسم غرب‏زدگى بر عهده گرفت; چون او معتقد بود که مبارزه با مظاهر غرب‏زدگى بدون مبارزه با زیربناى فکرى و فلسفى فرهنگ غرب، ناقص و نادرست است . مطهرى در ایجاد و رشد جریان بازگشت‏به خویشتن، داراى نقش ارزنده‏اى بود .
شریعتى (1356- 1312) بار دیگر با زبان امروزى مساله تجدید حیات اسلام و زدودن آن را از خرافات مطرح کرد; در واقع، راه حل او دنباله گفتمان غرب‏زدگى جلال آل احمد بود . به نظر او، حفظ اسلام مى‏تواند به جوامع درمانده پایان قرن بیستم کمک کند، ولى نه اسلام منحط، ضعیف و همدست‏با دولت مستبد بلکه باید به اسلام واقعى پیامبر صلى الله علیه و آله بازگشت، به اسلام خواهان عدالت، به اسلام مترقى و انقلابى . چنین اسلامى خواهد توانست جوامع را دگرگون سازد . از نظر شریعتى، غرب، داراى دو بعد فرهنگى و سیاسى (امپریالیسم) است . او نه به غرب ایمان داشت و نه به شرق کمونیست‏بلکه او به اسلام اصیل ایمان داشت . (38)
ب) جریان معتقد به رد مطلق غرب و تجدد
در این دیدگاه دو گرایش وجود دارد: یکى رویکرد سنتى و دیگرى متجددین .
سنت‏گراها معتقدند که راه‏حل معضلات ایران تنها با تکیه بر رهیافتهاى سنتى ممکن است و هر گونه الگوگیرى از راه و رسم زندگى فرنگیان نه تنها مشکلى را حل نمى‏کند بلکه بر مشکلات مى‏افزاید . مهمترین و بهترین شارح این رویکرد، رساله شیخ و شوخ است . در این رساله، راه‏حل غربگرایان شدیدا مورد انتقاد قرار گرفته و از غرب‏گرایان با نامهایى چون شوخ، تمسخر پیشه، بى‏سواد و مقلد یاد شده است . (39)
رساله شیخ و شوخ، گفت و گویى است‏بین شیخ سنت‏گرا و شوخ متجدد و فرنگى مآب که مؤلف نخواسته نامش را فاش نماید . وى از مخالفان تاسیس دارالفنون، ملکم خان، سید جمال الدین اسدآبادى، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، عبدالغفار نجم الملک، جلال قاجار، صاحب نامه فروزان و دهها روشنفکر عصر ناصرى است .
شیخ، مظهر و نماد سنت است . وى در رساله خود براى شوخ به اثبات مى‏رساند که تمامى این فنون و علوم در ساحت تمدن اسلام رشد و نمو یافته‏اند و بدون هیچ مراجعه‏اى به آنها مى‏توان در کتابهاى قدما به این معارف دست‏یافت . او غرب را آمیزه‏اى از فساد و تباهى اخلاقى و ظواهرى از علوم و فنون مى‏بیند که از جاده کمال بر کنار است و بدتر از غرب، غرب باوران هستند که مدینه فاضله و کعبه مقصودشان مدنیت جدید فرنگى است . وى الگوى نوسازى غرب مدار را سم مهلکى براى جامعه ایران مى‏داند . (40)
گرایش دیگر این جریان (رد مطلق غرب) روشنفکران تحصیل کرده در غرب و غیرروحانى مى‏باشند . آنان خواستار نفى مطلق غرب هستند به دلیل این که معتقدند غرب مجموعه‏اى یکپارچه است و نمى‏توان چیزهایى را به دلخواه خود از آن برگزینیم . به نظر آنها، تکنولوژى مجموعه‏اى از اشیاء و ابزار نیست‏بلکه یک ذات و شیوه تفکر است که بر جهان تسلط یافته است . (41)
احمد فردید (1373- 1291) معتقد است، انسانها داراى سه بعد علمى، فلسفى و معنوى هستند، گرچه اولى و دومى در سنت فکرى غرب جایى برجسته داشته، ولى سومى به گونه‏اى آشکار غایب و خاموش شده است . بدین سان او به این نتیجه مى‏رسد که غرب را هم به عنوان یک هستى‏شناسى وهم به عنوان یک شیوه زندگى باید ترک گفت . وى معتقد است‏براى رویارویى با غرب باید به کنه فلسفه و هستى‏شناسى آن دست‏یافت; چون شناخت دیگرى شرط لازم شناخت‏خویش است . (42)
سید حسین نصر - . . . (1312) منتقد تجدد است و ادعا مى‏کند که عصر نو - که ویژگى آن طغیان انسان علیه خداوند، جدایى عقل از نور راهنماى خرد و کمبود فضیلت است - به منجلاب آشفتگى، انحطاط و نادرستى انجامیده است . (43) او در مورد وضع خاص ایران، طغیان فکرى خود را در برابر غرب تهدید کننده و وسوسه‏گر، در قالب چهار استراتژى زیر بیان مى‏کند: اول، احیاى سنتهاى اصیل فکرى ایران از راه جان‏بخشى دوباره به فلسفه و عرفان اسلامى . دوم، هشدار به ایرانیان در مورد سرشت علوم، فلسفه و تکنولوژى غربى و خطراتى که اخذ آنها براى فرهنگ ایران به بار مى‏آورد . سوم، آگاه ساختن ایرانیان از فرهنگها و تمدنهاى آسیا به عنوان وزنه‏اى متعادل‏سازنده در برابر نفوذ تمدن غرب . و چهارم، کوشش در ایجاد راهى که از طریق آن حفظ اصالت فرهنگى ایران در برابر فرهنگ، تکنولوژى و علوم غربى امکان‏پذیر گردد . (44) وى معتقد است که نه تنها اثرها بلکه شالوده‏هاى تمدن مدرن را باید بى اعتبار دانست و به نقد جامع از تجدد و سکولاریسم پرداخت . (45)
رضا داورى - . . . (1312) غرب را یک کلیت و مجموعه‏اى واحد مى‏داند . به اعتقاد او، انتقاد باید با هدف گرفتن انسان باورى و تجدد به عنوان معروفترین میراث آن، تفکر غربى را بى اعتبار سازد . غرب یک نحوه تفکر و عمل تاریخى است . به نظر وى، علم و تکنولوژى توام با باور و ارزش است . تکنولوژى مجموعه‏اى از اشیا و ابزار نیست‏بلکه یک ذات و شیوه تفکر است که بر جهان تسلط یافته است . (46) در نتیجه، در پى نفى مطلق غرب مى‏باشد . به نظر داورى، تکنولوژى نه تنها مردم را ارباب خود نساخته بلکه آنان را فرمانبردار خود کرده است; یعنى وسیله آزادى به ابزار اسارت تبدیل شده است . او مى‏گوید: غرب مجموعه‏اى یکپارچه است و نمى‏توان چیزهایى را به دلخواه از آن برگزینیم . در نتیجه باید به سرنوشت‏خود غرب بیندیشیم نه به سرنوشت فرد فرد غربیان . (47)
6- نتیجه‏گیرى
در بررسى موضوع انواع واکنش روشنفکران ایرانى سده اخیر در مواجهه با فرهنگ غربى، پس از ذکر مفاهیم و تاریخچه آشنایى روشنفکران ایرانى با غرب، به سه واکنش مهم روشنفکران ایران نسبت‏به فرهنگ غرب اشاره شد .
عده‏اى از روشنفکران در تقویت و تجدید عظمت گذشته ایران، ابتدا از علوم و فنون غرب کمک گرفتند و سپس در ابعاد ادارى و آموزشى به اصلاحات دست زدند . این رویکرد به فن‏آورى غرب اعتقاد داشت; مثل عباس میرزا، قائم مقام فراهانى و امیرکبیر .
دسته‏اى دیگر خواهان تقلید از غرب در همه زمینه‏ها شدند . تنها راه پیشرفت کشور را فرنگى شدن و تقلید از غرب آن هم به صورت لجام گسیخته مى‏دانستند; مثل ملکم‏خان، آخوندزاده و تقى‏زاده . اما در یک دید کلان دو دسته اول خواهان پیروى از تمدن غرب بودند .
تعداد دیگرى از روشنفکران، بحث‏بازسازى تفکر دینى و بازگشت‏به خویشتن را مطرح کردند . این رویکرد به دو گرایش عمده تقسیم مى‏شود: گرایشى که راه چاره را بازگشت‏به خویشتن و اخذ جنبه‏هاى مثبت فرهنگ و تمدن غربى و رد جنبه‏هاى منفى و استعمارى غرب مى‏داند; مثل سید جمال الدین، جلال آل احمد، امام خمینى، مطهرى و شریعتى . گرایش دوم راه چاره را احیاى تفکر دینى و بازگشت‏به خویشتن و رد مطلق غرب معرفى مى‏کند، البته اینها، دسته‏اى، سنتى مى‏اندیشند مثل صاحب رساله شیخ و شوخ . و دسته‏اى دیگر در زمره متجددین به حساب مى‏آیند; مثل فردید، نصر و داورى .
به نظر مى‏رسد که در میان واکنشهاى موجود، واکنش سوم (جریان احیا و بازسازى تفکر دینى، بازگشت‏به خویشتن) آن هم دسته‏اى که به اخذ جنبه‏هاى مثبت فرهنگ و تمدن غربى و رد جنبه‏هاى منفى و استعمارى غرب معتقد مى‏باشد، از صحت و درستى بیشترى برخوردار است; چون به روز، مطابق با واقع و منطقى است و عمل به آن موجب عمران و آبادى و پیشرفت مادى و معنوى جامعه مى‏گردد .
روشنفکران واکنش سوم کوشیدند تا به وسیله امروزى کردن سنتها، راه میانه‏اى را برگزینند; یعنى نه از روى تعصب، با فرهنگ و تمدن غرب مخالفت مى‏کنند و نه بى تفکر به طور مطلق آن را مى‏پذیرند .
این رویکرد تاکنون آثار مثبتى در پیشرفت و ترقى ایران داشته است . تقویت این نگرش موجب توسعه و شکوفایى بیشتر و رفع عقب‏ماندگى خواهد شد . این رویکرد داراى بیشترین نفوذ و طرفدار مى‏باشد.
پى‏نوشت‏ها:
1) مدرس دانشگاه، محقق، نویسنده و کارشناس ارشد علوم سیاسى .
2) Intellectual
3) مهرزاد بروجردى، روشنفکران ایرانى و غرب، ترجمه جمشید شیرازى، فرزان، تهران، 1377، ص 43 .
4) على آقابخشى، فرهنگ علوم سیاسى، مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران، تهران، 1374، ص 159; جلال آل احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، انتشارات رواق، تهران، چاپ دوم، بى‏تا، ص 58 .
5) حسین بشیریه، جامعه‏شناسى سیاسى، نشر نى، تهران، 1374، ص 247 .
6) Enlightement
7) على آقابخشى، پیشین، ص 809 .
8) Culture
9) على آقابخشى، پیشین، ص 82 .
10) عبدالحسین نیک گهر، مبانى جامعه‏شناسى، رایزن، تهران، چاپ پنجم، 1375، ص 171 .
11) رونالد چیلکوت، نظریه‏هاى سیاست مقایسه‏اى، ترجمه وحید بزرگى و علیرضا طیب، موسسه خدماتى فرهنگى رسا، تهران، چاپ اول، 1377، ص 277 .
12) Westernism
13) على محمد تقوى، جامعه‏شناسى غرب‏گرایى، امیر کبیر، تهران، 1361، ج 1، ص 15 .
14) Westernization
15) على محمد تقوى، پیشین، ص 20 .
16) همان .
17) جمشید بهنام، ایرانیان و اندیشه تجدد، نشر فرزان، تهران، 1375، ص 21 .
18) همان، ص 26 .
19) همان، ص 27 .
20) همان، ص 31 .
21) همان، ص 32 .
22) همان، ص 35 .
23) همان، ص 43 .
24) همان .
25) همان، ص 47 .
26) Missionaries
27) جمشید بهنام، پیشین، ص 49 .
28) همان، ص 58 .
29) على محمد تقوى، پیشین، ص 26 .
30) کتاب سروش، مجموعه مقالات (1)، رویارویى فرهنگى ایران و غرب در دوره معاصر، انتشارات سروش، تهران، 1375، ص 263 .
31) سید احمد موثقى، جنبشهاى اسلامى معاصر، سمت، تهران، 1374، ص 100 .
32) جلال آل احمد، غرب‏زدگى، انتشارات رواق، تهران، چاپ دوم، 1344، ص 53 .
33) على محمد تقوى، پیشین، ص 80 .
34) جمشید بهنام، پیشین، ص 77 .
35) همان، ص 110 .
36) سید احمد موثقى، پیشین، ص 113 .
37) مهرزاد بروجردى، پیشین، ص 118 و جلال آل احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، انتشارات فردوسى، تهران، 1372، ص 255 و صص 296- 275 .
38) جمشید بهنام، پیشین، ص 126 .
39) محمد پور اکبر، فرهنگ و مدنیت غرب در چشم و دل متفکران ایرانى از آغاز تا پایان دوره ناصرالدین شاه، کیان، سال ششم، اسفند 75، ص 38 .
40) همان .
41) مهرزاد بروجردى، پیشین، ص 248 .
42) همان، ص 108 .
43) همان، ص 192 .
44) همان، ص 193 .
45) همان، ص 198 .
46) رضا داورى اردکانى، فلسفه در بحران، امیرکبیر، تهران، 1373، ص 73 و 137 .
47) مهرزاد بروجردى، پیشین، ص 249 .