مأخذ شناسی سیره فلسفی امام خمینی
آرشیو
چکیده
متن
سرآغاز
تاریخ تمدن بشرى در طول حیات خود شخصیتهاى گوناگونى را به چشم دیدهاست که هر کدام به گونهاى و در محدودهاى خاص در صحنه اندیشه و عمل به نقش آفرینى پرداختهاند و شعاع تاثیر هر کدام از آنان، بستگى به ابعاد وجودى شان داشته است. اغلب شخصیتهاى مؤثر در تاریخ، انسانهایى بودهاند که به یک یا چند جنبه محدود از جنبههاى شخصیتى خویش توجه کرده و از ابعاد دیگر غفلت نمودهاند. در تاریخ پرفراز و نشیب اسلام و مسلمین نیز انسانهایى که بیشترین نزدیکى را به انسان آرمانى اسلام یعنى انسان کامل داشته باشند کم شمارند، لکن همین تعداد به ظاهر اندک، تاثیراتى بس شگرف در هدایت جوامع به سوى فلاح و رستگارى داشتهاند. اگر حجاب معاصرت و حب و بغضهاى افراطى و تفریطى که مانع شناخت واقع بینانه افراد مىشوند را به کنار نهیم، مىتوانیم به جرات بگوییم که امام خمینى (ره) از جمله این شخصیتهاى ذووجوه و نادر الوجود است. براى اثبات این سخن همین بس که اسفار اربعه حیات علمى و عملى او، در برگیرنده حوزه وسیعى از: فقه، عرفان، فلسفه، اصول، سیاست، تفسیر، تعلیم و تربیت و حدیثشناسى مىباشد. (1) درباره وى مىتوان از زبان ابوالعلاء معرى آنچنان که در وصف سید مرتضى سروده است چنین گفت:
یاسائلى عنه فیما جئت تساله
الا هو الرجل العارى من العار
لو جئته لرایت الناس فى رجل
و الدهر فى ساعه و الارض فى دار (2)
سخن در باره جنبههاى مختلف تفکر امام خمینى را به فرصتى دیگر واگذار کرده و اینک فقط بهبیان چند نکته درباره سیره فلسفى ایشان بسنده مىکنیم:
الف) امام یک فیلسوف محض که نقد عمر خویش بر سر فلسفه گذارده باشد نبود و حتى بعد فلسفى ایشان قوىتر از ابعاد دیگرش نیز نبود، لکن امام اهل فلسفه بود و فلاسفه را تکریم مىکرد (3) و از تفکرات آنان در آثار خویش بهره مىبرد. لذا در بررسى تفکر فلسفى ایشان بایستى به این نکته توجه کرد.
ب) براى درک هر چه بهتر ارزش فعالیت فلسفى امام، بایستى به وضعیت علوم عقلى و فلسفى در حوزه علمیه آن زمان توجه کرد، زمانهاى که کوزهاى که فرزند امام از آن آب خورده بود آب مىکشیدند، چرا که امام فلسفه مىگفت (4) . و زمانهاى که قرآن خواندن یک حکیم اسباب تعجب بود. (5) هنر امام آن بود که در چنین فضایى به تدریس فلسفه و ربیتشاگرد و پاسخ به شبهات موجود در جامعه پرداخت و مشعل علوم عقلى و فلسفى را روشن نگاه داشت و سپس آن را به دستبزرگانى چون علامه طباطبایى(ره) و شهید مطهرى(ره) سپرد.
ج) ارزش دیگر حیات فلسفى امام این بود که در عرصه اندیشه و عمل نشان داد هیچگونه تضادى بین تفکر فلسفى و تفکر دینى وجود ندارد و به عبارتى قرآن و عرفان و برهان از یکدیگر جدایى ندارند. و شاید یکى از دلایل گرایش امام به حکمت متعالیه همین باشد.
د) نگرش امام به علوم مختلف و از جمله فلسفه نگرشى ابزارى (Instrumental) است نه غایى ( Teleological ) ، ایشان سرگرم شدن به الفاظ و عبارات را باعثبیچارگى و بدبختى دانسته، (6) معتقد است که تحصیل علم باید و گرنه موجب انحراف مىگردد، (8) لذا در مورد فلسفه مىگوید «فلسفه وسیله است، خودش مطلوب نیست. وسیلهاى استبراى اینکه شما مسائل را، معارف را با برهان به عقلتان برسانید. هنرش همین قدر است. [...] آن که انسان را مىتواند راه ببرد [...] عبارت از آن ایمانى است که در قلب [وارد] مىشود.» (9) ایشان در اشعار خود خطاب به خانم فاطمه طباطبایى (همسر مرحوم سید احمد خمینى) مىگوید:
فاطى که فنون فلسفه مىخواند
از فلسفه فاء و لام و سین مىداند
امید من آن است که با نور خدا
خود را زحجاب فلسفه برهاند (10)
و این در واقع هشدارى استبه تمامى پویندگان طریق فلسفه که مبادا تحصیل فلسفه، حجاب کشف حقیقت گردد.
ه) امام دلبسته حکمت متعالیه صدرایى بود (11) ، هر چند برخى معتقدند که ایشان دلبستگى خاصى به مشرب سهروردى داشت و شیفتگى به ملاصدرا هم نه به وجه مشائى، بلکه به وجه اشراقى فلسفه او معطوف بود. (12) البته بررسى دقیقتر مطلب از حوصله این نوشتار خارج است.
و) بررسى جامع سیره فلسفى امام که نگارنده توفیق انجام آن را از خدا مىطلبد نیازمند فرصت دیگرى است که در آن بایستى دیدگاههاى حضرت امام درباره موضوعاتى از این قبیل را مورد توجه قرار داد: تعریف، کارکرد و شعاع تاثیر فلسفه، روش ایشان در تحصیل و تدریس فلسفه، اساتید و شاگردان امام در فلسفه، تاثیر اندیشههاى فلسفى امام در دیگر ابعاد علمى و عملى ایشان، امام و فلسفه اسلامى و غرب، تمایز فلسفه از علوم دیگر، غناى قرآن نسبتبه فلسفه، نوآورىهاى فلسفى ایشان و ...
ز) نخستین گام براى وصول به چنان مقصودى، آشنایى با منابع تحقیق است که این ماخذشناسى عهدهدار معرفى بخشى از آن مىباشد و امید است در شناخت هر چه بیشتر اندیشههاى امام، مفید واقع شود.
چند تذکر:
1- در این ماخذ شناسى که در مدتى کوتاه تهیه شده سعى بر آن بوده که هر منبعى که نکتهاى درباره سیره فلسفى امام دارد فهرستشود.
2- درباره فلسفه تعلیم و تربیت و فلسفه سیاسى امام بخاطر گستردگى موضوع موارد اندکى فهرستشده، بدیهى است که انجام کامل آن فرصت و امکانات بیشترى را مىطلبد.
3- مسلما این کار خالى از نقص و اشکال نیست که امید استبا تذکر یا همت دیگران تکمیل شود.
4- آدرس مواردى که مراجعه مستقیم نبوده در پاورقى ذکر شده است.
5- نگارنده بر خود لازم مىداند از همکارى صمیمانه مسؤولین محترم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى دفتر قم و کتابخانه و خانه مطبوعات دانشگاه مفید سپاسگزارى و قدردانى نماید.
6- این ماخذشناسى در دو بخش ارائه مىگردد:
بخش اول: آثار امام خمینى بخش دوم: آثار دیگران، که شامل سه قسمت است: فلسفه، فلسفه سیاست، فلسفه تعلیم و تربیت.
بخش اول: فهرست آثار فلسفى امام خمینى
«آداب الصلاه»، تصحیح و پاورقى: سید احمد فهرى
(تهران: پیام آزادى)، چاپ اول، 1368، 423 ص.
برخى از مباحث که در زمینه مسائل کلامى فلسفى مطرح شده عبارتند از: مرتبه اثبات علمى، فلسفى فقر وجودى سالک (ص 14-15)، تعریف فلسفه (ص 25)، تربیت قواى ظاهرى و باطنى نفس (ص 51)، نبوت و قضاء و قدر (ص 92)، نشات نفس ناطقه انسانى (ص 94)، فیض مقدس و وجود منبسط (ص 148)، سعادت عقلى و لذات روحانى (ص 181)، ائمه علیهم السلام معادن حکمتاند (ص 204)، قرآن داراى معارف گوناگون از جمله معارف حکمى و برهانى است (ص 204-211)، محصور ماندن در فهم فنون دلالات و احتجاجات مىتواند حجاب فهم قرآن براى فیلسوف و حکیم باشد (ص 216)، عقل کلى و جزئى (ص 254)، فیض منبسط و مراتب وجود در بسمالله و نقد سخن میرداماد و فیض کاشانى (ص 265-266)، حقیقت اسم و وحدت و کثرت (ص 269)، فیض اقدس و مقدس (ص 269)، اثبات اختصاص جمیع محامد به خداوند در فلسفه عالیه (ص 276-277)، طعن اهل ظاهر به اهل فلسفه (ص 281)، ایراد ملاصدرا به امثال بیضاوى در باره معنى «عالمین» (ص 286)، علم فعلى و تفصیلى خداوند از نظر اشراقیین و خواجه نصیر (ص 292-293)، غناى معارف قرآنى نسبتبه مطالب و آراى فلاسفه اسلامىو یونانى (ص 329-331)، صفات ثبوتیه و سلبیه از نظر حکما و نظر امام (ص 333-334)، تفسیر فلسفى از سوره توحید (ص 338-340)، رابطه وحدت و کثرت (ص 345-346).
«آواى توحید: پیام امام خمینى سلام الله علیه به گورباچف و شرح نامه به قلم آیهالله جوادى آملى»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى 1)، چاپ چهارم، زمستان 1372، ص 108.
به پایان رسیدن کمونیسم و مارکسیسم در جهان، نقد اجمالى تفکر مادى، دعوت رجوع به کتب فلاسفه اسلامى و غرب از جمله عناوین عمده این نامه مىباشد، این مطالب سپس توسط آیهالله جوادى آملى شرح و بسط داده شده است.
«ابوابمعرفت» (13) (گردآورى موضوعى بیانات امام خمینى (ره))،
(تهران: مؤسسه فرهنگى قدر ولایت)، 1372.
در بخشهاى مختلف کتاب نظراتى از امام در باره فلسفه، برداشت فلسفى از دین و قرآن و... آمده است.
الاستصحاب»
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره))، چاپ اول، اسفند 1375، 456 ص.
کیفیت جعل در امور اعتبارى (ص 68-69)، رابطه سببیت و جعل (ص 70-72)، تحقیق در قضایاى سالبه و انواع آن، رابطه قضیه سلبیه و ایجابیه (ص 96-100)، مناط صدق و کذب قضایا (ص 101-104).
«انوار الهدایه فى التعلیقه على الکفایه» الجزء الاول والثانى،
(تحقیق و نشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، اردیبهشت 1372، 424 ص + 488 ص.
جلد اول: اختیارى یا غیر اختیارى بودن اراده، نظر میرداماد، اشکالات ملاصدرا و جواب آنها، نقد و بررسى نظر محقق خراسانى و دیگران درباره اختیار (ص 60-71)، تحقیق درباره اینکه «الذاتى لا یعلل» (ص 73-80)، اصل کثرت در وجود (ص 80-85)، سعادت و شقاوت (ص 85-88)،
جلد دوم: کلى طبیعى (ص 311-312).
براى نقد و بررسى کتاب فوق ر.ک:
فقیهى خراسانى، محمد مهدى، «معرفى کتاب: التعلیقه على مباحث العقلیه من الکفایه»،
حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 73-74.
حسینى، على، «نقد و بررسى کتاب: انوار الهدایه فى التعلیقه على الکفایه»،
کیهان فرهنگى، ش 10 (105) (دى 1372)، ص 52-55.
روزنامه جمهورى اسلامى (10/8/1372).
«پاسخى منتشر نشده از امام خمینى به یک سؤال فلسفى: عینیت اراده حق تعالى با ذات مقدس او»،
حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 6-12.
پاسخ حضرت امام به سؤال فلسفى یکى از شاگردان خود درباره شبههاى که بر مساله عینیت اراده و ذات حق تعالى وارد شده است.
«تعلیقات على شرح فصوص الحکم و مصباح الانس»، مقدمه و استنساخ: محمد حسن رحیمیان،
(قم: مؤسسه پاسدار اسلام)، چاپ دوم، رجب المرجب 1410 ه’ . ق، 327 ص.
بحثحقیقت وجود، اعیان ثابته، جوهر و عرض، عقل اول و نفس کلیه، عالم مثالى، معنى حکمت، وجود ظلى، صفت وجود، وجود مطلق و اثبات آن، و...
براى معرفى کتاب فوق ر.ک:
گوهرى، محمد جواد، «یک فروغ رخ ساقى: مرورى بر کتاب ارزشمند تعلیقات على شرح فصوص الحکم و مصباح الانس»، حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 70-72.
ذکایى ساوجى، مرتضى، «شیخ داود قیصرى ساوى و امام خمینى»، کیهان فرهنگى، س 16، ش 156 (مهر 1378)، ص 100-102.
«التعلیقه على الفوائد الرضویه»،
(قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، 1375، 192 ص.
این کتاب تعلیقه امام خمینى استبر شرح فلسفى، عرفانى حدیث «راس الجالوت» از قاضى سعید قمى، و در آن مباحثى از قبیل معناى «واحد متکثر» و «متکثر متوحد» مورد بررسى قرار گرفته است.
«تفسیر سوره حمد»، استخراج و تنظیم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، بهار 1375، 282 ص.
اثبات اختصاص جمیع محامد به خداوند از نظر حکمت و فلسفه عالیه، و رابطه آن با سببیت فلسفى (ص 29-32)، نیاز معلول به علت (ص 99-100)، فلسفه فقط وسیله رسیدن به معارف است (ص 112)، هر گروهى از جمله فلاسفه زبان خاص خود را دارند (ص 175-176)، بحث علیت (ص 177-178)، فیلسوف واقعى (ص 240).
(جبر، تفویض وامر بینالامرین) (14) سیداحمد فهرى
هفتهنامه سروش، س 14،ش 601 (9 خرداد 1371)، ص 23-27.
«جهاد نفس»، شرح و پاورقى: سید احمد فهرى،
(قزوین : انتشارات طه)، چاپ سوم، [بى تا]، 159 ص.
از جمله مباحث مطرح شده عبارتند از: درجات نفس (ص 65-84)، قواى ظاهرى و باطنى نفس (ص 90-92، 135-159) .
«چهل حدیث (اربعین حدیث»)،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ سوم، تابستان 1372، 800 ص.
هر چند مطالب کتاب در زمینه عرفان است ولى در مواردى نیز از مباحث فلسفى و عقلى سخن به میان آمده است مانند: احوال نفس، اختیار، ادراکات باطنى، ظاهرى، عقلى، انواع علل و اسباب، اصالت وجود، اعدام، اکتناه ذات، اکوان، انواع امکان، اهل فلسفه، براهین حکمیه، انواع برهان، جبر و تفویض، انواع جوهر، حقیقت وجود، انواع فاعل، ماهیت.
«الحاشیه على الاسفار (تقریرات درس اسفار»)،
درسهاى حضرت امام درباره کتاب اسفار اربعه ملاصدرا است که توسط یکى از شاگردان ایشان (مرحوم ملاعبد الغنى اردبیلى(ره) ) تقریر شده است. این نسخه دست نویس بوده و پس از تصحیح، اینک توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره) آماده انتشار مىباشد. این تقریرات را مىتوان تنها اثر مکتوب مستقل از حضرت امام در زمینه فلسفه دانست. عمده مباحث آن نیز درباره نفس، تناسخ و معاد جسمانى مىباشد.
«دیوان امام»،تعلیقات: على اکبر رشاد،
(تهران: مؤسسه نشر عروج)، چاپ اول، 1377، 490 ص.
امام در ضمن اشعار خویش، در مواردى به دورى از فلسفه و عرفان و ... اشاره مىکنند و هشدار مىدهند که مبادا این علوم، خود حجاب حقیقتشود. (از جمله صفحات 160، 163، 171، 187، 192، 194، 197، 221).
«ره عشق: نامه عرفانى حضرت امام»،
(تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ چهارم، پاییز 1373، 47 ص.
امام در ضمن این نامه عرفانى، به نکاتى درباره فراگیرى فلسفه، موضوع آن و... اشاره مىکنند.
«سر الصلوه: معراج السالکین و صلوه العارفین»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ دوم، زمستان 1372، (سى+169+96 ص).
گروهى که حقایق عبادات و... را از طریق عقل و فکر و برهان مىفهمند (ص 19-20)، یکى از مراتب سجده، ادراک مقام آن است از نظر علم و برهان و فکر (ص 101)، وجود منبسط و درک آن از طریق برهان (ص 21).
«شرح حدیث جنود عقل و جهل»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ اول، بهار 1377، 503 ص.
امام در ضمن شرح حدیث فوق به برخى نکات در زمینه فلسفه اشاره مىکنند از جمله: ناتمام بودن توجیه بعضى فلاسفه درباره معناى اجاج، شناخت نفس، دام شیطان براى حکیم و عارف، قناعت نکردن به ادراکات عقلیه، نقل و نقد کلام ملاصدرا پیرامون انقطاع خوف در آخرت و رحمت و رافت الهى، سخن ارسطو پیرامون عدالت، اثبات علم فعلى حق تعالى.
«شرح دعاء السحر»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ اول، بهمن 1374، 243 ص.
برخى عناوین فلسفى کتاب عبارتند از: ابواب الوجود، اجتماع النقیضین، اراده و اختیار، اصحاب حکمت متعالیه، اعتبار کثرت در وحدت و بالعکس، اعدام، اعیان ثابته، امکان، بسط وجود، بسیط الحقیقه، جسم کلى، جسم طبیعى، جمع بین کثرت و وحدت، انواع حقایق، عوالم عقول، انواع فاعل.
«صحیفه نور: مجموعه رهنمودهاى امام مینى» (15) ، 22 جلد،
(تهیه، جمعآورى و نشر: سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى)، سالهاى 1361-1369.
ابن سینا، حسینبن عبداله: ج 1)
268; ج 2) 2; ج 8) 79; ج 9) 26، 160; ج 14) 234; ج 18) 156، 191; ج 21) 68. ابن عربى، محىالدین: ج 21) 68. ادراک شهودى: ج 21) 68. ارسطو: ج 18) 190، 191. حرکت جوهرى: ج 20) 102. حکمت اشراق: ج 21)68. حکمت متعالیه: ج 21) 68. حکمت مشاء: ج 21) 68. سهروردى، یحیىبن حبش: ج 21) 68. شهود: ج 22) 344. عقل: ج 1) 167، 257; ج 2) 227، 231; ج 20) 86. فطرت: ج 1) 227; ج 3) 3، 4; ج 6) 280; ج 12) 127، 244; ج 13) 261 ج 14) 27، 28، 136، 137; ج 17) 18; ج 18) 34، 35،243; ج 19) 93، 158; ج 20) 211; ج 21) 68; ج 22) 342.
فلسفه: ج 1) 258; ج 2) 153، 227; ج 17) 250; ج 18) 79، 80، 191; ج 20) 20، 102، 140; ج 21) 68، 91; ج 22) 347. فلسفه یونان: ج 17) 251. فیلسوف: ج 1) 235، 236; ج 2) 153، 224، 226. قانون علیت: ج 21) 68. کمونیسم (مارکسیسم): ج 1) 162، 219، 229، 271، 272; ج 2) 5، 6، 18، 42، 45، 77، 115، 120، 127، 147، 158، 183، 185، 186، 194، 200، 201، 203، 212، 220، 221، 238، 239، 260; ج 3) 48، 54، 56، 71، 86، 100، 108، 118، 158، 165، 166، 258، 261، 264، 265; ج 4) 21، 32، 35، 37، 65، 70، 133، 147، 170، 179، 180، 219، 259; ج 5) 85، 87، 182، 220; ج 6) 34، 114، 219; ج 7) 32، 89، 101، 102، 104، 130; ج 8) 38، 76،77، 133، 134، 181، 187، 237، 238; ج 9) 7، 10، 87; ج 11) 102; ج12) 19، 119، 155; ج 13) 208; ج 14) 62، 71; ج 16) 143; ج 17) 162، 260، 267; ج 18) 192; ج 19) 19; ج 20) 113، 128، 229، 232; ج 21) 30، 48، 66، 67، 108، 197، 200; ج 22) 146، 292. مادیگرى: ج 2) 45، 46، 227; ج 4) 252; ج 21) 67. مارکس، کارل: ج 1) 228، 229. ماوراء الطبیعه: ج 1) 20، 72، 236، 238، 240; ج 2) 153، 154، 155، 226-232; ج 4) 253; ج 8) 6، 63، 81; ج 20) 86، 88; ج 22) 226، 345. ملاصدرا: ج 21) 68; ج 22) 348.
«طلب و اراده»، ترجمه و شرح: سید احمد فهرى،
(تهران: مرکز انتشارات علمى و فرهنگى)، 1362، 162 ص.
برخى مباحث فلسفى که در کتاب ارائه شده عبارتند از: صرف الوجود داراى همه کمالات است (ص 11-18)، نظر ملاصدرا و امام درباره متکلم بودن خداوند (ص 19-26)، عینیت اراده و علم خداوند (ص 30-35)، رابطه مساله جبر و تفویض با بحث فلسفى علت و معلول (ص 55-61)، رد نظر قائلین به تفویض از طریق قانون علیت (ص 62-68)، رد نظریه جبر با تمسک به اصاله الوجود و... (ص 69-72)، خداوند صرف الوجود و صرف الکمال و الجمال است، خوبىها منسوب به او و شرور منتسب به غیر اوست (ص 78-90)، اشکالات وارده در اینباره و جواب میرداماد، ملاصدرا و دیگران (ص 91-129)، تقریر قاعده «الشیىء ما لم یجب لم یوجد» (ص 113-125)، بیان حقیقتسعادت و شقاوت و عوامل آنها از طریق برخى مباحث فلسفى (ص 129-158).
«عدل الهى از دیدگاه امام خمینى»، (تبیان: دفتر هفدهم)، استخراج و تنظیم: معاونت پژوهشى مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، خرداد 1378، 276 ص.
اثبات عدل الهى از طریق برخى مباحث کلامىو فلسفى و پاسخ به شبهات پیرامون آنها.
«قرآن کتاب هدایت در دیدگاه امام خمینى»، (تبیان: دفتر سیزدهم)،
(استخراج، تنظیم و نشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، آبان 1375، 305 ص.
اشاره به فهم علوم عقلى از قرآن توسط اندیشمندانى چون ملاصدرا.
«کوثر: مجموعه سخنرانیهاى حضرت امام خمینى همراه با شرح وقایع انقلاب (آبان 1357-12 بهمن 1357»)، ج 2،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، 1371، 660 ص.
محدوده ادراکات انسان نسبتبه دیگر موجودات، نظر فلاسفه طبیعى درباره ادراک و کشف طبیعت و نقد آن (ص 10-12)، کمونیسم و کمونیستها (ص 51-52، 444).
«محرم راز: اشعار عرفانى حضرت امام خمینى سلام الله علیه و نامه امام به حجهالاسلام و المسلمین حاج سید احمد خمینى»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ چهارم، پاییز 1371، 96 ص.
امام در برخى از اشعار عرفانى خود به رها کردن عرفان و فلسفه و عقل و لزوم مستخداوند شدن اشاره مىنمایند.
«مصباح الهدایه الى الخلافه و الولایه»، مقدمه: استاد سید جلالالدین آشتیانى،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، زمستان 1372، 167+148 ص.
برخى مباحث فلسفى کتاب عبارتند از: احاطه عقل مجرد، ادراک، اسباب و مسببات، اشیاء کونیه خارجیه، اعدام، اعیان ثابته، انواع انوار، انواع برهان، بسیط الحقیقه، تجوهر ذات، جوهر، انواع حقایق، حکم وحدت و کثرت، اسفار اربعه، صورت نفس، انواع وجود.
«معاد از دیدگاه امام خمینى» (تبیان: دفتر سىام)، تهیه و تنظیم: معاونت پژوهشى مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، تدوین: فروغ السادات رحیم پور،
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى)، چاپ اول، خرداد 1378، 438 ص.
تنظیم و تدوین دیدگاههاى امام خمینى، بخصوص از جهت فلسفى، کلامى درباره معاد، تجرد نفس، تناسخ، دنیا و آخرت، بهشت و جهنم، تجسم اعمال و...
«مقاله منتشر نشده در لقاءالله از امام خمینى»، در کتاب «رساله لقاءالله»، حاج میرزا جواد ملکى تبریزى (ره)، ترجمه و توضیح: سید احمد فهرى،
(تهران: نهضت زنان مسلمان)، اردیبهشت 1360، ص 253-260.
دفاع از ملاصدرا در مقابل مخالفین ایشان، عدم تنافى حکمت و قرآن.
«مناهج الوصول الى علم الاصول»، 2 ج،
(قم: تحقیق و نشر از: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى)، 1373، 438 ص و 414 ص.
کتاب هر چند در زمینه اصول است لکن در مواردى به مباحث فلسفى هم اشاره کرده است. از جمله به لزوم عدم خلط میان علم اصول و فلسفه (مثلا در ج 1، 148; ج 2، 64)، موضوع فلسفه (ج 1، 41-42)، متعلق امر و نهى، ماهیت استیا وجود (ج 2، 103-108).
(نامه عرفانى»،
حضور، ش 28(تابستان 1378)، ص 319-325.
نامهاى از امام خمینى به آقاى میرزا جواد همدانى (حجت) یکى شاگردان خود که در آن ضمن وصایاى عرفانى اخلاقى، صلاحیت فلسفى عرفانى وى را تایید مىکنند.
نامه فوق در مجله «میلاد» خبرنامه ستاد بزرگداشت صدمین سال میلاد امام خمینى، ش 10 (شنبه 27/6/1378)، ص 25-29 تجدید چاپ شده است.
«نامه عرفانى»،
میلاد: خبرنامه ستاد بزرگداشت صدمین سالمیلاد امام خمینى 1، ش 6 (9/6/1378) ص 26-29.
نامه امام به شاگرد خود آقاى سید ابراهیم خوئى (مقبرهاى) که در ضمن آن صلاحیت عرفانى فلسفى او را تایید کردهاند.
بخش دوم: فهرست آثار دیگران درباره اندیشه فلسفى امام
قسمت اول: فلسفه
آشتیانى، سید جلال الدین، «در رثاى امام عارفان»،
کیهان اندیشه، ش 24 (خرداد-تیر 1368)، ص 3-7.
اشاره به موقعیت فلسفى امام در حوزه.
آشتیانى، سیدجلال الدین، «دیدار با استاد سید جلال الدین آشتیانى»،
متین، س 1، ش 2 (بهار 1378)، ص 257-267.
در این مصاحبه، نکاتى در مورد سیره فلسفى امام نیز مطرح شده است.
«آن سفر کرده: جنگ ادبى ویژه سالگرد رحلتحضرت امام (ره)»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، بهار 1377.
مصاحبه با آقاى حداد عادل و اشاره به بعد فلسفى امام و ناشناخته ماندن آن (ص 25-26).
احمدى، احمد، «شیوههاى ادبى و هنرى امام»،
حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 44-45.
بررسى جنبه ادبى و هنرى امام و تاثیر تفکرات فلسفى ایشان.
احمدى (محزون)، حیدر «تاملى در سیره علمى، اجتماعى امام خمینى (ره)»،
حضور، دوره دوم، ش 13 (پاییز 1374)، ص 210-218.
نویسنده ضمن بررسى سیره علمى، اجتماعى امام به شان فلسفى و دیدگاههاى ایشان درباره فلاسفه اسلامى و غرب نیز اشاره کرده است.
احمدى، حیدر، «تجلى عرفان امام در اشعار امام»،
حضور، ش 17 (تابستان 1375)، ص 263-291.
نویسنده ضمن بیان دیدگاههاى عرفانى امام، رابطه عرفان و فلسفه را نیز از منظر ایشان مورد توجه قرار داده است.
احمدى فقیه یزدى، محمد حسن، «مفهوم تردد در احادیث قدسى (بخش اول»)،
کیهان اندیشه، ش 11 (فروردین و اردیبهشت 1366)، ص 37-43.
نگارنده در ضمن شرح و بسط مساله تردید و تردد در کلام خداوند، نظر امام خمینى در این باره را نیز از حاشیه ایشان بر اسفار نقل مىنماید.
احمدى فقیه یزدى، محمد حسن، «سیرى در حدیثشناسى، فقه، فلسفه و عرفان امام خمینى(ره)»،
حضور، ش 5-6 (تابستان-پاییز 1371)، ص 31-33 و 141.
بررسى اجمالى سیره فقهى، فلسفى، عرفانى امام و آثار مکتوب ایشان.
احمدى فقیه یزدى، محمد حسن، «سیرى در آثار و تالیفات حضرت آیهالله العظمى امام خمینى(ره)»16،
(تهران: مرکز نشر مدرس)، 1365، 69 ص.
استادى، رضا، «مشایخ امام خمینى رضوان الله علیه و علیهم»،
کیهان فرهنگى، س 6، ش 3 (63) (خرداد 1368)، ص 8-10.
معرفى اساتید امام در زمینه فلسفه، فقه، عرفان و...
استادى، رضا، «عرفان امام در مدیریتحکومت اسلامى»،
کیهان فرهنگى، س 7، ش 3 (75) (خرداد 1369)، ص 4-5.
اشاره به شان فلسفى امام و علت ترک تدریس فلسفه توسط ایشان.
امین زاده، محمد رضا، «هستى ادراکى امام خمینى(ره) »،
نورعلم، دوره چهارم، ش 7 و 8 (43-44) (بهمن 1370 و اردیبهشت 1371)، ص 118-139.
بررسى نحوه درک هستى توسط امام خمینى و نقش آن در شؤون مختلف فردى، اجتماعى و سیاسى ایشان.
امین زاده، محمد رضا، «نبوت و ولایت در هستى ادراکى امام خمینى (ره)»،
نورعلم، دروه پنجم، ش 50-51 (فروردین - تیر 1372)، ص 176-201.
انصارى، حمید، «یاد او، حدیثبیدارى: نگاهى به زندگینامه آرمانى، علمى و سیاسى امام خمینى از تولد تا رحلت»،
حضور، دوره دوم، ش 8 (پاییز 1373)، (ص 321-416.
بررسى زندگى و آثار امام، که در ضمن آن به تحصیل و تدریس ایشان در فلسفه نیز اشاره شده است.
ایازى، سید محمدعلى، «هرمنوتیک در اندیشه امام خمینى (ره): پژوهشى در اختصاصى نبودن زبان قرآن»،
حضور، ش 23 (بهار 1377)، ص 100-121.
مقاله به بررسى یکى از مباحث هرمنوتیک یعنى اختصاصى یا عدم اختصاصى بودن زبان متن دینى مىپردازد و این مطلب را در باره قرآن از دیدگاه امام بررسى مىکند.
ایازى، سید محمد على، «هرمنوتیک در اندیشهامام خمینى: شخصیت مفسر و تاثیر آن در تفسیر»،
حضور، ش 24 (تابستان 1377)، ص 71-79.
بررسى اندیشههاى امام درباره تاثیر شخصیت مفسر در تفسیر قرآن.
ایزدپناه، عباس، «بنیانهاى معرفتى احیاى تفکر دینى و نگرش امام خمینى »،
حضور، ش 22 (زمستان 1376)، ص 59-83.
مقاله فوق در ذیل محورهاى: مفهوم احیاى معرفت دینى، افق معرفت دینى و جایگاه گفتمان احیاء، بنیانهاى فلسفى و عرفانى مقوله احیا، بنیانهاى روش شناختى و بنیانهاى معرفتى در آئینه ثقلین و نگرش امام خمینى(ره) ، به بررسى فلسفه دینشناسى امام خمینى و مساله احیاء تفکر دینى مىپردازد.
بصیرت منش، حمید [و دیگران]، «صحیفه دل: مطالب وخاطراتى از شاگردان حضرت امام خمینى(ره)»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، خرداد 1377، 170 ص.
شاگردان امام در ضمن بیان خاطرات خود، نکاتى درباره تعطیلى درس فلسفه امام، برخورد امام با اساتید و شاگردان خود، پاسخ به سؤالات فلسفى و... را بیان کردهاند.
(از جمله در صفحات 29، 97، 59، 94، 99، 149)
تاجدینى، على، «عشق در حکمتشعرى امام خمینى»،
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 219-233.
اشاره به دیدگاه امام درباره فلسفه و رابطهاش با عرفان.
«تاملى بر احیاء تفکر دینى (مجموعه مصاحبهها و میزگردها»)،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، خرداد 1376، 160 ص.
برخى از یاران امام در ذکر خاطرات خود اشاراتى نیز به بعد فلسفى ایشان مىکنند.
(از جمله در ص 51-52، 95، 112).
جوادى آملى، عبدالله، «بنیان مرصوص امام خمینى در بیان و بنان حضرت آیه الله جوادى آملى»، گردآورى و تنظیم: محمد امین شاهجویى.
(قم: مرکز نشر اسراء)، چاپ دوم، 1378، 454 ص.
نویسنده در ضمن بررسى سیره علمى و عملى امام، به مواردى چون رابطه عشق و عقل و برهان، ویژگىهاى حکمى امام و... نیز پرداخته است.
حائرى یزدى، مهدى، «تاملاتى گذرا درباره امام خمینى (ره)، زعامت دینى و حکومت اسلامى»،
متین، س 1، ش 1 (زمستان 1377)، ص 383-388.
آقاى حائرى که خود از شاگردان فلسفه امام بوده است، در این مصاحبه به تحصیل، تدریس و تاثیر فلسفه امام اشاره مىکند.
حجت، «محضر مردان خدا»،
حضور، ش 5-6 (تابستان-پاییز 1371)، ص 38.
سخنان آقاى حجت (یکى از شاگردان امام) درباره روش و شرایط تدریس فلسفه توسط ایشان.
حسینى قائم مقامى، سید عباس، «قرآن و عرفان از منظره امام»،
کیهان اندیشه، ش 29 (فروردین-اردیبهشت 1369)، ص 66-109.
نویسنده در ضمن بحث، نظرات صدرالمتالهین را درباره موضوعاتى چون رابطه ادراک با جنت و نار، شعور جمادات، نفس ناطقه و... بیان نموده و سپس آراى امام خمینى را در این زمینهها مطرح مىنماید.
خمینى، سید احمد، «امام، حوزه و سیاست»،
حضور، ش 1 (خرداد 1370)، ص 7-9.
اشاره به اساتید و شاگردان امام در فلسفه و وضعیت فلسفه در حوزههاى علمیه آن زمان.
خمینى، سیداحمد، «اولویتها در مواجهه با شرایط نوین جهانى»،
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 6-8.
در ضمن مقاله، به شیوه امام در بیان مطالب فلسفى نیز اشاره شده است.
خمینى، سیداحمد، «دلیل آفتاب: خاطرات یادگار امام»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى)، چاپ اول، زمستان 1375، 180 ص.
مرحوم سید احمد خمینى در ضمن خاطرات خویش، مطالبى در باره بعد فلسفى امام و اساتید ایشان بیان کرده است. (از جمله ص 58).
خمینى، سید حسن، «اندیشه فلسفى امام»، کتاب «مجموعه مقالات دومین کنگره بینالمللى امام خمینى و احیاء تفکر دینى»، جلد چهارم،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، تابستان 1378، ص 21-24.
تفکر صدرایى امام و نقش آن در احیاء اندیشه دینى.
ربانى گلپایگانى، على، «جبر و اختیار از دیدگاه امام خمینى (ره)»،
روزنامه رسالت (10و12/3/1377)، ص 11.
روحانى (زیارتى)، سید حمید، «بررسى و تحلیلى از: نهضت امام خمینى» [ج 1]،
(قم: دفتر انتشارات اسلامى)، چاپ دوم، آذر 1361، 957 ص.
نویسنده در ضمن بررسى زندگى امام خمینى، به بعد فلسفى ایشان، روش انتخاب شاگرد و مانند آن نیز اشاره مىنماید.
ریاحى، محمد حسین، «اولین تذکره درباره شخصیت امام خمینى»،
حضور، ش 28 (تابستان 1378)، ص 249-256.
بررسى اولین ماخذى که در آن مطالبى درباره زندگى امام خمینى آمده است و اشاره به اساتید امام در فلسفه و رابطه ایشان با حوزه فلسفى اصفهان.
زین العابدین، السید سلام، «الامام الخمینى مفسرا : المعالم، الابعاد و الاتجاهات المنهج»،
قضایا اسلامیه، ش 2 (سال 1416 ه’)، ص 383-442.
نویسنده ضمن بررسى شیوه تفسیرى امام، مساله رابطه فلسفه، عرفان و برهان را از دیدگاه ایشان بیان مىنماید.
سبحانى، جعفر، «بیان وصف تو گفتن نه حد امکان است»،
کیهان فرهنگى، س 6، ش 3 (63) (خرداد 1368)، ص 2-3.
اشارهاى به اساتید، شاگردان و مشى امام در فلسفه.
سبحانى، جعفر، «[آشنایى با بعد علمى حضرت امام]»،
حوزه، ش 32 (خرداد-تیر 1368)، ص 113-126.
اشاره به تحصیل و تدریس فلسفه توسط امام و اساتید ایشان.
سبحانى، جعفر، «جامعیت علمى و عملى امام خمینى»،
کیهان اندیشه، ش 29، (فرودین-اردیبهشت 1369)، ص 3-14.
بررسى ابعاد مختلف علمى و عملى امام، از جمله در زمینه فلسفه، اساتید ایشان، و برخى مباحث فلسفى امام مثل سریان علم و تشکیک در وجود، تفکیک حقایق از اعتباریات.
مقاله فوق در مجله بصائر، س 6، ش 27 (تیر 1378)، ص 29-35 تجدید چاپ شده است.
سبحانى، جعفر،«امام(ره)، نمونه عمل به وظیفه»،
کیهان فرهنگى، س 7، ش 3 (75) (خرداد 1369)، ص 6-7.
شان فلسفى امام و علاقه ایشان به ملاصدرا و فلسفه وى.
ستاد بزرگداشتیکصدمین سال تولد امام خمینى (ره) کمیته علمى، «طرح نظام اندیشه و آراء حضرت امام خمینى (ره) »،
(تهران: ستاد بزرگداشتیکصدمین سالگرد ولادت حضرت امام خمینى (ره))، مهر 1378، 19 ص.
ارائه طرحى جهتشناخت نظاممند اندیشههاى امام، از جمله در عرصه هستىشناسى، معرفتشناسى، معرفت دینى (از نظر برهانى فلسفى و...).
سروش، عبدالکریم، «یادنامه استاد شهید مرتضى مطهرى»، کتاب اول،
(تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى)، 1360، 578 ص.
اشاره به تدریس فلسفى امام و شاگردان ایشان در فلسفه (ص 172، 326، 353).
صدر، سیدمحمد، «نگاهى به راز و رمز رهبرى امام»،
حضور، دوره دوم، ش 12 (تابستان 1374)، ص 102-111.
نویسنده درصدد بررسى علل و عوامل اقبال مردم به امام خمینى است که در ضمن آن به بعد فلسفى ایشان هم اشاره کرده است.
ضیایى، على اکبر، «فلسفه در عصر امام خمینى (ره)»،
حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 68-69.
بررسى اجمالى وضعیت فلسفه در حوزههاى علمیه در دوران قبل از پیروزى انقلاب اسلامى. این مقاله همچنین در کتابى از همین نویسنده با عنوان «نقش امام خمینى در احیاء تفکر فلسفى»، (ص 17-32) به چاپ رسیده است.
ضیایى، على اکبر، «نقش امام خمینى در احیاى تفکر فلسفى»،
(تهران: قدر ولایت)، چاپ اول، 1372، 80 ص.
این کتاب از معدود نوشتههاى مستقل در باره فلسفه از دیدگاه امام خمینى است عناوین کلى کتاب عبارتند از: وضعیت فلسفه در عصر امام خمینى (ره)، فلسفه یونان، غرب و اسلامى از دیدگاه ایشان، مباحث فلسفى در آثار امام خمینى.
ضیایى، على اکبر، «المباحث الفلسفیه فى کتاباتالامام الخمینى»،
الثقافه الاسلامیه (مجله تصدرها المستشاریه الثقافیه للجمهوریه الاسلامیه الایرانیه بدمشق)، ش 43 (ذوالقعده-ذوالحجه 1412 ه’)، ص 115-127.
بررسى برخى مباحث فلسفى مطرح شده در کتب امام، مانند: اثبات وجود خداوند، قاعده بسیط الحقیقه کل الاشیاء، عدم تعلق گرفتن قدرت به ممتنعات، حل تعارض بین قاعده «الشىء مالم یجب لم یوجد» و اختیار، علم به غیب، بقاء روح پس از مرگ، درجات مقامات معنوى.
ضیایى، على اکبر، «الفلسفه عند الامام الخمینى»،
التوحید، س 10، ش 60 (محرم و صفر 1413 ه’)، ص 41-54.
بررسى نظرات امام درباره فلسفه یونان، فلسفه غرب و فلسفه اسلامى، امام و حکمت متعالیه، عدم تعارض بین فلسفه و قرآن.
قادرى، سیدعلى، «خمینى روح الله: زندگینامه امام خمینى بر اساس اسناد و خاطرات و خیال»، ج1،
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، مهر 1378، 462 ص.
اشاره به اساتید امام در فلسفه، آشنایى ایشان با فلسفه غرب و... (ص 388-406).
قاسمى، محمدرضا، «سیرى در تقریرات درس فلسفه امام خمینى (ره)»،
حضور، ش 5-6 (تابستان-پاییز 1371)، ص 13-21.
تقریرات درس فلسفه امام (شرح اسفار مبحث نفس) که توسط مرحوم عبدالغنى موسوى اردبیلى نگارش یافته و توسط آقاى قاسمى تصحیح و تدوین شده است. در این دروس، پس از ذکر اقسام تناسخ و ادله قائلین به آن، همه انواع تناسخ با دلیل و برهان ابطال مىگردد. علاوه بر آن یک تصویر جامع از نظام عالم وجود، و ذومراتب بودن نفس مطرح شده، غایت عقل نظرى و عقل عملى، ماهیت کلیه، کیفیتحرکت موجودات، حرکت نفس و نزاع قائلین به اصالت ماهیت و اصالت وجود نیز مورد بحث قرار گرفته است.
قاسمى، محمدرضا، «شرح اسفار حضرت امام خمینى 1 پیرامون نفس و تناسخ»،
این نوشته، پایان نامه کارشناسى ارشد آقاى قاسمى است که در رشته فلسفه و کلام اسلامى دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران انجام گرفته است.
قمى، محسن،«تبیین فلسفى نامه تاریخى امام به گورباچف»،
بصائر، س 6، ش 27 (تیر 1378)، ص 162-164.
کهریزى، مهوش، «حقیقت و خلافت انسان کامل از دیدگاه حضرت امام خمینى (ره)»، (17)
پایان نامه خانم کهریزى در گروه فلسفه و حکمت اسلامى دانشگاه آزاد اسلامى واحد تهران 74-1373.
گوهرى، محمدجواد، «جلوه وحدت در جام علم و عرفان: گذرى و نظرى به کتاب چهل حدیث [از امام خمینى (ره)]»،
حضور، ش 2 (آبان 1370)، ص 65-69.
بررسى کتاب چهل حدیث امام از نظر ادبى، عرفانى، فلسفى و...
مرتضوى لنگرودى، سیدمحمدحسن، «جواهر الاصول»، الجزءالاول،
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ اول، خرداد 1376، 376 ص.
شیوه امام در پرهیز از دخالت دادن مسائل فلسفى در اصول و مواردى از آن، تبیین دو قاعده الواحد و نقد ارتباط آن با موضوع علم.
مؤذن جامى، محمدهادى، «گزیده آراى نقادانه امام خمینى در عرفان»،
کیهان اندیشه، ش 35 (فروردین-اردیبهشت 1370)، ص 75-102.
نویسنده برخى از نقدهاى امام خمینى بر نظرات عرفانى، حکمى و کلامى دیگران را ارائه نموده است. مواردى چون: تقسیم اسماء الهیه به ذاتى و صفاتى و افعالى، وجود منبسط، اراده خداوند، منشا بداء، اسفار اربعه، وجود ظلى، مساله ادراک و...
نایش، الکساندر،«نگاهى دوباره به عرفان; امام خمینى و میراث فلسفه عرفانى اسلامى»، عباس امام.
کیهان اندیشه، ش 71 (فروردین و اردیبهشت 1376)، ص 3-27.
هادوى تهرانى، مهدى، «هرمنوتیک و اندیشههاى تفسیرى امام خمینى»،
بخش اول: هرمنوتیک چیست؟
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 178-194.
بخش دوم: نگاهى هرمنوتیکى به اندیشههاى تفسیرى امام .
حضور، ش 27 (بهار 1378)، ص 120-135.
هاشمى، سیدمحمد، «[زندگینامه و سیره علمى امام خمینى (ره)]»،
کتاب «المکاسب المحرمه» الجزء الاول، نویسنده: امام خمینى، ناشر:
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)، چاپ اول، 1373 ش.
نویسنده در مقدمهاى که بر کتاب فوق نوشته ضمن بررسى روش علمى و اجتهادى امام، به مواردى چون پرهیز ایشان از دخالت دادن علوم عقلى و فلسفى در فقه و علوم نقلى اشاره کرده است.
هالیس، لیبرس، «سخنان فلسفى اخلاقى آیت اله خمینى»، (18)
(اسپانیا: دانشگاه بیبلیوتیکا) 1988، 190 ص.
کتاب فوق به زبان اسپانیولى مىباشد.
قسمت دوم: امام و فلسفه سیاست
باقر، حیدر، «ولایت فقیه [امام] خمینى و فلسفه سیاسى اسلام» (19) ،
[بى جا]، [بى تا].
کتاب فوق به زبان انگلیسى مىباشد.
البدور، سلمان، «خداشناسى و خودشناسى»،
حضور، ش 17 (پاییز 1375)، ص 189-203.
نویسنده مقاله (که استاد دانشگاه اردن است) ضمن بیان اینکه نظریه ولایت فقیه امام خمینى(ره) برگرفته از مفهوم انسان کامل در فلسفه و عرفان اسلامى قدیم و تفکر سیاسى اسلامى است، نظریات خاص عرفانى امام را با اندیشه سیاسى ایشان پیوند مىدهد.
بونو، یحیى، «انقلاب اسلامى پرتوى از افکار عرفانى و فلسفى امام خمینى: در غرب انسان محدود استبه فیزیک و بعد دنیوى» (گفتگو با «یحیى بونو» محقق فرانسوى) گفتگو از: سهراب هادى، حضور، ش 12 (تابستان 1374)، ص 68-87.
این اندیشمند فرانسوى در مصاحبه خود اجمالا به تاثیر افکار عرفانى، فلسفى امام در انقلاب اسلامى پرداخته است. لازم به ذکر است که رساله دکتراى وى در دانشگاه سوربن فرانسه در زمینه فلسفه و عرفان امام خمینى مىباشد.
(مصاحبه فوق در کتاب «امام خمینى و جهان معاصر» از موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ اول، خرداد 1375، ص 113-130 تجدید چاپ شده است).
بونو، یحیى، «معرفى پژوهشهاى برگزیده الهیاتدر آثار فلسفى و عرفانى امام خمینى(ره)»،
روزنامه ایران، ش 1428 (23/10/1378)، ص 9.
حجتى کرمانى، محمدجواد، «وحدت از دیدگاهعرفانى فلسفى و سیاسى امام خمینى (ره): بخش دوم: وحدت بین الادیان»،
حضور، ش 23 (بهار 1377)، ص 84-99.
الحسینى، السید عباس، «الجذور الفلسفیه للفکر المثالى»،
التوحید، س 12، ش 67 (ربیع الاول-ربیع الثانى 1414 ه’)، ص 171.
بررسى مبانى فلسفى جامعه آرمانى از دیدگاه متفکران و ارتباط آن با انسان آرمانى و نمونه از دیدگاه امام خمینى.
خالقى، معصومه، «اندیشه سیاسى امام خمینى (ره)»،
کتاب ماه (ویژه یکصدمین سال تولد امام خمینى(ره)) (30 فروردین ماه 1378)، ص 25-30 و86.
بررسى رابطه دین و سیاست و دلایل امام بر آن مساله ولایت فقیه و شرایط آن از دیدگاه امام خمینى.
دولت آبادى،فیروز،«امام خمینى منادى حکومت مطلوب و سیاستمدار مطلوب»،
حضور، دوره دوم، ش 15 (بهار 1375)، ص 124-137.
مقایسه دیدگاههاى امام خمینى و برخى فلاسفه دیگر از جمله افلاطون درباره حکومت و حاکم مطلوب.
سروش محلاتى، محمد، «امام خمینى و احیاء خاستگاه الهى دولت: بررسى دو تفسیر از حاکمیت الهى»،
روزنامه جمهورى اسلامى (17-19/3/1377).
صاحبى، محمدجواد، «سیر تحول فلسفه سیاسى در اسلام»،
کیهان اندیشه، ش 24 (خرداد-تیر1368)، ص 31-40.
بررسى تحولات انجام گرفته در قلمرو فلسفه سیاسى اسلام از رحلت پیامبر اکرم(ص) تا امام خمینى.
صاحبى، محمدجواد، «نقش امام خمینى در تدوین و تنقیح فلسفه سیاسى»،
کیهان اندیشه، ش 29 (فروردین-اردیبهشت 1369)، ص 130-142.
سیرى در مساله حکومت و ولایت در انظار متفکران اسلامى و بررسى نقش مهم امام در نوسازى و تحول فلسفه سیاسى اسلام.
طاهایى، سیدجواد، «تاملى درباره مفهوم جامعه از دیدگاه امام خمینى (ره)»،
حضور، دوره دوم، ش 13 (پاییز 1374)، ص 138-163.
نویسنده هر چند معتقد است امام یک «فیلسوف اجتماعى با اندیشههاى پیچیده» نبود لکن سعى در بازنمایى جلوههایى از اندیشه فلسفى امام درباره جامعه دارد.
طریقى، سیدمحمد، «درآمدى بر فلسفه سیاسى اسلامو حکومت اسلامى»،
حضور، ش 23 «بهار 1377»، ص 239-265.
نویسنده در ضمن بررسى فلسفه سیاسى اسلام در باب حکومت، دیدگاههاى امام خمینى را نیز مورد توجه قرار مىدهد.
قاضى زاده، کاظم، «پژوهشى در خطوط کلى اندیشههاى سیاسى امام خمینى (قسمت اول»)،
روزنامه جمهورى اسلامى، (10، 11، 12/5/1373).
قاضى زاده، کاظم، «دین و سیاست از دیدگاه امام خمینى (ره)»، (1)
اندیشه دانشجو، س 2، ش 17 (آبان 1375)، ص 3-6.
الکیلانى، عدنان، «عدالتبدون اسلام وجود ندارد»، مصاحبه کننده: ابوالفضل مروى،
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 31-42.
مصاحبه با آقاى الکیلانى (متخصص حقوق بینالملل از کشور اردن) درباره نظرات امام خمینى(ره) از جمله در زمینه فلسفه سیاسى ایشان درباره حکومت.
گزاویه، ژان مارى، «اصول سیاسى فلسفه اجتماعى و مذهبى آیتالله خمینى» (20) ،
(پاریس: فرانسه)، 1980، 164 ص.
کتاب فوق به زبان فرانسه مىباشد.
گنجى، اکبر، «دولت دینى و دین دولتى: دو قرائت امام خمینى از نظریه ولایت فقیه»،
کیان، س 8، ش 41 (فروردین و اردیبهشت 1377)، ص 18-29.
این مقاله در نوشته زیر مورد نقد و بررسى قرار گرفته:
مهدى زادگان، داود، «نقد مقاله دولت دینى و دین دولتى»،
حضور، ش 24 (تابستان 1377)، ص 143-178.
لک زایى، نجف، «امام خمینى، احیاگر اندیشه حکومت اسلامى»،
حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 154-168.
بررسى وجوهى از اندیشه سیاسى که توسط امام خمینى احیا شده، در حوزه فلسفه سیاسى ایشان.
لى، رابرت دى، «انقلاب اسلامى و اصالت»، ترجمه: مهرداد وحدتى دانشمند،
حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 96-118.
نویسنده براى تحلیل انقلاب اسلامى در چارچوب متدلوژى غرب، سعى مىکند انقلاب اسلامى را از نقطه نظر اصالت و از طریق مقایسه بین آراء فلاسفه غربى و شخصیتهاى اسلامى چون امام خمینى مورد بررسى قرار دهد.
مارتین، ونسا، «مقایسه نظریه ولایت فقیه آیه الله خمینى و شرح ابن رشد بر جمهورى افلاطون»،
مترجم: سیما حاج حریرى،
حضور، ش 17 (پاییز 1375»، ص 216-237.
نویسنده که استاد دانشگاه آکسفورد انگلستان است در این مقاله به مقایسه آراء و نظرات امام خمینى و ابن رشد مىپردازد.
مصطفوى، زهرا، «استقلال سیاسى از نگاه حضرت امام (ره)» (21) ،
ندا، س 4، ش 14 (بهار 1373)، ص 36-45.
مصلح زاده، مصطفى، «امام خمینى، سکولاریسم و تئوکراسى» (22) ،
اندیشه دانشجو، س 2، ش 17 (آبان 1375)، ص 14-17.
منصور نژاد، محمد، «بررسى تطبیقى جایگاه مردم در اندیشه ولایت مطلقه فقیه با فلسفه سیاسى فارابى» (23) ،
پایان نامه تهیه شده در گروه علوم سیاسى دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران.
الهاشمى، السید کامل، «اشراقات الفلسفه السیاسیه فى فکر الامام الخمینى (ره)»،
(قم: سلسله کتاب قضایا اسلامیه معاصره، الکتاب الاول)، 1418 ه’، 116 ص.
بررسى فلسفه سیاسى امام خمینى درباره انسان، جامعه، امت، فرهنگ و تبلیغ، تربیت و تعلیم و... براى معرفى و نقد این کتاب ر.ک:
محمدى، مهدى، «مدخل للفلسفه السیاسیه فى فکر الامام الخمینى»،
التوحید، س 16، ش 93 (ذوالقعده 1418 ه’)، ص 227-239.
و مجله حضور، ش 25 (پاییز 77)، ص 280-283.
و مجله مرآه الکتب، س 4، ش 46 (شعبان 1418 ه’)، ص 22-24.
الهاشمى، السید کامل، «الانسان و المجتمع و الدین فى الفلسفه السیاسیه للامام الخمینى»،
التوحید، س 16، ش 90 (جمادى الاولى 1418 ه’)، ص 32-55.
بررسى عرفان، فلسفه و سیاستبه عنوان سه عامل مهم در فلسفه سیاسى امام خمینى.
قسمتسوم: امام و فلسفه تعلیم و تربیت
اکرمى، سیدکاظم، «امام خمینى، فیلسوف بزرگ تربیتى: با تاکید بر روشهاى تربیتى آن حضرت»، حضور، دوره دوم، ش 8 (پاییز 1373)، ص 129-160.
مقاله ابتدا به تعریف فیلسوفان تربیتى مىپردازد و در ادامه اهداف و روشهاى تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینى را بیان مىنماید.
مقاله فوق در کتاب «مجموعه مقالات کنگره بررسى اندیشه و آثار تربیتى حضرت امام خمینى(ره)»، چاپ اول، 1374، ص 187-217 نیز چاپ شده است.
راه چمنى، محمدرضا، «سیماى تعلیم و تربیت اسلامى در آیینه تفکرات امام خمینى (ره)» (24) ،
عنوان پایان نامه تهیه شده در گروه تاریخ و فلسفه و تعلیم و تربیت دانشگاه آزاد اسلامى واحد تهران مرکزى، سال 1375.
رجبى، حسین «تاثیر نگرشهاى فقهى، فلسفى و عرفانى امام خمینى بر تعلیم و تربیت». (25)
شعبانى ورکى، بختیار،«انسانشناسى و کاربرد آن در تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینى(ره)»،
مجموعه مقالات کنگره بررسى اندیشه و آثار تربیتى حضرت امام خمینى (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ اول، 1374، ص 25-35.
بررسى مساله انسان از زاویه منطقى فلسفى و رابطه آن با اندیشههاى امام در تعلیم و تربیت.
فلبندش، منوچهر، «مقایسهدیدگاههاى تربیتى امام خمینى و مرحوم علامه سیدمحمد حسین طباطبائى» (26) ،
پایان نامه تهیه شده در دانشکده علوم تربیتى دانشگاه تربیت مدرس (1376).
قرائى، فیاض، «تاثیر نگرشهاى فقهى و فلسفى وعرفانى حضرت امام خمینى(ره) بر تعلیم و تربیت» (27) ،
از مقالات ارائه شده به کنگره بررسى اندیشه و آثار تربیتى امام خمینى (ره)
منافى انارى، سالار، «نگاهى به برخى از نظرات فلسفى و عرفانى امام خمینى (ره) در زمینه تعلیم و تربیت»،
کتاب: مجموعه مقالات کنگره آثار و اندیشه تربیتى حضرت امام خمینى (ره).
تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى ، چاپ اول 1374، ص 177-186.
پىنوشتها:
1- براى اطلاع بیشتر در این باره ر.ک: جعفر سبحانى، «جامعیت علمى و عملى امام خمینى»، کیهان اندیشه، ش 29 (فروردین اردیبهشت 1369)، ص 3-14.
2- محمد حسن مرتضوى لنگرودى: «جواهر الاصول»، ج 1، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، ص 17.
3- از جمله ر.ک: صحیفه نور، سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى، ج 18، صص 190-191 و ج 21، ص 68 و...
4- همان، ج 21، ص 91.
5- همان، ج 18، ص 79.
6- امام خمینى: «آداب الصلوه»، تصحیح و پاورقى: سید احمد فهرى، انتشارات پیام آزادى، چاپ اول، 1368، ص 185.
7- امام خمینى: «نامهاى از امام موسوى کاشف الغطاء»، [بى نا]، 1356، ص 214.
8- صحیفه نور، ج 7، ص 226.
9- امام خمینى: «تفسیر سوره حمد»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ اول، بهار 1375، ص 112.
10- سیدعلى قادرى: «خمینى روح الله»، ج 1، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ اول، مهر 1378، ص 403.
11- جعفر سبحانى: «بیان وصف تو گفتن نه حد امکان است»، کیهان فرهنگى، س 6، ش 3 (63)، خرداد 1368، ص 2-3.
12- مهدى حائرى یزدى، «تاملاتى گذرا درباره امام خمینى، زعامت دینى و حکومت اسلامى» متین، س 1، ش 1، زمستان 1377، ص 384.
13- مجموعه مقالات دومین کنگره امام و احیاء تفکر دینى، ج 4، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، ص 132-133.
14- مجله نمایه، ش 9، تیر 1371، ص 37.
15- با استفاده از کتاب «مفتاح صحیفه» تهیه شده در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره).
16- مجله حضور، ش 5-6، ص 33 و 111.
17- کتاب ماه (ویژه نامه یکصدمین سالگرد تولد امام) (30 فروردین 78)، ص 31.
18- کتاب ماه (ویژه یکصدمین سال تولد امام خمینى)، 30/1/78، ص 82.
19- همان، ص 79.
20- همان، ص 81.
21- مجله نمایه، ش 32، ص 53.
22- مجله نمایه، ش 60، ص 23.
23- کتاب ماه (ویژه یکصدمین سال تولد امام خمینى) (30/1/78)، ص 33.
24- کتاب ماه (ویژه یکصدمین سال تولد امام خمینى) (30 فروردین 78)، ص 31.
25- مجله حضور، ش 8، پاییز 1373، ص 314.
26- کتاب ماه (ویژه نامه یکصدمین سال تولد امام خمینى) (31/1/78)، ص 32.
27- مجله حضور، همان، ص 315.
تاریخ تمدن بشرى در طول حیات خود شخصیتهاى گوناگونى را به چشم دیدهاست که هر کدام به گونهاى و در محدودهاى خاص در صحنه اندیشه و عمل به نقش آفرینى پرداختهاند و شعاع تاثیر هر کدام از آنان، بستگى به ابعاد وجودى شان داشته است. اغلب شخصیتهاى مؤثر در تاریخ، انسانهایى بودهاند که به یک یا چند جنبه محدود از جنبههاى شخصیتى خویش توجه کرده و از ابعاد دیگر غفلت نمودهاند. در تاریخ پرفراز و نشیب اسلام و مسلمین نیز انسانهایى که بیشترین نزدیکى را به انسان آرمانى اسلام یعنى انسان کامل داشته باشند کم شمارند، لکن همین تعداد به ظاهر اندک، تاثیراتى بس شگرف در هدایت جوامع به سوى فلاح و رستگارى داشتهاند. اگر حجاب معاصرت و حب و بغضهاى افراطى و تفریطى که مانع شناخت واقع بینانه افراد مىشوند را به کنار نهیم، مىتوانیم به جرات بگوییم که امام خمینى (ره) از جمله این شخصیتهاى ذووجوه و نادر الوجود است. براى اثبات این سخن همین بس که اسفار اربعه حیات علمى و عملى او، در برگیرنده حوزه وسیعى از: فقه، عرفان، فلسفه، اصول، سیاست، تفسیر، تعلیم و تربیت و حدیثشناسى مىباشد. (1) درباره وى مىتوان از زبان ابوالعلاء معرى آنچنان که در وصف سید مرتضى سروده است چنین گفت:
یاسائلى عنه فیما جئت تساله
الا هو الرجل العارى من العار
لو جئته لرایت الناس فى رجل
و الدهر فى ساعه و الارض فى دار (2)
سخن در باره جنبههاى مختلف تفکر امام خمینى را به فرصتى دیگر واگذار کرده و اینک فقط بهبیان چند نکته درباره سیره فلسفى ایشان بسنده مىکنیم:
الف) امام یک فیلسوف محض که نقد عمر خویش بر سر فلسفه گذارده باشد نبود و حتى بعد فلسفى ایشان قوىتر از ابعاد دیگرش نیز نبود، لکن امام اهل فلسفه بود و فلاسفه را تکریم مىکرد (3) و از تفکرات آنان در آثار خویش بهره مىبرد. لذا در بررسى تفکر فلسفى ایشان بایستى به این نکته توجه کرد.
ب) براى درک هر چه بهتر ارزش فعالیت فلسفى امام، بایستى به وضعیت علوم عقلى و فلسفى در حوزه علمیه آن زمان توجه کرد، زمانهاى که کوزهاى که فرزند امام از آن آب خورده بود آب مىکشیدند، چرا که امام فلسفه مىگفت (4) . و زمانهاى که قرآن خواندن یک حکیم اسباب تعجب بود. (5) هنر امام آن بود که در چنین فضایى به تدریس فلسفه و ربیتشاگرد و پاسخ به شبهات موجود در جامعه پرداخت و مشعل علوم عقلى و فلسفى را روشن نگاه داشت و سپس آن را به دستبزرگانى چون علامه طباطبایى(ره) و شهید مطهرى(ره) سپرد.
ج) ارزش دیگر حیات فلسفى امام این بود که در عرصه اندیشه و عمل نشان داد هیچگونه تضادى بین تفکر فلسفى و تفکر دینى وجود ندارد و به عبارتى قرآن و عرفان و برهان از یکدیگر جدایى ندارند. و شاید یکى از دلایل گرایش امام به حکمت متعالیه همین باشد.
د) نگرش امام به علوم مختلف و از جمله فلسفه نگرشى ابزارى (Instrumental) است نه غایى ( Teleological ) ، ایشان سرگرم شدن به الفاظ و عبارات را باعثبیچارگى و بدبختى دانسته، (6) معتقد است که تحصیل علم باید و گرنه موجب انحراف مىگردد، (8) لذا در مورد فلسفه مىگوید «فلسفه وسیله است، خودش مطلوب نیست. وسیلهاى استبراى اینکه شما مسائل را، معارف را با برهان به عقلتان برسانید. هنرش همین قدر است. [...] آن که انسان را مىتواند راه ببرد [...] عبارت از آن ایمانى است که در قلب [وارد] مىشود.» (9) ایشان در اشعار خود خطاب به خانم فاطمه طباطبایى (همسر مرحوم سید احمد خمینى) مىگوید:
فاطى که فنون فلسفه مىخواند
از فلسفه فاء و لام و سین مىداند
امید من آن است که با نور خدا
خود را زحجاب فلسفه برهاند (10)
و این در واقع هشدارى استبه تمامى پویندگان طریق فلسفه که مبادا تحصیل فلسفه، حجاب کشف حقیقت گردد.
ه) امام دلبسته حکمت متعالیه صدرایى بود (11) ، هر چند برخى معتقدند که ایشان دلبستگى خاصى به مشرب سهروردى داشت و شیفتگى به ملاصدرا هم نه به وجه مشائى، بلکه به وجه اشراقى فلسفه او معطوف بود. (12) البته بررسى دقیقتر مطلب از حوصله این نوشتار خارج است.
و) بررسى جامع سیره فلسفى امام که نگارنده توفیق انجام آن را از خدا مىطلبد نیازمند فرصت دیگرى است که در آن بایستى دیدگاههاى حضرت امام درباره موضوعاتى از این قبیل را مورد توجه قرار داد: تعریف، کارکرد و شعاع تاثیر فلسفه، روش ایشان در تحصیل و تدریس فلسفه، اساتید و شاگردان امام در فلسفه، تاثیر اندیشههاى فلسفى امام در دیگر ابعاد علمى و عملى ایشان، امام و فلسفه اسلامى و غرب، تمایز فلسفه از علوم دیگر، غناى قرآن نسبتبه فلسفه، نوآورىهاى فلسفى ایشان و ...
ز) نخستین گام براى وصول به چنان مقصودى، آشنایى با منابع تحقیق است که این ماخذشناسى عهدهدار معرفى بخشى از آن مىباشد و امید است در شناخت هر چه بیشتر اندیشههاى امام، مفید واقع شود.
چند تذکر:
1- در این ماخذ شناسى که در مدتى کوتاه تهیه شده سعى بر آن بوده که هر منبعى که نکتهاى درباره سیره فلسفى امام دارد فهرستشود.
2- درباره فلسفه تعلیم و تربیت و فلسفه سیاسى امام بخاطر گستردگى موضوع موارد اندکى فهرستشده، بدیهى است که انجام کامل آن فرصت و امکانات بیشترى را مىطلبد.
3- مسلما این کار خالى از نقص و اشکال نیست که امید استبا تذکر یا همت دیگران تکمیل شود.
4- آدرس مواردى که مراجعه مستقیم نبوده در پاورقى ذکر شده است.
5- نگارنده بر خود لازم مىداند از همکارى صمیمانه مسؤولین محترم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى دفتر قم و کتابخانه و خانه مطبوعات دانشگاه مفید سپاسگزارى و قدردانى نماید.
6- این ماخذشناسى در دو بخش ارائه مىگردد:
بخش اول: آثار امام خمینى بخش دوم: آثار دیگران، که شامل سه قسمت است: فلسفه، فلسفه سیاست، فلسفه تعلیم و تربیت.
بخش اول: فهرست آثار فلسفى امام خمینى
«آداب الصلاه»، تصحیح و پاورقى: سید احمد فهرى
(تهران: پیام آزادى)، چاپ اول، 1368، 423 ص.
برخى از مباحث که در زمینه مسائل کلامى فلسفى مطرح شده عبارتند از: مرتبه اثبات علمى، فلسفى فقر وجودى سالک (ص 14-15)، تعریف فلسفه (ص 25)، تربیت قواى ظاهرى و باطنى نفس (ص 51)، نبوت و قضاء و قدر (ص 92)، نشات نفس ناطقه انسانى (ص 94)، فیض مقدس و وجود منبسط (ص 148)، سعادت عقلى و لذات روحانى (ص 181)، ائمه علیهم السلام معادن حکمتاند (ص 204)، قرآن داراى معارف گوناگون از جمله معارف حکمى و برهانى است (ص 204-211)، محصور ماندن در فهم فنون دلالات و احتجاجات مىتواند حجاب فهم قرآن براى فیلسوف و حکیم باشد (ص 216)، عقل کلى و جزئى (ص 254)، فیض منبسط و مراتب وجود در بسمالله و نقد سخن میرداماد و فیض کاشانى (ص 265-266)، حقیقت اسم و وحدت و کثرت (ص 269)، فیض اقدس و مقدس (ص 269)، اثبات اختصاص جمیع محامد به خداوند در فلسفه عالیه (ص 276-277)، طعن اهل ظاهر به اهل فلسفه (ص 281)، ایراد ملاصدرا به امثال بیضاوى در باره معنى «عالمین» (ص 286)، علم فعلى و تفصیلى خداوند از نظر اشراقیین و خواجه نصیر (ص 292-293)، غناى معارف قرآنى نسبتبه مطالب و آراى فلاسفه اسلامىو یونانى (ص 329-331)، صفات ثبوتیه و سلبیه از نظر حکما و نظر امام (ص 333-334)، تفسیر فلسفى از سوره توحید (ص 338-340)، رابطه وحدت و کثرت (ص 345-346).
«آواى توحید: پیام امام خمینى سلام الله علیه به گورباچف و شرح نامه به قلم آیهالله جوادى آملى»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى 1)، چاپ چهارم، زمستان 1372، ص 108.
به پایان رسیدن کمونیسم و مارکسیسم در جهان، نقد اجمالى تفکر مادى، دعوت رجوع به کتب فلاسفه اسلامى و غرب از جمله عناوین عمده این نامه مىباشد، این مطالب سپس توسط آیهالله جوادى آملى شرح و بسط داده شده است.
«ابوابمعرفت» (13) (گردآورى موضوعى بیانات امام خمینى (ره))،
(تهران: مؤسسه فرهنگى قدر ولایت)، 1372.
در بخشهاى مختلف کتاب نظراتى از امام در باره فلسفه، برداشت فلسفى از دین و قرآن و... آمده است.
الاستصحاب»
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره))، چاپ اول، اسفند 1375، 456 ص.
کیفیت جعل در امور اعتبارى (ص 68-69)، رابطه سببیت و جعل (ص 70-72)، تحقیق در قضایاى سالبه و انواع آن، رابطه قضیه سلبیه و ایجابیه (ص 96-100)، مناط صدق و کذب قضایا (ص 101-104).
«انوار الهدایه فى التعلیقه على الکفایه» الجزء الاول والثانى،
(تحقیق و نشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، اردیبهشت 1372، 424 ص + 488 ص.
جلد اول: اختیارى یا غیر اختیارى بودن اراده، نظر میرداماد، اشکالات ملاصدرا و جواب آنها، نقد و بررسى نظر محقق خراسانى و دیگران درباره اختیار (ص 60-71)، تحقیق درباره اینکه «الذاتى لا یعلل» (ص 73-80)، اصل کثرت در وجود (ص 80-85)، سعادت و شقاوت (ص 85-88)،
جلد دوم: کلى طبیعى (ص 311-312).
براى نقد و بررسى کتاب فوق ر.ک:
فقیهى خراسانى، محمد مهدى، «معرفى کتاب: التعلیقه على مباحث العقلیه من الکفایه»،
حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 73-74.
حسینى، على، «نقد و بررسى کتاب: انوار الهدایه فى التعلیقه على الکفایه»،
کیهان فرهنگى، ش 10 (105) (دى 1372)، ص 52-55.
روزنامه جمهورى اسلامى (10/8/1372).
«پاسخى منتشر نشده از امام خمینى به یک سؤال فلسفى: عینیت اراده حق تعالى با ذات مقدس او»،
حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 6-12.
پاسخ حضرت امام به سؤال فلسفى یکى از شاگردان خود درباره شبههاى که بر مساله عینیت اراده و ذات حق تعالى وارد شده است.
«تعلیقات على شرح فصوص الحکم و مصباح الانس»، مقدمه و استنساخ: محمد حسن رحیمیان،
(قم: مؤسسه پاسدار اسلام)، چاپ دوم، رجب المرجب 1410 ه’ . ق، 327 ص.
بحثحقیقت وجود، اعیان ثابته، جوهر و عرض، عقل اول و نفس کلیه، عالم مثالى، معنى حکمت، وجود ظلى، صفت وجود، وجود مطلق و اثبات آن، و...
براى معرفى کتاب فوق ر.ک:
گوهرى، محمد جواد، «یک فروغ رخ ساقى: مرورى بر کتاب ارزشمند تعلیقات على شرح فصوص الحکم و مصباح الانس»، حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 70-72.
ذکایى ساوجى، مرتضى، «شیخ داود قیصرى ساوى و امام خمینى»، کیهان فرهنگى، س 16، ش 156 (مهر 1378)، ص 100-102.
«التعلیقه على الفوائد الرضویه»،
(قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، 1375، 192 ص.
این کتاب تعلیقه امام خمینى استبر شرح فلسفى، عرفانى حدیث «راس الجالوت» از قاضى سعید قمى، و در آن مباحثى از قبیل معناى «واحد متکثر» و «متکثر متوحد» مورد بررسى قرار گرفته است.
«تفسیر سوره حمد»، استخراج و تنظیم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، بهار 1375، 282 ص.
اثبات اختصاص جمیع محامد به خداوند از نظر حکمت و فلسفه عالیه، و رابطه آن با سببیت فلسفى (ص 29-32)، نیاز معلول به علت (ص 99-100)، فلسفه فقط وسیله رسیدن به معارف است (ص 112)، هر گروهى از جمله فلاسفه زبان خاص خود را دارند (ص 175-176)، بحث علیت (ص 177-178)، فیلسوف واقعى (ص 240).
(جبر، تفویض وامر بینالامرین) (14) سیداحمد فهرى
هفتهنامه سروش، س 14،ش 601 (9 خرداد 1371)، ص 23-27.
«جهاد نفس»، شرح و پاورقى: سید احمد فهرى،
(قزوین : انتشارات طه)، چاپ سوم، [بى تا]، 159 ص.
از جمله مباحث مطرح شده عبارتند از: درجات نفس (ص 65-84)، قواى ظاهرى و باطنى نفس (ص 90-92، 135-159) .
«چهل حدیث (اربعین حدیث»)،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ سوم، تابستان 1372، 800 ص.
هر چند مطالب کتاب در زمینه عرفان است ولى در مواردى نیز از مباحث فلسفى و عقلى سخن به میان آمده است مانند: احوال نفس، اختیار، ادراکات باطنى، ظاهرى، عقلى، انواع علل و اسباب، اصالت وجود، اعدام، اکتناه ذات، اکوان، انواع امکان، اهل فلسفه، براهین حکمیه، انواع برهان، جبر و تفویض، انواع جوهر، حقیقت وجود، انواع فاعل، ماهیت.
«الحاشیه على الاسفار (تقریرات درس اسفار»)،
درسهاى حضرت امام درباره کتاب اسفار اربعه ملاصدرا است که توسط یکى از شاگردان ایشان (مرحوم ملاعبد الغنى اردبیلى(ره) ) تقریر شده است. این نسخه دست نویس بوده و پس از تصحیح، اینک توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره) آماده انتشار مىباشد. این تقریرات را مىتوان تنها اثر مکتوب مستقل از حضرت امام در زمینه فلسفه دانست. عمده مباحث آن نیز درباره نفس، تناسخ و معاد جسمانى مىباشد.
«دیوان امام»،تعلیقات: على اکبر رشاد،
(تهران: مؤسسه نشر عروج)، چاپ اول، 1377، 490 ص.
امام در ضمن اشعار خویش، در مواردى به دورى از فلسفه و عرفان و ... اشاره مىکنند و هشدار مىدهند که مبادا این علوم، خود حجاب حقیقتشود. (از جمله صفحات 160، 163، 171، 187، 192، 194، 197، 221).
«ره عشق: نامه عرفانى حضرت امام»،
(تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ چهارم، پاییز 1373، 47 ص.
امام در ضمن این نامه عرفانى، به نکاتى درباره فراگیرى فلسفه، موضوع آن و... اشاره مىکنند.
«سر الصلوه: معراج السالکین و صلوه العارفین»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ دوم، زمستان 1372، (سى+169+96 ص).
گروهى که حقایق عبادات و... را از طریق عقل و فکر و برهان مىفهمند (ص 19-20)، یکى از مراتب سجده، ادراک مقام آن است از نظر علم و برهان و فکر (ص 101)، وجود منبسط و درک آن از طریق برهان (ص 21).
«شرح حدیث جنود عقل و جهل»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ اول، بهار 1377، 503 ص.
امام در ضمن شرح حدیث فوق به برخى نکات در زمینه فلسفه اشاره مىکنند از جمله: ناتمام بودن توجیه بعضى فلاسفه درباره معناى اجاج، شناخت نفس، دام شیطان براى حکیم و عارف، قناعت نکردن به ادراکات عقلیه، نقل و نقد کلام ملاصدرا پیرامون انقطاع خوف در آخرت و رحمت و رافت الهى، سخن ارسطو پیرامون عدالت، اثبات علم فعلى حق تعالى.
«شرح دعاء السحر»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ اول، بهمن 1374، 243 ص.
برخى عناوین فلسفى کتاب عبارتند از: ابواب الوجود، اجتماع النقیضین، اراده و اختیار، اصحاب حکمت متعالیه، اعتبار کثرت در وحدت و بالعکس، اعدام، اعیان ثابته، امکان، بسط وجود، بسیط الحقیقه، جسم کلى، جسم طبیعى، جمع بین کثرت و وحدت، انواع حقایق، عوالم عقول، انواع فاعل.
«صحیفه نور: مجموعه رهنمودهاى امام مینى» (15) ، 22 جلد،
(تهیه، جمعآورى و نشر: سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى)، سالهاى 1361-1369.
ابن سینا، حسینبن عبداله: ج 1)
268; ج 2) 2; ج 8) 79; ج 9) 26، 160; ج 14) 234; ج 18) 156، 191; ج 21) 68. ابن عربى، محىالدین: ج 21) 68. ادراک شهودى: ج 21) 68. ارسطو: ج 18) 190، 191. حرکت جوهرى: ج 20) 102. حکمت اشراق: ج 21)68. حکمت متعالیه: ج 21) 68. حکمت مشاء: ج 21) 68. سهروردى، یحیىبن حبش: ج 21) 68. شهود: ج 22) 344. عقل: ج 1) 167، 257; ج 2) 227، 231; ج 20) 86. فطرت: ج 1) 227; ج 3) 3، 4; ج 6) 280; ج 12) 127، 244; ج 13) 261 ج 14) 27، 28، 136، 137; ج 17) 18; ج 18) 34، 35،243; ج 19) 93، 158; ج 20) 211; ج 21) 68; ج 22) 342.
فلسفه: ج 1) 258; ج 2) 153، 227; ج 17) 250; ج 18) 79، 80، 191; ج 20) 20، 102، 140; ج 21) 68، 91; ج 22) 347. فلسفه یونان: ج 17) 251. فیلسوف: ج 1) 235، 236; ج 2) 153، 224، 226. قانون علیت: ج 21) 68. کمونیسم (مارکسیسم): ج 1) 162، 219، 229، 271، 272; ج 2) 5، 6، 18، 42، 45، 77، 115، 120، 127، 147، 158، 183، 185، 186، 194، 200، 201، 203، 212، 220، 221، 238، 239، 260; ج 3) 48، 54، 56، 71، 86، 100، 108، 118، 158، 165، 166، 258، 261، 264، 265; ج 4) 21، 32، 35، 37، 65، 70، 133، 147، 170، 179، 180، 219، 259; ج 5) 85، 87، 182، 220; ج 6) 34، 114، 219; ج 7) 32، 89، 101، 102، 104، 130; ج 8) 38، 76،77، 133، 134، 181، 187، 237، 238; ج 9) 7، 10، 87; ج 11) 102; ج12) 19، 119، 155; ج 13) 208; ج 14) 62، 71; ج 16) 143; ج 17) 162، 260، 267; ج 18) 192; ج 19) 19; ج 20) 113، 128، 229، 232; ج 21) 30، 48، 66، 67، 108، 197، 200; ج 22) 146، 292. مادیگرى: ج 2) 45، 46، 227; ج 4) 252; ج 21) 67. مارکس، کارل: ج 1) 228، 229. ماوراء الطبیعه: ج 1) 20، 72، 236، 238، 240; ج 2) 153، 154، 155، 226-232; ج 4) 253; ج 8) 6، 63، 81; ج 20) 86، 88; ج 22) 226، 345. ملاصدرا: ج 21) 68; ج 22) 348.
«طلب و اراده»، ترجمه و شرح: سید احمد فهرى،
(تهران: مرکز انتشارات علمى و فرهنگى)، 1362، 162 ص.
برخى مباحث فلسفى که در کتاب ارائه شده عبارتند از: صرف الوجود داراى همه کمالات است (ص 11-18)، نظر ملاصدرا و امام درباره متکلم بودن خداوند (ص 19-26)، عینیت اراده و علم خداوند (ص 30-35)، رابطه مساله جبر و تفویض با بحث فلسفى علت و معلول (ص 55-61)، رد نظر قائلین به تفویض از طریق قانون علیت (ص 62-68)، رد نظریه جبر با تمسک به اصاله الوجود و... (ص 69-72)، خداوند صرف الوجود و صرف الکمال و الجمال است، خوبىها منسوب به او و شرور منتسب به غیر اوست (ص 78-90)، اشکالات وارده در اینباره و جواب میرداماد، ملاصدرا و دیگران (ص 91-129)، تقریر قاعده «الشیىء ما لم یجب لم یوجد» (ص 113-125)، بیان حقیقتسعادت و شقاوت و عوامل آنها از طریق برخى مباحث فلسفى (ص 129-158).
«عدل الهى از دیدگاه امام خمینى»، (تبیان: دفتر هفدهم)، استخراج و تنظیم: معاونت پژوهشى مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، خرداد 1378، 276 ص.
اثبات عدل الهى از طریق برخى مباحث کلامىو فلسفى و پاسخ به شبهات پیرامون آنها.
«قرآن کتاب هدایت در دیدگاه امام خمینى»، (تبیان: دفتر سیزدهم)،
(استخراج، تنظیم و نشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، آبان 1375، 305 ص.
اشاره به فهم علوم عقلى از قرآن توسط اندیشمندانى چون ملاصدرا.
«کوثر: مجموعه سخنرانیهاى حضرت امام خمینى همراه با شرح وقایع انقلاب (آبان 1357-12 بهمن 1357»)، ج 2،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، 1371، 660 ص.
محدوده ادراکات انسان نسبتبه دیگر موجودات، نظر فلاسفه طبیعى درباره ادراک و کشف طبیعت و نقد آن (ص 10-12)، کمونیسم و کمونیستها (ص 51-52، 444).
«محرم راز: اشعار عرفانى حضرت امام خمینى سلام الله علیه و نامه امام به حجهالاسلام و المسلمین حاج سید احمد خمینى»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ چهارم، پاییز 1371، 96 ص.
امام در برخى از اشعار عرفانى خود به رها کردن عرفان و فلسفه و عقل و لزوم مستخداوند شدن اشاره مىنمایند.
«مصباح الهدایه الى الخلافه و الولایه»، مقدمه: استاد سید جلالالدین آشتیانى،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، زمستان 1372، 167+148 ص.
برخى مباحث فلسفى کتاب عبارتند از: احاطه عقل مجرد، ادراک، اسباب و مسببات، اشیاء کونیه خارجیه، اعدام، اعیان ثابته، انواع انوار، انواع برهان، بسیط الحقیقه، تجوهر ذات، جوهر، انواع حقایق، حکم وحدت و کثرت، اسفار اربعه، صورت نفس، انواع وجود.
«معاد از دیدگاه امام خمینى» (تبیان: دفتر سىام)، تهیه و تنظیم: معاونت پژوهشى مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، تدوین: فروغ السادات رحیم پور،
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى)، چاپ اول، خرداد 1378، 438 ص.
تنظیم و تدوین دیدگاههاى امام خمینى، بخصوص از جهت فلسفى، کلامى درباره معاد، تجرد نفس، تناسخ، دنیا و آخرت، بهشت و جهنم، تجسم اعمال و...
«مقاله منتشر نشده در لقاءالله از امام خمینى»، در کتاب «رساله لقاءالله»، حاج میرزا جواد ملکى تبریزى (ره)، ترجمه و توضیح: سید احمد فهرى،
(تهران: نهضت زنان مسلمان)، اردیبهشت 1360، ص 253-260.
دفاع از ملاصدرا در مقابل مخالفین ایشان، عدم تنافى حکمت و قرآن.
«مناهج الوصول الى علم الاصول»، 2 ج،
(قم: تحقیق و نشر از: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى)، 1373، 438 ص و 414 ص.
کتاب هر چند در زمینه اصول است لکن در مواردى به مباحث فلسفى هم اشاره کرده است. از جمله به لزوم عدم خلط میان علم اصول و فلسفه (مثلا در ج 1، 148; ج 2، 64)، موضوع فلسفه (ج 1، 41-42)، متعلق امر و نهى، ماهیت استیا وجود (ج 2، 103-108).
(نامه عرفانى»،
حضور، ش 28(تابستان 1378)، ص 319-325.
نامهاى از امام خمینى به آقاى میرزا جواد همدانى (حجت) یکى شاگردان خود که در آن ضمن وصایاى عرفانى اخلاقى، صلاحیت فلسفى عرفانى وى را تایید مىکنند.
نامه فوق در مجله «میلاد» خبرنامه ستاد بزرگداشت صدمین سال میلاد امام خمینى، ش 10 (شنبه 27/6/1378)، ص 25-29 تجدید چاپ شده است.
«نامه عرفانى»،
میلاد: خبرنامه ستاد بزرگداشت صدمین سالمیلاد امام خمینى 1، ش 6 (9/6/1378) ص 26-29.
نامه امام به شاگرد خود آقاى سید ابراهیم خوئى (مقبرهاى) که در ضمن آن صلاحیت عرفانى فلسفى او را تایید کردهاند.
بخش دوم: فهرست آثار دیگران درباره اندیشه فلسفى امام
قسمت اول: فلسفه
آشتیانى، سید جلال الدین، «در رثاى امام عارفان»،
کیهان اندیشه، ش 24 (خرداد-تیر 1368)، ص 3-7.
اشاره به موقعیت فلسفى امام در حوزه.
آشتیانى، سیدجلال الدین، «دیدار با استاد سید جلال الدین آشتیانى»،
متین، س 1، ش 2 (بهار 1378)، ص 257-267.
در این مصاحبه، نکاتى در مورد سیره فلسفى امام نیز مطرح شده است.
«آن سفر کرده: جنگ ادبى ویژه سالگرد رحلتحضرت امام (ره)»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، بهار 1377.
مصاحبه با آقاى حداد عادل و اشاره به بعد فلسفى امام و ناشناخته ماندن آن (ص 25-26).
احمدى، احمد، «شیوههاى ادبى و هنرى امام»،
حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 44-45.
بررسى جنبه ادبى و هنرى امام و تاثیر تفکرات فلسفى ایشان.
احمدى (محزون)، حیدر «تاملى در سیره علمى، اجتماعى امام خمینى (ره)»،
حضور، دوره دوم، ش 13 (پاییز 1374)، ص 210-218.
نویسنده ضمن بررسى سیره علمى، اجتماعى امام به شان فلسفى و دیدگاههاى ایشان درباره فلاسفه اسلامى و غرب نیز اشاره کرده است.
احمدى، حیدر، «تجلى عرفان امام در اشعار امام»،
حضور، ش 17 (تابستان 1375)، ص 263-291.
نویسنده ضمن بیان دیدگاههاى عرفانى امام، رابطه عرفان و فلسفه را نیز از منظر ایشان مورد توجه قرار داده است.
احمدى فقیه یزدى، محمد حسن، «مفهوم تردد در احادیث قدسى (بخش اول»)،
کیهان اندیشه، ش 11 (فروردین و اردیبهشت 1366)، ص 37-43.
نگارنده در ضمن شرح و بسط مساله تردید و تردد در کلام خداوند، نظر امام خمینى در این باره را نیز از حاشیه ایشان بر اسفار نقل مىنماید.
احمدى فقیه یزدى، محمد حسن، «سیرى در حدیثشناسى، فقه، فلسفه و عرفان امام خمینى(ره)»،
حضور، ش 5-6 (تابستان-پاییز 1371)، ص 31-33 و 141.
بررسى اجمالى سیره فقهى، فلسفى، عرفانى امام و آثار مکتوب ایشان.
احمدى فقیه یزدى، محمد حسن، «سیرى در آثار و تالیفات حضرت آیهالله العظمى امام خمینى(ره)»16،
(تهران: مرکز نشر مدرس)، 1365، 69 ص.
استادى، رضا، «مشایخ امام خمینى رضوان الله علیه و علیهم»،
کیهان فرهنگى، س 6، ش 3 (63) (خرداد 1368)، ص 8-10.
معرفى اساتید امام در زمینه فلسفه، فقه، عرفان و...
استادى، رضا، «عرفان امام در مدیریتحکومت اسلامى»،
کیهان فرهنگى، س 7، ش 3 (75) (خرداد 1369)، ص 4-5.
اشاره به شان فلسفى امام و علت ترک تدریس فلسفه توسط ایشان.
امین زاده، محمد رضا، «هستى ادراکى امام خمینى(ره) »،
نورعلم، دوره چهارم، ش 7 و 8 (43-44) (بهمن 1370 و اردیبهشت 1371)، ص 118-139.
بررسى نحوه درک هستى توسط امام خمینى و نقش آن در شؤون مختلف فردى، اجتماعى و سیاسى ایشان.
امین زاده، محمد رضا، «نبوت و ولایت در هستى ادراکى امام خمینى (ره)»،
نورعلم، دروه پنجم، ش 50-51 (فروردین - تیر 1372)، ص 176-201.
انصارى، حمید، «یاد او، حدیثبیدارى: نگاهى به زندگینامه آرمانى، علمى و سیاسى امام خمینى از تولد تا رحلت»،
حضور، دوره دوم، ش 8 (پاییز 1373)، (ص 321-416.
بررسى زندگى و آثار امام، که در ضمن آن به تحصیل و تدریس ایشان در فلسفه نیز اشاره شده است.
ایازى، سید محمدعلى، «هرمنوتیک در اندیشه امام خمینى (ره): پژوهشى در اختصاصى نبودن زبان قرآن»،
حضور، ش 23 (بهار 1377)، ص 100-121.
مقاله به بررسى یکى از مباحث هرمنوتیک یعنى اختصاصى یا عدم اختصاصى بودن زبان متن دینى مىپردازد و این مطلب را در باره قرآن از دیدگاه امام بررسى مىکند.
ایازى، سید محمد على، «هرمنوتیک در اندیشهامام خمینى: شخصیت مفسر و تاثیر آن در تفسیر»،
حضور، ش 24 (تابستان 1377)، ص 71-79.
بررسى اندیشههاى امام درباره تاثیر شخصیت مفسر در تفسیر قرآن.
ایزدپناه، عباس، «بنیانهاى معرفتى احیاى تفکر دینى و نگرش امام خمینى »،
حضور، ش 22 (زمستان 1376)، ص 59-83.
مقاله فوق در ذیل محورهاى: مفهوم احیاى معرفت دینى، افق معرفت دینى و جایگاه گفتمان احیاء، بنیانهاى فلسفى و عرفانى مقوله احیا، بنیانهاى روش شناختى و بنیانهاى معرفتى در آئینه ثقلین و نگرش امام خمینى(ره) ، به بررسى فلسفه دینشناسى امام خمینى و مساله احیاء تفکر دینى مىپردازد.
بصیرت منش، حمید [و دیگران]، «صحیفه دل: مطالب وخاطراتى از شاگردان حضرت امام خمینى(ره)»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، خرداد 1377، 170 ص.
شاگردان امام در ضمن بیان خاطرات خود، نکاتى درباره تعطیلى درس فلسفه امام، برخورد امام با اساتید و شاگردان خود، پاسخ به سؤالات فلسفى و... را بیان کردهاند.
(از جمله در صفحات 29، 97، 59، 94، 99، 149)
تاجدینى، على، «عشق در حکمتشعرى امام خمینى»،
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 219-233.
اشاره به دیدگاه امام درباره فلسفه و رابطهاش با عرفان.
«تاملى بر احیاء تفکر دینى (مجموعه مصاحبهها و میزگردها»)،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، خرداد 1376، 160 ص.
برخى از یاران امام در ذکر خاطرات خود اشاراتى نیز به بعد فلسفى ایشان مىکنند.
(از جمله در ص 51-52، 95، 112).
جوادى آملى، عبدالله، «بنیان مرصوص امام خمینى در بیان و بنان حضرت آیه الله جوادى آملى»، گردآورى و تنظیم: محمد امین شاهجویى.
(قم: مرکز نشر اسراء)، چاپ دوم، 1378، 454 ص.
نویسنده در ضمن بررسى سیره علمى و عملى امام، به مواردى چون رابطه عشق و عقل و برهان، ویژگىهاى حکمى امام و... نیز پرداخته است.
حائرى یزدى، مهدى، «تاملاتى گذرا درباره امام خمینى (ره)، زعامت دینى و حکومت اسلامى»،
متین، س 1، ش 1 (زمستان 1377)، ص 383-388.
آقاى حائرى که خود از شاگردان فلسفه امام بوده است، در این مصاحبه به تحصیل، تدریس و تاثیر فلسفه امام اشاره مىکند.
حجت، «محضر مردان خدا»،
حضور، ش 5-6 (تابستان-پاییز 1371)، ص 38.
سخنان آقاى حجت (یکى از شاگردان امام) درباره روش و شرایط تدریس فلسفه توسط ایشان.
حسینى قائم مقامى، سید عباس، «قرآن و عرفان از منظره امام»،
کیهان اندیشه، ش 29 (فروردین-اردیبهشت 1369)، ص 66-109.
نویسنده در ضمن بحث، نظرات صدرالمتالهین را درباره موضوعاتى چون رابطه ادراک با جنت و نار، شعور جمادات، نفس ناطقه و... بیان نموده و سپس آراى امام خمینى را در این زمینهها مطرح مىنماید.
خمینى، سید احمد، «امام، حوزه و سیاست»،
حضور، ش 1 (خرداد 1370)، ص 7-9.
اشاره به اساتید و شاگردان امام در فلسفه و وضعیت فلسفه در حوزههاى علمیه آن زمان.
خمینى، سیداحمد، «اولویتها در مواجهه با شرایط نوین جهانى»،
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 6-8.
در ضمن مقاله، به شیوه امام در بیان مطالب فلسفى نیز اشاره شده است.
خمینى، سیداحمد، «دلیل آفتاب: خاطرات یادگار امام»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى)، چاپ اول، زمستان 1375، 180 ص.
مرحوم سید احمد خمینى در ضمن خاطرات خویش، مطالبى در باره بعد فلسفى امام و اساتید ایشان بیان کرده است. (از جمله ص 58).
خمینى، سید حسن، «اندیشه فلسفى امام»، کتاب «مجموعه مقالات دومین کنگره بینالمللى امام خمینى و احیاء تفکر دینى»، جلد چهارم،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، تابستان 1378، ص 21-24.
تفکر صدرایى امام و نقش آن در احیاء اندیشه دینى.
ربانى گلپایگانى، على، «جبر و اختیار از دیدگاه امام خمینى (ره)»،
روزنامه رسالت (10و12/3/1377)، ص 11.
روحانى (زیارتى)، سید حمید، «بررسى و تحلیلى از: نهضت امام خمینى» [ج 1]،
(قم: دفتر انتشارات اسلامى)، چاپ دوم، آذر 1361، 957 ص.
نویسنده در ضمن بررسى زندگى امام خمینى، به بعد فلسفى ایشان، روش انتخاب شاگرد و مانند آن نیز اشاره مىنماید.
ریاحى، محمد حسین، «اولین تذکره درباره شخصیت امام خمینى»،
حضور، ش 28 (تابستان 1378)، ص 249-256.
بررسى اولین ماخذى که در آن مطالبى درباره زندگى امام خمینى آمده است و اشاره به اساتید امام در فلسفه و رابطه ایشان با حوزه فلسفى اصفهان.
زین العابدین، السید سلام، «الامام الخمینى مفسرا : المعالم، الابعاد و الاتجاهات المنهج»،
قضایا اسلامیه، ش 2 (سال 1416 ه’)، ص 383-442.
نویسنده ضمن بررسى شیوه تفسیرى امام، مساله رابطه فلسفه، عرفان و برهان را از دیدگاه ایشان بیان مىنماید.
سبحانى، جعفر، «بیان وصف تو گفتن نه حد امکان است»،
کیهان فرهنگى، س 6، ش 3 (63) (خرداد 1368)، ص 2-3.
اشارهاى به اساتید، شاگردان و مشى امام در فلسفه.
سبحانى، جعفر، «[آشنایى با بعد علمى حضرت امام]»،
حوزه، ش 32 (خرداد-تیر 1368)، ص 113-126.
اشاره به تحصیل و تدریس فلسفه توسط امام و اساتید ایشان.
سبحانى، جعفر، «جامعیت علمى و عملى امام خمینى»،
کیهان اندیشه، ش 29، (فرودین-اردیبهشت 1369)، ص 3-14.
بررسى ابعاد مختلف علمى و عملى امام، از جمله در زمینه فلسفه، اساتید ایشان، و برخى مباحث فلسفى امام مثل سریان علم و تشکیک در وجود، تفکیک حقایق از اعتباریات.
مقاله فوق در مجله بصائر، س 6، ش 27 (تیر 1378)، ص 29-35 تجدید چاپ شده است.
سبحانى، جعفر،«امام(ره)، نمونه عمل به وظیفه»،
کیهان فرهنگى، س 7، ش 3 (75) (خرداد 1369)، ص 6-7.
شان فلسفى امام و علاقه ایشان به ملاصدرا و فلسفه وى.
ستاد بزرگداشتیکصدمین سال تولد امام خمینى (ره) کمیته علمى، «طرح نظام اندیشه و آراء حضرت امام خمینى (ره) »،
(تهران: ستاد بزرگداشتیکصدمین سالگرد ولادت حضرت امام خمینى (ره))، مهر 1378، 19 ص.
ارائه طرحى جهتشناخت نظاممند اندیشههاى امام، از جمله در عرصه هستىشناسى، معرفتشناسى، معرفت دینى (از نظر برهانى فلسفى و...).
سروش، عبدالکریم، «یادنامه استاد شهید مرتضى مطهرى»، کتاب اول،
(تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى)، 1360، 578 ص.
اشاره به تدریس فلسفى امام و شاگردان ایشان در فلسفه (ص 172، 326، 353).
صدر، سیدمحمد، «نگاهى به راز و رمز رهبرى امام»،
حضور، دوره دوم، ش 12 (تابستان 1374)، ص 102-111.
نویسنده درصدد بررسى علل و عوامل اقبال مردم به امام خمینى است که در ضمن آن به بعد فلسفى ایشان هم اشاره کرده است.
ضیایى، على اکبر، «فلسفه در عصر امام خمینى (ره)»،
حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 68-69.
بررسى اجمالى وضعیت فلسفه در حوزههاى علمیه در دوران قبل از پیروزى انقلاب اسلامى. این مقاله همچنین در کتابى از همین نویسنده با عنوان «نقش امام خمینى در احیاء تفکر فلسفى»، (ص 17-32) به چاپ رسیده است.
ضیایى، على اکبر، «نقش امام خمینى در احیاى تفکر فلسفى»،
(تهران: قدر ولایت)، چاپ اول، 1372، 80 ص.
این کتاب از معدود نوشتههاى مستقل در باره فلسفه از دیدگاه امام خمینى است عناوین کلى کتاب عبارتند از: وضعیت فلسفه در عصر امام خمینى (ره)، فلسفه یونان، غرب و اسلامى از دیدگاه ایشان، مباحث فلسفى در آثار امام خمینى.
ضیایى، على اکبر، «المباحث الفلسفیه فى کتاباتالامام الخمینى»،
الثقافه الاسلامیه (مجله تصدرها المستشاریه الثقافیه للجمهوریه الاسلامیه الایرانیه بدمشق)، ش 43 (ذوالقعده-ذوالحجه 1412 ه’)، ص 115-127.
بررسى برخى مباحث فلسفى مطرح شده در کتب امام، مانند: اثبات وجود خداوند، قاعده بسیط الحقیقه کل الاشیاء، عدم تعلق گرفتن قدرت به ممتنعات، حل تعارض بین قاعده «الشىء مالم یجب لم یوجد» و اختیار، علم به غیب، بقاء روح پس از مرگ، درجات مقامات معنوى.
ضیایى، على اکبر، «الفلسفه عند الامام الخمینى»،
التوحید، س 10، ش 60 (محرم و صفر 1413 ه’)، ص 41-54.
بررسى نظرات امام درباره فلسفه یونان، فلسفه غرب و فلسفه اسلامى، امام و حکمت متعالیه، عدم تعارض بین فلسفه و قرآن.
قادرى، سیدعلى، «خمینى روح الله: زندگینامه امام خمینى بر اساس اسناد و خاطرات و خیال»، ج1،
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره))، چاپ اول، مهر 1378، 462 ص.
اشاره به اساتید امام در فلسفه، آشنایى ایشان با فلسفه غرب و... (ص 388-406).
قاسمى، محمدرضا، «سیرى در تقریرات درس فلسفه امام خمینى (ره)»،
حضور، ش 5-6 (تابستان-پاییز 1371)، ص 13-21.
تقریرات درس فلسفه امام (شرح اسفار مبحث نفس) که توسط مرحوم عبدالغنى موسوى اردبیلى نگارش یافته و توسط آقاى قاسمى تصحیح و تدوین شده است. در این دروس، پس از ذکر اقسام تناسخ و ادله قائلین به آن، همه انواع تناسخ با دلیل و برهان ابطال مىگردد. علاوه بر آن یک تصویر جامع از نظام عالم وجود، و ذومراتب بودن نفس مطرح شده، غایت عقل نظرى و عقل عملى، ماهیت کلیه، کیفیتحرکت موجودات، حرکت نفس و نزاع قائلین به اصالت ماهیت و اصالت وجود نیز مورد بحث قرار گرفته است.
قاسمى، محمدرضا، «شرح اسفار حضرت امام خمینى 1 پیرامون نفس و تناسخ»،
این نوشته، پایان نامه کارشناسى ارشد آقاى قاسمى است که در رشته فلسفه و کلام اسلامى دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران انجام گرفته است.
قمى، محسن،«تبیین فلسفى نامه تاریخى امام به گورباچف»،
بصائر، س 6، ش 27 (تیر 1378)، ص 162-164.
کهریزى، مهوش، «حقیقت و خلافت انسان کامل از دیدگاه حضرت امام خمینى (ره)»، (17)
پایان نامه خانم کهریزى در گروه فلسفه و حکمت اسلامى دانشگاه آزاد اسلامى واحد تهران 74-1373.
گوهرى، محمدجواد، «جلوه وحدت در جام علم و عرفان: گذرى و نظرى به کتاب چهل حدیث [از امام خمینى (ره)]»،
حضور، ش 2 (آبان 1370)، ص 65-69.
بررسى کتاب چهل حدیث امام از نظر ادبى، عرفانى، فلسفى و...
مرتضوى لنگرودى، سیدمحمدحسن، «جواهر الاصول»، الجزءالاول،
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى )، چاپ اول، خرداد 1376، 376 ص.
شیوه امام در پرهیز از دخالت دادن مسائل فلسفى در اصول و مواردى از آن، تبیین دو قاعده الواحد و نقد ارتباط آن با موضوع علم.
مؤذن جامى، محمدهادى، «گزیده آراى نقادانه امام خمینى در عرفان»،
کیهان اندیشه، ش 35 (فروردین-اردیبهشت 1370)، ص 75-102.
نویسنده برخى از نقدهاى امام خمینى بر نظرات عرفانى، حکمى و کلامى دیگران را ارائه نموده است. مواردى چون: تقسیم اسماء الهیه به ذاتى و صفاتى و افعالى، وجود منبسط، اراده خداوند، منشا بداء، اسفار اربعه، وجود ظلى، مساله ادراک و...
نایش، الکساندر،«نگاهى دوباره به عرفان; امام خمینى و میراث فلسفه عرفانى اسلامى»، عباس امام.
کیهان اندیشه، ش 71 (فروردین و اردیبهشت 1376)، ص 3-27.
هادوى تهرانى، مهدى، «هرمنوتیک و اندیشههاى تفسیرى امام خمینى»،
بخش اول: هرمنوتیک چیست؟
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 178-194.
بخش دوم: نگاهى هرمنوتیکى به اندیشههاى تفسیرى امام .
حضور، ش 27 (بهار 1378)، ص 120-135.
هاشمى، سیدمحمد، «[زندگینامه و سیره علمى امام خمینى (ره)]»،
کتاب «المکاسب المحرمه» الجزء الاول، نویسنده: امام خمینى، ناشر:
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)، چاپ اول، 1373 ش.
نویسنده در مقدمهاى که بر کتاب فوق نوشته ضمن بررسى روش علمى و اجتهادى امام، به مواردى چون پرهیز ایشان از دخالت دادن علوم عقلى و فلسفى در فقه و علوم نقلى اشاره کرده است.
هالیس، لیبرس، «سخنان فلسفى اخلاقى آیت اله خمینى»، (18)
(اسپانیا: دانشگاه بیبلیوتیکا) 1988، 190 ص.
کتاب فوق به زبان اسپانیولى مىباشد.
قسمت دوم: امام و فلسفه سیاست
باقر، حیدر، «ولایت فقیه [امام] خمینى و فلسفه سیاسى اسلام» (19) ،
[بى جا]، [بى تا].
کتاب فوق به زبان انگلیسى مىباشد.
البدور، سلمان، «خداشناسى و خودشناسى»،
حضور، ش 17 (پاییز 1375)، ص 189-203.
نویسنده مقاله (که استاد دانشگاه اردن است) ضمن بیان اینکه نظریه ولایت فقیه امام خمینى(ره) برگرفته از مفهوم انسان کامل در فلسفه و عرفان اسلامى قدیم و تفکر سیاسى اسلامى است، نظریات خاص عرفانى امام را با اندیشه سیاسى ایشان پیوند مىدهد.
بونو، یحیى، «انقلاب اسلامى پرتوى از افکار عرفانى و فلسفى امام خمینى: در غرب انسان محدود استبه فیزیک و بعد دنیوى» (گفتگو با «یحیى بونو» محقق فرانسوى) گفتگو از: سهراب هادى، حضور، ش 12 (تابستان 1374)، ص 68-87.
این اندیشمند فرانسوى در مصاحبه خود اجمالا به تاثیر افکار عرفانى، فلسفى امام در انقلاب اسلامى پرداخته است. لازم به ذکر است که رساله دکتراى وى در دانشگاه سوربن فرانسه در زمینه فلسفه و عرفان امام خمینى مىباشد.
(مصاحبه فوق در کتاب «امام خمینى و جهان معاصر» از موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ اول، خرداد 1375، ص 113-130 تجدید چاپ شده است).
بونو، یحیى، «معرفى پژوهشهاى برگزیده الهیاتدر آثار فلسفى و عرفانى امام خمینى(ره)»،
روزنامه ایران، ش 1428 (23/10/1378)، ص 9.
حجتى کرمانى، محمدجواد، «وحدت از دیدگاهعرفانى فلسفى و سیاسى امام خمینى (ره): بخش دوم: وحدت بین الادیان»،
حضور، ش 23 (بهار 1377)، ص 84-99.
الحسینى، السید عباس، «الجذور الفلسفیه للفکر المثالى»،
التوحید، س 12، ش 67 (ربیع الاول-ربیع الثانى 1414 ه’)، ص 171.
بررسى مبانى فلسفى جامعه آرمانى از دیدگاه متفکران و ارتباط آن با انسان آرمانى و نمونه از دیدگاه امام خمینى.
خالقى، معصومه، «اندیشه سیاسى امام خمینى (ره)»،
کتاب ماه (ویژه یکصدمین سال تولد امام خمینى(ره)) (30 فروردین ماه 1378)، ص 25-30 و86.
بررسى رابطه دین و سیاست و دلایل امام بر آن مساله ولایت فقیه و شرایط آن از دیدگاه امام خمینى.
دولت آبادى،فیروز،«امام خمینى منادى حکومت مطلوب و سیاستمدار مطلوب»،
حضور، دوره دوم، ش 15 (بهار 1375)، ص 124-137.
مقایسه دیدگاههاى امام خمینى و برخى فلاسفه دیگر از جمله افلاطون درباره حکومت و حاکم مطلوب.
سروش محلاتى، محمد، «امام خمینى و احیاء خاستگاه الهى دولت: بررسى دو تفسیر از حاکمیت الهى»،
روزنامه جمهورى اسلامى (17-19/3/1377).
صاحبى، محمدجواد، «سیر تحول فلسفه سیاسى در اسلام»،
کیهان اندیشه، ش 24 (خرداد-تیر1368)، ص 31-40.
بررسى تحولات انجام گرفته در قلمرو فلسفه سیاسى اسلام از رحلت پیامبر اکرم(ص) تا امام خمینى.
صاحبى، محمدجواد، «نقش امام خمینى در تدوین و تنقیح فلسفه سیاسى»،
کیهان اندیشه، ش 29 (فروردین-اردیبهشت 1369)، ص 130-142.
سیرى در مساله حکومت و ولایت در انظار متفکران اسلامى و بررسى نقش مهم امام در نوسازى و تحول فلسفه سیاسى اسلام.
طاهایى، سیدجواد، «تاملى درباره مفهوم جامعه از دیدگاه امام خمینى (ره)»،
حضور، دوره دوم، ش 13 (پاییز 1374)، ص 138-163.
نویسنده هر چند معتقد است امام یک «فیلسوف اجتماعى با اندیشههاى پیچیده» نبود لکن سعى در بازنمایى جلوههایى از اندیشه فلسفى امام درباره جامعه دارد.
طریقى، سیدمحمد، «درآمدى بر فلسفه سیاسى اسلامو حکومت اسلامى»،
حضور، ش 23 «بهار 1377»، ص 239-265.
نویسنده در ضمن بررسى فلسفه سیاسى اسلام در باب حکومت، دیدگاههاى امام خمینى را نیز مورد توجه قرار مىدهد.
قاضى زاده، کاظم، «پژوهشى در خطوط کلى اندیشههاى سیاسى امام خمینى (قسمت اول»)،
روزنامه جمهورى اسلامى، (10، 11، 12/5/1373).
قاضى زاده، کاظم، «دین و سیاست از دیدگاه امام خمینى (ره)»، (1)
اندیشه دانشجو، س 2، ش 17 (آبان 1375)، ص 3-6.
الکیلانى، عدنان، «عدالتبدون اسلام وجود ندارد»، مصاحبه کننده: ابوالفضل مروى،
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 31-42.
مصاحبه با آقاى الکیلانى (متخصص حقوق بینالملل از کشور اردن) درباره نظرات امام خمینى(ره) از جمله در زمینه فلسفه سیاسى ایشان درباره حکومت.
گزاویه، ژان مارى، «اصول سیاسى فلسفه اجتماعى و مذهبى آیتالله خمینى» (20) ،
(پاریس: فرانسه)، 1980، 164 ص.
کتاب فوق به زبان فرانسه مىباشد.
گنجى، اکبر، «دولت دینى و دین دولتى: دو قرائت امام خمینى از نظریه ولایت فقیه»،
کیان، س 8، ش 41 (فروردین و اردیبهشت 1377)، ص 18-29.
این مقاله در نوشته زیر مورد نقد و بررسى قرار گرفته:
مهدى زادگان، داود، «نقد مقاله دولت دینى و دین دولتى»،
حضور، ش 24 (تابستان 1377)، ص 143-178.
لک زایى، نجف، «امام خمینى، احیاگر اندیشه حکومت اسلامى»،
حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 154-168.
بررسى وجوهى از اندیشه سیاسى که توسط امام خمینى احیا شده، در حوزه فلسفه سیاسى ایشان.
لى، رابرت دى، «انقلاب اسلامى و اصالت»، ترجمه: مهرداد وحدتى دانشمند،
حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 96-118.
نویسنده براى تحلیل انقلاب اسلامى در چارچوب متدلوژى غرب، سعى مىکند انقلاب اسلامى را از نقطه نظر اصالت و از طریق مقایسه بین آراء فلاسفه غربى و شخصیتهاى اسلامى چون امام خمینى مورد بررسى قرار دهد.
مارتین، ونسا، «مقایسه نظریه ولایت فقیه آیه الله خمینى و شرح ابن رشد بر جمهورى افلاطون»،
مترجم: سیما حاج حریرى،
حضور، ش 17 (پاییز 1375»، ص 216-237.
نویسنده که استاد دانشگاه آکسفورد انگلستان است در این مقاله به مقایسه آراء و نظرات امام خمینى و ابن رشد مىپردازد.
مصطفوى، زهرا، «استقلال سیاسى از نگاه حضرت امام (ره)» (21) ،
ندا، س 4، ش 14 (بهار 1373)، ص 36-45.
مصلح زاده، مصطفى، «امام خمینى، سکولاریسم و تئوکراسى» (22) ،
اندیشه دانشجو، س 2، ش 17 (آبان 1375)، ص 14-17.
منصور نژاد، محمد، «بررسى تطبیقى جایگاه مردم در اندیشه ولایت مطلقه فقیه با فلسفه سیاسى فارابى» (23) ،
پایان نامه تهیه شده در گروه علوم سیاسى دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران.
الهاشمى، السید کامل، «اشراقات الفلسفه السیاسیه فى فکر الامام الخمینى (ره)»،
(قم: سلسله کتاب قضایا اسلامیه معاصره، الکتاب الاول)، 1418 ه’، 116 ص.
بررسى فلسفه سیاسى امام خمینى درباره انسان، جامعه، امت، فرهنگ و تبلیغ، تربیت و تعلیم و... براى معرفى و نقد این کتاب ر.ک:
محمدى، مهدى، «مدخل للفلسفه السیاسیه فى فکر الامام الخمینى»،
التوحید، س 16، ش 93 (ذوالقعده 1418 ه’)، ص 227-239.
و مجله حضور، ش 25 (پاییز 77)، ص 280-283.
و مجله مرآه الکتب، س 4، ش 46 (شعبان 1418 ه’)، ص 22-24.
الهاشمى، السید کامل، «الانسان و المجتمع و الدین فى الفلسفه السیاسیه للامام الخمینى»،
التوحید، س 16، ش 90 (جمادى الاولى 1418 ه’)، ص 32-55.
بررسى عرفان، فلسفه و سیاستبه عنوان سه عامل مهم در فلسفه سیاسى امام خمینى.
قسمتسوم: امام و فلسفه تعلیم و تربیت
اکرمى، سیدکاظم، «امام خمینى، فیلسوف بزرگ تربیتى: با تاکید بر روشهاى تربیتى آن حضرت»، حضور، دوره دوم، ش 8 (پاییز 1373)، ص 129-160.
مقاله ابتدا به تعریف فیلسوفان تربیتى مىپردازد و در ادامه اهداف و روشهاى تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینى را بیان مىنماید.
مقاله فوق در کتاب «مجموعه مقالات کنگره بررسى اندیشه و آثار تربیتى حضرت امام خمینى(ره)»، چاپ اول، 1374، ص 187-217 نیز چاپ شده است.
راه چمنى، محمدرضا، «سیماى تعلیم و تربیت اسلامى در آیینه تفکرات امام خمینى (ره)» (24) ،
عنوان پایان نامه تهیه شده در گروه تاریخ و فلسفه و تعلیم و تربیت دانشگاه آزاد اسلامى واحد تهران مرکزى، سال 1375.
رجبى، حسین «تاثیر نگرشهاى فقهى، فلسفى و عرفانى امام خمینى بر تعلیم و تربیت». (25)
شعبانى ورکى، بختیار،«انسانشناسى و کاربرد آن در تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینى(ره)»،
مجموعه مقالات کنگره بررسى اندیشه و آثار تربیتى حضرت امام خمینى (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ اول، 1374، ص 25-35.
بررسى مساله انسان از زاویه منطقى فلسفى و رابطه آن با اندیشههاى امام در تعلیم و تربیت.
فلبندش، منوچهر، «مقایسهدیدگاههاى تربیتى امام خمینى و مرحوم علامه سیدمحمد حسین طباطبائى» (26) ،
پایان نامه تهیه شده در دانشکده علوم تربیتى دانشگاه تربیت مدرس (1376).
قرائى، فیاض، «تاثیر نگرشهاى فقهى و فلسفى وعرفانى حضرت امام خمینى(ره) بر تعلیم و تربیت» (27) ،
از مقالات ارائه شده به کنگره بررسى اندیشه و آثار تربیتى امام خمینى (ره)
منافى انارى، سالار، «نگاهى به برخى از نظرات فلسفى و عرفانى امام خمینى (ره) در زمینه تعلیم و تربیت»،
کتاب: مجموعه مقالات کنگره آثار و اندیشه تربیتى حضرت امام خمینى (ره).
تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى ، چاپ اول 1374، ص 177-186.
پىنوشتها:
1- براى اطلاع بیشتر در این باره ر.ک: جعفر سبحانى، «جامعیت علمى و عملى امام خمینى»، کیهان اندیشه، ش 29 (فروردین اردیبهشت 1369)، ص 3-14.
2- محمد حسن مرتضوى لنگرودى: «جواهر الاصول»، ج 1، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، ص 17.
3- از جمله ر.ک: صحیفه نور، سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى، ج 18، صص 190-191 و ج 21، ص 68 و...
4- همان، ج 21، ص 91.
5- همان، ج 18، ص 79.
6- امام خمینى: «آداب الصلوه»، تصحیح و پاورقى: سید احمد فهرى، انتشارات پیام آزادى، چاپ اول، 1368، ص 185.
7- امام خمینى: «نامهاى از امام موسوى کاشف الغطاء»، [بى نا]، 1356، ص 214.
8- صحیفه نور، ج 7، ص 226.
9- امام خمینى: «تفسیر سوره حمد»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ اول، بهار 1375، ص 112.
10- سیدعلى قادرى: «خمینى روح الله»، ج 1، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ اول، مهر 1378، ص 403.
11- جعفر سبحانى: «بیان وصف تو گفتن نه حد امکان است»، کیهان فرهنگى، س 6، ش 3 (63)، خرداد 1368، ص 2-3.
12- مهدى حائرى یزدى، «تاملاتى گذرا درباره امام خمینى، زعامت دینى و حکومت اسلامى» متین، س 1، ش 1، زمستان 1377، ص 384.
13- مجموعه مقالات دومین کنگره امام و احیاء تفکر دینى، ج 4، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، ص 132-133.
14- مجله نمایه، ش 9، تیر 1371، ص 37.
15- با استفاده از کتاب «مفتاح صحیفه» تهیه شده در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره).
16- مجله حضور، ش 5-6، ص 33 و 111.
17- کتاب ماه (ویژه نامه یکصدمین سالگرد تولد امام) (30 فروردین 78)، ص 31.
18- کتاب ماه (ویژه یکصدمین سال تولد امام خمینى)، 30/1/78، ص 82.
19- همان، ص 79.
20- همان، ص 81.
21- مجله نمایه، ش 32، ص 53.
22- مجله نمایه، ش 60، ص 23.
23- کتاب ماه (ویژه یکصدمین سال تولد امام خمینى) (30/1/78)، ص 33.
24- کتاب ماه (ویژه یکصدمین سال تولد امام خمینى) (30 فروردین 78)، ص 31.
25- مجله حضور، ش 8، پاییز 1373، ص 314.
26- کتاب ماه (ویژه نامه یکصدمین سال تولد امام خمینى) (31/1/78)، ص 32.
27- مجله حضور، همان، ص 315.
تبلیغات
