گچ و ملات گچی، یکی از پیچیده ترین و خاص ترین مصالح ساختمانی سنتی ایران به شمار می رود که هنرمندان گچ بر ایران در طی دو هزار سال گذشته، گاهی با کم و زیاد کردن نسبت آب به گچ در ملات و گاهی با ورز دادن کم یا زیاد ملات و گاهی با افزودن مواد معدنی و آلی به ملات گچ به عنوان مکمل، به خوبی توانسته اند با تغییر در ویژگی های استحکامی و همچنین زمان گیرش ملات گچ، آثار بسیار متنوع با تکنیک های مختلف به عنوان آرایه معماری خلق کنند. اوج هنر گچ بری در دوران اسلامی، سده هشتم ه.ق. است. یکی از بناهای این دوره در یزد، بقعه سیدشمس الدین، دارای آرایه های گچی برجسته و قالبی کم نظیری است. از جمله این آرایه های گچی، کتیبه گچی در ایوان بنا است که در سه ضلع امتداد یافته و متأسفانه بخش هایی از آن به مرور زمان از بین رفته اند. برای حفاظت صحیح این کتیبه گچی ارزشمند، لازم بود مطالعات ساختارشناسی و فن شناسی بر روی آن انجام شود تا در مرحله بعد بتوان آسیب های وابسته به ساختار و فرآیند فرسایش آن را به صورت دقیق و علمی بررسی نمود و شناخت. هدف از پژوهش پیش رو، شناخت فنی ملات گچی کتیبه ایوان این بنا است. در این راستا، از عمق و سطح کتیبه گچی، آرایه گچی قالبی و همچنین بستر گچی زیر این آرایه، نمونه برداری انجام پذیرفت که با استفاده از آنالیزهای XRD, XRF, SEM-EDS به ارزیابی و مقایسه میان این ملات ها اقدام شد. نتایج حاصل از پژوهش گویای این مهم هستند که عمق و سطح کتیبه گچی از نظر ساختاری با یکدیگر متفاوت است که بخشی از تفاوت، مربوط به زمان عمل آوری و اجرای کتیبه بوده و بخشی نیز مربوط به فرآیند فرسایش ملات است. فرسایش و تغییرات ساختاری در عمق کتیبه، بیشتر از سطح بوده که باعث کم شدن استحکام آن شده است و از دلایل اصلی آن، نفوذ رطوبت و نمک های محلول از سمت دیوار تکیه گاه به عمق کتیبه گچی است.
