ویژگی های تصویری در کتاب های قرآنی کودکان (مقاله پژوهشی حوزه)
درجه علمی: علمی-پژوهشی (حوزوی)
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
راه های متفاوتی برای آموزش قرآن کریم به کودکان وجود دارد. یکی از بهترین راه های درک مفاهیم، موضوعات و قصص قرآن کریم استفاده از روش تصویرگری است. با بررسی ویژگی های سنی درکودکان دبستانی، متوجه این موضوع می شویم که از طریق نقاشی و تصویر می توان بر جذابیت و شیرینی داستان پردازی و علاقة کودک به موضوع داستان افزود. علاوه بر آن درکِ مفاهیم از طریق تصویر بر حافظة طولانی مدت تاثیرگذارتر از بیانِ کلام است. امروزه توسط اکثر مؤسسات فرهنگی و مراکز دارالقرآن از روش های تصویری برای آموزش قرآن به کودکان استفاده می شود ولی کاربرد آن تخصصی و حرفه ای نیست. علاوه بر آن تصویرگری بسیاری از کتب، نشریات و برنامه های آموزشی دیجیتالی قرآن کریم نیز دارای نقاط ضعف است. اگر چه کاربرد اصولی از هنر تصویرگری در جذب و علاقمندی کودک تاثیر فزاینده ای می تواند داشته باشد، اما بیان ضعیف و غیر حرفه ای آن هم خسارت های منفی جبران ناپذیری را بر روح کودک وارد می کند. در این مقاله با بررسی ضعف و نقاط قوت موجود در تصویرگری مضامین قرآنی کتابهای کودکان، می توان به ضرورت این امر پرداخت که می بایستی بازنگری و توجهی عمیق به امر تصویرگری کتابهای قرآنی کودکان نمود و آن را به عنوان یک امر مهم در فرآیند آموزش درک مضامین قرآنی در نظر گرفت.متن
امروزه متخصصان امر تعلیم و تربیت، برای آموزش مفاهیم و موضوعات مورد نظرشان از روش آموزش غیر مستقیم بهره می برند. به گفتة پژوهشگران، 75 درصد فراگیری از طریق چشم انجام می پذیرد. این مطلب نشانگر آن است که در میان روش های آموزش غیر مستقیم، آموزش تصویری یکی از موفق ترین روش هاست.
مبحث فرآیند یادگیری و درک مفاهیم از طریق آموزش تصویری برای کودکان می بایستی به گونه ای طرح و برنامه ریزی شود که مناسب با نیازهای عاطفی و روانی آنان و متناسب با خصوصیات شخصیتی ایشان باشد. ضبط مفاهیم وآموخته های دوران کودکی از طریق روش های تصویری، سال های سال در حافظه می ماند و به مانند گنجی پنهان در لایه های درونی ذهن تا دوران بزرگسالی تبدیل می شود. در خصوص درک مضامین قرآنی نیز این چنین است.
با توجه به ضرورت این روش در امر آموزش مضامین قرآنی به کودکان، امروزه بسیاری از کتاب های قرآنی، نشریات و برنامه های دیجیتالی به تصویرگری موضوعات خود می پردازند. از آنجا که بسیاری از این مؤسساتِ انتشاراتی، آشنایی اندکی با مخاطبان خود دارند و از عناصر تصویری صرفاً استفادة تجاری می کنند، موفقیت چندانی در این زمینه ندارند. تعداد زیادی از این انتشارات به منظور جلب مشتری و بازاریابی، در کتاب های منتشرة خود از رنگ های پرهیجان و نقوش و اشکال عامه پسند و گاهی تصاویری به دور از فرهنگ قرآنی بهره می گیرند. در حالی که با آگاهی از نیازهای کودکان در این سن و شناخت آیات و قصه های قرآنی و همچنین داشتن تبحر در تصویرگری، می توان از ساده ترین شکل ها و تصاویری بی پیرایه با رنگ های درخشان و متنوع استفاده کرد تا مفاهیم زیبای قرآنی را به کودکان آموزش داد.
تأکید اصلی در این پژوهش، نشان دادن نقاط ضعف و قدرت تصویرگری در کتب قرآنی کودکان است و به عنوان پیشنهاد راهکارهایی را برای استفادة بهتر از این فن بیان می دارد. شایان ذکر است برای این منظور، از میان 300 جلد کتاب و نشریه، 40 مورد گزینش و بررسی میدانی شده است.
هدف ازآموزش قرآن به کودکان
یکی از اهداف اساسی و مهم در آموزش قرآن، تربیت و انسان سازی، شناخت خوبی ها و بدی ها و ارائة الگوی مناسب رفتاری است. در جوامع و فرهنگ های مختلف، روش های تربیتی تأثیرگذار متفاوت است. اصولاً در هر جامعه ای شاخصه هایی برای اعمال روش های تربیتی وجود دارد. سلیقه ها، انتظارات، رشدِ فکری، تعلقاتِ فرهنگی و اجتماعی، سنت ها، آداب و رسوم، باورها، عقاید و جهان بینی، انتخاب روش ها و کاربرد آنها تأثیر بسزایی دارد.
از مهم ترین و شناخته شده ترین روش های تربیتی که در اکثر جوامع کاربرد دارد، روش الگوگیری است. تربیت الگویی، در قرآن کریم نیز مورد تأکید قرار گرفته است, به گونه ای که خداوند عزّوجلّ, پیامبراکرم (ص) را بهترین نمونه و سرمشق برای بشر معرفی کرده است؛(لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ )(احزاب/٢١)
آن گونه که حضرت علی (ع) می فرمایند: «فبادرتک بالادب قبل ان یقسو قلبک و یشتغل لبک»(نامة 31 نهج البلاغه) «من به تربیت تو پرداختم پیش از آنکه دلت سخت و فکرت مشغول شود.» (فلسفی، محمد تقی،2/190). قلب کودک همچون زمین خالی است که هر بذری را در آن بریزید رشد خواهد کرد. هدف از آموزش قرآن به کودکان در ابتدا، ایجاد آشنایی، انس و الفت، و سپس ایجاد شناخت، علاقمندی و درک و فهم محدود و در حد توان از مضامین بلند قرآن کریم برای ایشان است. در اهداف تربیتی حضرت علی (ع) با فرزندشان چنین می خوانیم:
«و اجمعت علیه من ادبک ... و انت مقبل العمر... ذونیه سلیمه و نفس صادفیه ...» «و بر ادب آموختن تو همت گماشتم ... در حالی که کودک ... و دارای نیتی سالم ونفسی صادق و پاک بودی.» (نهج البلاغه، نامه 31)
آشنایی کودکان با قرآن کریم را در سه وجه می توان پیگیری کرد:
الف) داستان های قرآنی: 1- داستان حضرت موسی (ع) 2- داستان حضرت یونس (ع) 3- داستان حضرت ابراهیم (ع) 4- داستان های پیامبر اکرم (ص) 5- حضرت داوود (ع) 6- داستان آدم و حوّا (س) 7- حضرت ارسیا (ع) 8-حضرت سلیمان (ع) 9- حضرت صالح 10- حضرت یوسف (ع) .
ب) آشنایی با مفاهیم و دستورات قرآنی: 1- آشنایی کودکان با نشانه های الهی 2- آیات قرآن در مورد آداب سخن گفتن 3- آیات مربوط به آداب اخلاقی و بیان خیر و شر.
ج) آشنایی کودکان با فن تجوید و روخوانی قرآن: 1- آموزش تجوید با لحن عربی به زبان کودکان 2- آموزش جزء 30 قرآن 3- آموزش روخوانی.
کودک و نیازهای روانی و عاطفی او
انگیزه های یادگیری و دل مشغولی های کودکان در سنینِ مختلف فرق می کند. یک کودک، انسان بزرگسالِ کوچک شده نیست. علایق و عواطف و روحیاتش نیز کاملاً فرق می کند. او موجودی است مستقل با خواسته ها و نیازهای عاطفی مستقل که باید آن را شناخت و از همان زاویه با آن برخورد کرد. برای آموزش و تربیت کودکان باید به روح شکننده و لطیفشان توجه کرد. سنین کودکی، سنین بایدها و نبایدها نیست، تنها با رفتار و روش های آموزشی غیر مستقیم می توان ارزش ها را به کودکان انتقال داد. روش آموزش بصری (دیداری) همراه با داستان پردازی برای کودک نقش مؤثرتری دارد.
«زیرا کودکان محسوسات را می بینند و لمس می کنند و اطلاعاتشان مبتنی بر عینیات است. بنابراین در شرایطی که این امکان فراهم نشود، صحبت از این پدیده های غیر ملموس بی نتیجه خواهد ماند و وقت کودکان و فرصت آموزشی از دست می رود.» (ترکمان، منوچهر،/70)
برنامه و محتوای آموزشی می بایستی متناسب با توانمندی های جسمی، ذهنی و عاطفی کودک تهیه شود. ارائة روش های نامناسب، بدون شک احساس خستگی و بی علاقگی در کودک ایجاد می کند و بار معنایی و یاد دهی را از دست می دهد. در برنامه ریزی آموزشی کودکان، باید به حوصله و انرژی کودک نیز توجه داشت. کودکان اصولاً پر جنب وجوش و پر انرژی هستند و زمان بسیار محدود و کوتاهی را می توانند آرام و بی حرکت بنشینند و در مورد موضوعی تمرکز کنند.
«زمانی که کودکان می توانند با تمام وجود و با استفاده از همه حواس با مربی باشند، بسیار محدود است وتنها می توانند به طور مستمر بین 10 الی 15 دقیقه به گفته ها و فعالیت های هدایت شده مربی توجه داشته به فعالیت بپردازند. بنابراین در برنامه ریزی باید به انرژی و مدت زمان توجه کودکان از سویی و شرایط زمانی و مدت زمان آموزش هم توجه داشته باشیم.» ( همان،/68)
تمرکز کودکان را می توان با بیان موضوعات مورد علاقةشان و استفاده از روش های پر تحرک و هیجان بر انگیز افزایش داد.
الف) علایق کودک
کودک از تکرار قصه، داستان، شعر و یا فیلم های متحرکی که به ویژه هیجان و حرکت داشته باشند، بی نهایت لذّت می برد. او به طور طبیعی و با رضایتمندی به موسیقی، اشعار و اصواتی که دارای ریتم، وزن و قافیه است گوش می دهد. آنها را تکرار می کند و احساس شادمانی و سرخوشی به او دست می دهد. از تکرار آنها احساس خستگی و آزردگی نمی کند. اگر چه مدت زمان توجه و تمرکز کودک کوتاه و کم است، ولی در مورد مطالبی که هیجان انگیز و پرهیاهو باشد مقاومت نشان می دهد و گذر زمان را متوجه نمی شود.
تحرّک، پویایی، جنب و جوش و شلوغ کاری هایی از این دست، محرّک های خوبی به حساب می آیند که در کودک علاقه و انگیزة یادگیری ایجاد می کند. در برنامه ریزی آموزشی باید به احساس شادابی و نشاط و رضایتمندی و تحریک پذیری کودکان توجه شود. ما با روش های نامناسب، شور و شادی، فعالیت و جنب و جوش، عشق و علاقه به کار و فعالیت را از او می گیریم و در عوض، محتوایی نامأنوس و دور از ذهن در اختیار کودک قرار می دهیم که هیچ گونه ارتباط و درک و تجربه ای از آن ندارد.
ب) الگوپذیری کودک
همان گونه که بیان شد، روش الگویی یک مبنای تربیتی در وجود انسان است که قرآن کریم نیز بر آن تأکید دارد.
در فرایند شکل گیری شخصیت کودکان، بیشترین نقش متوجه الگوهای رفتاری است، چرا که یادگیری، اساس رفتار آدمی را تشکیل می دهد. یادگیری های غیر مستقیم، ضمنی یا مشاهده ای، پایدارترین و مؤثرترین یادگیری محسوب می شوند و در این میان، مهم ترین نقش بر عهده الگوهای رفتاری است. به عبارت دیگر، از آنجایی که تقلید و همانند سازی یکی از مهم ترین روش های یادگیری در کودکان است، بنابراین هر قدر الگوی رفتاری نزد کودکان از شخصیت محبوب تری برخوردار باشد، رفتارهای کلامی و غیر کلامی آنها بیشتر مورد توجه واقع می شود.
الگوها و چهره های مطلوب در قرآن، صفات نیکو و الهی را بیان و ترسیم می کند. از آنجا که آگاهی در سنین مختلف کودکی فرق می کند، نقش مربی در معرفی الگوها و ایجاد شناخت و درک کودک بسیار مهم است. و به همین دلیل روش های ارائه شده می تواند کودک را متوجه این الگو ها کند و یا ایجاد ملالت و خستگی نماید.
الگوهای مطلوب قرآن در آیاتی مانند:(وَإِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ)برایمان بیان شده است. بعضی از این الگوها فردی و بعضی اجتماعی اند. شاید بسیاری از الگوهای قرآنی برای کودکان قابل درک و تعمیم نباشد، ولی در این میان الگوهایی داریم که کودک با آنها رابطة عاطفی بهتری برقرار می کند و بسیاری از بایدها و نبایدها را به عنوان «مثل» از قول آنها می توان بیان داشت؛ مانند حیوانات که در قرآن کریم از این روش به نیکوترین وجه استفاده شده است. کلاغ در داستان هابیل و قابیل نمونه ای از آن است.
عوامل تأثیرگذار تصویر بر یادگیری
از بارزترین ویژگی های تصویری تأثیر گذار بر فرآیند یادگیری و علاقة کودکان به آن، می توان از عنصر رنگ، حرکت، تنوع خط و شکل و تضادهای نقوش نام برد.
سرعت انتقال مفاهیم در بیان تصویری و تمثیلی، بسیار بالاتر از کلام است. در قرآن کریم نیز شاهد هستیم که برای بیان مفاهیم و مضامین اخلاقی و درک بهتر انسان ها، از بیان تصویری و داستان سرایی بهره می جوید. و البته در بسیاری از داستان ها از نقش حیوانات در ساختار داستان استفاده شده است.
طبقه بندی مضامین تصویری قرآن کریم
مضامین تصویری قرآن کریم به طور کلی در دو قالب داستان سرایی و تشبیه و تمثیل قابل بررسی است. قرآن کریم از داستان سرایی برای بیان مفاهیم بلند و درک بهتر بهره می جوید و مطالب آموزنده و اخلاقی را در قالب داستان بیان می کند. در بیشتر داستان ها خداوند رحمان از نقش حیوانات در ساختار داستان استفاده می کند. امروزه ما می دانیم که داستان سرایی از هنرهای پر جاذبه و تاثیرگذار است که پیام خود را به صورت غیر مستقیم برای مخاطب بیان می دارد.
در فرهنگ ها و تمدن ها برای بیان زیباتر، گویاتر و دلنشین تر موضوعات، از تشبیه و تمثیل و ایجاز استفاده می کنند. این شیوة بیان در قرآن کریم با ظرافت آمده است. بسیاری از مضامین تشبیهی و تمثیلی آیات قرآنی نیز ساختاری تصویری دارند. اصولاً زبان تشبیه و تمثیل برای درک بهتر مفاهیم جذابیت و تأثیر بیشتری دارد.
انواع مضامین تصویری قرآن کریم که برای کودکان دلپذیر است، عبارتند از: قصص انبیا، داستان حیوانات، توصیف بهشت و مواهب آن، آیات مربوط به ستارگان، آسمان ها و زمین، کوه و دشت.
مضامین قابل درک برای کودک
آیا همة مضامین قرآن کریم برای کودک قابل درک است؟ آیا چنین خواسته ای درست است که انتظار داشته باشیم کودک همة موضوعات و مضامین داستانی را بفهمد؟
مسلماً کودک درک درستی از همة مضامین، آیات و سوره های قرآن کریم و حتی همة قصص ندارد. تنها آن دسته از موضوعات برای او قابل درک است که شناخت نسبی از آن داشته باشد، با آن برخورد کرده باشد و یا آنکه نسبت به آن موضوع توجه، علاقه و یا انگیزه ای خاص داشته باشد. در میان مضامین قرآنی، بیان سادة مضامین ذیل برای کودکان جذاب، سؤال برانگیز و گاه مهیج است و آنها را به فکر فرو می برد و در بسیاری از موارد از آنها الگو پذیری دارند. این مضامین عبارتند از: 1. قصص انبیا 2. داستان های حیوانات 3. تمثیل ها و تشبیه ها 4. وضعیت جهان (آسمان ها، ستارگان، دریاها، کوه ها، دشت ها و ...).
تعدادی از داستان های قرآن کریم که حیوانات در آنها نقش دارند عبارتند از:
1. داستان حضرت ابراهیم (ع) و چهار پرنده؛ سورة بقره، آیة 260.
2. داستان حضرت موسی (ع) و گاو زرد رنگ؛ سورة بقره، آیة 67.
3. داستان حضرت عزیر (ع) (یکی از پیامبران بین النهرین) و الاغ مرده؛ سورة بقره، آیة 259.
4. داستان حضرت سلیمان (ع) و هدهد؛ سورة نمل، آیات 18 تا 23.
5. داستان حضرت موسی (ع) و مار(عصای دستش)؛ سورة نمل، آیة10.
6. داستان حضرت سلیمان (ع) و مورچه ها؛ سورة نمل، آیات 16تا19. سورة سبا، آیة 14.
7. داستان ابرهه و فیل سواران و پرندگان ابابیل؛ سورة فیل.
8. داستان اصحاب کهف و سگ ایشان؛ سورة کهف، آیة 22.
9. داستان حضرت موسی (ع) و ماهی؛ سورة کهف، آیة 63.
10. داستان حضرت یوسف و گرگ؛ سورة یوسف، آیة 17.
11. داستان حضرت یونس و نهنگ؛ سورة صافات، آیات 139تا 146.
12. داستان حضرت صالح (ع) و شتر؛ سورة نمل، آیات 45 تا53.
13. داستان حضرت نوح و سوار شدن هر جفت از حیوانات بر کشتی؛ سورة هود، آیة 40.
14. وحی بر زنبور عسل؛ سورة نحل آیة 68.
روش های آموزش قرآن به کودکان
در روش آموزش قرآن به کودکان در حال حاضر در کشور ما بیش از همه، این دارالقرآن ها و مهد قرآن ها هستند که فعالیت دارند. این مراکز به دو صورت مختلف سنتی و جدید، به آموزش قرآن کریم می پردازند. انگیزة مسئولین و مربیان همة این مراکز معمولاً آشناکردن کودکان با قرآن است. آنها از طریق آموزش مستقیم یا غیر مستقیم به این امر مبادرت می کنند. در بعضی از این مراکز روش های مرسوم سنتی آموزش قرآن نیز اعمال می شود, ولی اکثراً سعی بر آن دارند تا از روش های جدید بهره بگیرند. در میان روش های جدید روش اشاره شایع تر از بقیة روش هاست و پس از آن به روش حفظ و روش بازی نیز پرداخته می شود. در این روش ها از تصویرگری به عنوان وسیلة کمک آموزشی استفاده می شود, نه به عنوان روش مستقل و قابل اعتنایی که بتواند شیوة آموزشی برای قرآن کریم به حساب آید.
انس با قرآن، حفظ سوره ها و در مراحل پیشرفته تر حفظ کل قرآن، آموزش مفاهیم و آداب قرآنی، بیان قصه های قرآنی از جمله اهداف آموزشی برای کودکانِ سنین 4 تا 7 ساله است. اگرچه از مربیان خواسته می شود در مواردی به آموزش روخوانی قرآن نیز پرداخته شود اما از آنجا که روخوانی قرآن برای کودکان این سنین همراه با شناخت درست حروف فارسی نیست، درک و شناخت کودک در این زمینه کوتاه مدت است و بعضاً دیده شده که با آموزش های دبستانی مغایرت دارد و کودک را دچار خستگی، بی علاقگی، تضاد، وازدگی و تظاهر به یادگیری می کند, ولی عمیقاً هیچ تأثیری ندارد. مسلماً این گونه آموزش در کوتاه مدت تأثیر خود را از دست می دهد.
علاوه بر دارالقرآن ها, بسیاری از نشریات و انتشارات در صدد آن هستند تا به القای ارزش ها و آموزه های دینی و آموزش مفاهیم قرآن کریم به کودکان بپردازند. این مؤسسات با باور بر ضرورت این امر که درک مفاهیم قرآنی به کودکان با زبان تصویر قرین موفق است، مبادرت به نشر کتاب ها و مجله ها و لوح ها در این باره می کنند. در این قسمت ما با تحلیل تصاویر این کتا ب ها به بررسی نقاط قوت و ضعف آنها می پردازیم.
تصویرگری نشریات و کتا بهای قرآنی کودکان
بسیاری از نشریات و انتشارات در صددند ارزش ها و آموزه های دینی و مفاهیم قرآنی را به کودکان بیاموزند. این مؤسسات با باور بر ضرورت این امر که درک مفاهیم قرآنی به کودکان با زبان تصویر قرین موفقیت است، مبادرت به نشر کتاب ها و مجلات و لوح ها در این باره می کنند. در این قسمت، ما با تحلیل تصاویر این کتاب ها به بررسی نقاط قوت و ضعف آنها می پردازیم.
بررسی تصاویرِ کتاب ها و نشریاتی که مشخصاً به قصص و موضوعات قرآنی پرداخته اند، کاری بس دشوار است؛ زیرا انگیزة نشر این کتاب ها با هم متفاوت است. در اینجا حدود 40 عنوان کتاب از میان حدود 300 جلد کتاب موجود در بازار با این مضمون انتخاب شده است. در گزینش این کتاب ها ، سعی بر آن بود تا وجه غالب در بیان تصویرگری، متناسب با حیطة سنیِ کودکان دبستان و پیش دبستان باشد، ولی متأسفانه در بازارِ نشر ِکتابِ کودک، این تقسیم بندی به درستی لحاظ نشده است و شاهد ضعف فزاینده ای در این قسمت هستیم. این کاستی تحقیق ما را نیز دستخوش تغییر کرده و گاهی حیطة تحقیق به کودکان سال های چهارم و پنجم دبستان نیز کشیده است. در بررسی این کتاب ها مشخص می شود که به دلیل شناخت نادرست ناشران از نیازهای کودکان، کتاب ها یی منتشر می شود که مناسبتی با علایق آنان ندارند و حتی گاه انگیزة مطالعه و جستجو را در کودک از بین می برد و یا ایجاد تضاد، ترس، فرار و مقابله می کند. از آنجایی که ناشران کتاب، مبادرت به تهیة چند مجلد با یک عنوان یا موضوع مشخص می کنند، در اینجا کتاب های 14 انتشارات که به موضوعات قرآنی پرداخته اند، مورد بررسی قرار می گیرد.
1. کتاب های انتشارات رحیمی نژاد با عناوین «آخرین پیامبر خدا» جلد2، «ابراهیم خلیل الله»، جلد1 و 2 و «حضرت نوح»، جلد1 با تصویرگری آرمان داوودی در پاییز1385 چاپ شده اند. این سری کتاب ها برای گروه سنی کودکان دبستانی منتشر شده است. اگر چه متن کتاب به صورت نظم در آمده است، ولی تصویرگری آن خشن و طرح هایی هولناک دارد. هنرمند برای رنگ آمیزی نیز از رنگ هایی تیره و غالباً خاکستری های رنگی استفاده کرده است.
تصاویر شمارة1و2 نمونه ای از تصویرگری این کتاب هاست.
این کتاب ها کمترین جاذبه را در میان کودکان دارد و در کودک رغبت و انگیزه ای برای مطالعه ایجاد نمی کند. البته ممکن است این تصاویر برای پسران نوجوان که روحیه ای ستیزه جو در این دوران پیدا می کنند، انگیزه ای برای توجه ایجاد کند.
2. انتشارات حضور نیز کتاب هایی با موضوعات قرآنی و مضامین داستان پیامبران با عناوین: «ابراهیم و پرندگان»، «هدیة خدا»، «در شکم نهنگ»، «دوست خدا»، با نوشتاری از حسین صالح و تصویرگری فاطمه نصیری فرد و سعید گائینی برای کودکان دبستانی به چاپ رسانده است. این کتاب ها دارای کیفیت نسبتاً مناسبی از نظر هماهنگی متن و تصویرگری هستند. از نظر تطبیق با مستندات نیز از اعتبار برخوردار است و امانتداری در متن آن حفظ شده است. در تصویرگری کتاب اگر چه روانشناسی رنگ ها حفظ شده و همة فضای کتاب سرشار از شادابی و هیجان است، ولی طراحی مطلوب و شاخصی ندارد. ترکیب بندی کلی تصاویر، فاقد حرکت است و ضعف طراحی و ترکیب بندی در تصاویر، کاملاً ملموس است. تصاویرِ کتاب شاخصة ایلوستراسیون کودکان دبستانی را ندارد و حتی گاهی طرح ها جنبه ای طنزآمیز و کاریکاتورگونه پیدا کرده اند که هم شأن موضوع داستان های والای قرآنی نیست. تصاویر شمارة 3 و4 نمونه ای از تصاویر این کتاب هاست.
3. کتاب «یاران بهشت» از مجموعه کتاب های کودک قرآنی است که انتشارات موعود اسلام در سال 1383 و برای آشنایی کودکان دبستانی با مضامین قرآنی به چاپ رسانده است. اگر چه این کتاب، هدف خوب و بلندی را برای درک معانی و مفاهیم زندگی ساز و آموزندة قرآن کریم در نظر دارد، ولی متن و تصویر آن هماهنگ نیست و تصاویر آن نیز، چه از جهت اجرا و چه از نظر تکنیک های تصویرگری کتاب کودک، دارای ضعف های بزرگی است. «لبخند فرشته» از دیگر کتاب های این مجموعه است که با همان کیفیت به چاپ رسیده است. تصاویر شمارة 5 و 6 نمونه ای از تصاویر متن این کتاب هاست.
4. مجموعه کتاب های پیامبران از انتشارات پیام دانش با شش عنوان حضرت نوح (ع) ، حضرت دانیال (ع) ، حضرت یوسف (ع) ، حضرت موسی (ع) ، حضرت یونس (ع) و حضرت داوود (ع) با باز نویسی سیده محبوبه هدایتی در مشهد به سال 1385 به چاپ رسیده است. این کتاب ها برای مقطع سنی دبستان مناسب است.
داستان این کتاب ها دربارة پیامبرانی است که موضوعات آن در قرآن کریم آمده است. برای مثال کتاب حضرت یونس (ع) از زمان به پیامبری رسیدن حضرت یونس می پردازد تا زمانی که به شکم نهنگ می رود. آن گاه در شکم نهنگ از خدا طلب مغفرت می کند و نهنگ به امر خدا او را به ساحل می افکند. سپس حضرت یونس (ع) به شهر نینوا می رود تا مجدداً به هدایت مردم بپردازد.
اگر چه متن کتاب با جملات کوتاه و دلنشین نوشته شده و تصاویر آن با طراحی جذاب و پر تحرک به متن ساده غنا بخشیده است، ولی کل داستان بار معنایی قابل درکی برای کودک ندارد. برای مثال در صفحات3، 4 و 11 کتاب آمده است: «یک روز خداوند حضرت یونس (ع) را به پیامبری انتخاب کرد و به او فرمان داد به شهر نینوا برود...». در اینجا نویسندة داستان علت انتخاب و برگزیده شدن حضرت یونس (ع) را بیان نمی کند. و یا آنکه «در بین راه ناگهان ترس بر حضرت یونس (ع) غلبه کرد و او ترسید به شهر نینوا برود، چون شنیده بود که مردم آنجا خیلی ظالم هستند و به همین دلیل سوار یک کشتی شد.» یا اینکه «وقتی از دهان نهنگ بیرون آمد، آن وقت بود که به طرف شهر نینوا رفت، اما چون مردم به حرفش گوش نکردند، صبرش تمام شد. از خدا خواست آنها را عذاب کند و بعد از رفتن او آسمان تاریک شد و چون مردم عذاب را دیدند، توبه کردند و حضرت یونس در شهر ماندگار شد.» نویسنده در کل کتاب از منطق مناسبی برای داستان پردازی کودکانه استفاده نکرده است.
متأسفانه ناشر محترم در شناسنامة کتاب ذکر نکرده است که این مجموعه کتاب ها از کدام منابع، ترجمه یا بازنویسی شده و تصاویر این کتاب ها را نیز چه کسی تصویرگری کرده است. آنچه مسلم است تصویرگر با اصول نقاشیِ کتابِ کودک آشنایی داشته و تصاویر از جذابیت و تنوع رنگ و فرم برخوردار است و اصول زیبا شناسی بصری مطابق با علایق کودک به خوبی در آن رعایت شده است، اگر چه از نحوة اجرای طراحی ها به نظر می رسد که تصویرگر این مجموعه، ایرانی نباشد. تصاویر شمارة 7 و8 نمونه ای از آثار این مجموعه است.
5. کتاب «مورچه و حضرت سلیمان (ع) » از مجموعه کتاب های دفتر نشر فرهنگ اسلامی، دربارة قصه های حیوانات در قرآن کریم به چاپ رسیده است. کتاب هایی چون «هدهد و ملکة بلقیس»، «سگ یاران ِغار»، «کلاغ و هابیل»، «گاو بنی اسرائیل»، «قوچ آسمانی»، «وال و حضرت یونس»، «فیل و ابرهه»، «شتر خدا» و «خرِ حضرتِ عزیر» از جمله دیگر کتاب های داستانی این مجموعه است.
کتاب «مورچه و حضرت سلیمان» را که برای گروه سنی سال های سوم و چهارم دبستان به چاپ رسیده است، آقای محمد رضا سرشار، بازنویسی کرده و برندة دیپلم افتخار کتاب کودک و نوجوان در سال1382 شده است. این کتاب از نظر تصویرسازی و صفحه آرایی غنای والایی ندارد. چاپ ضعیف کتاب در رنگ پردازی نیز بر این ضعف می افزاید و از جذابیت کتاب برای این گروه سنی می کاهد. تصویر شمارة 9 نمونه ای از تصویرگری این کتاب است.
6. کتاب «آدم و حوا» از مجموعه کتاب های نشر همکلاسی با داستان های قرآنی است که سهراب همراه، به نگارش در آورده و اکبر افشار و محسن صفیاری تصویرگری کرده است. این کتاب که در قطع خشتی به سال 1382 به چاپ رسیده، دارای متن داستانی است که برای سال های پایانی دبستان مناسبت دارد. از مجموعه داستان های دیگر این انتشارات کتاب هایی چون: «موسی و فرعون»، «سلیمان و ملکة مورچه ها»، «کشتی نوح»، «مردان آنجلس»، «داستان حضرت یوسف»، «ابراهیم و نمرود ستمگر»، «اصحاب اخدود» و «حضرت مریم» را می توان نام برد.
متن این کتاب ها دارای نگارشی سنگین است و کودک ارتباط راحتی با آنها برقرار نمی کند. تصویرپردازی این کتاب ها نیز مناسب مقطع سنی مخاطبانش نیست. تصویر شمارة10 تصویری از کتاب آدم و حواست.
7. از مجموعة «در سایة قرآن» از انتشارات زیتون، کتابی تحت عنوان «بار سفر» به سال 1382 به چاپ رسید که اگر چه جزو مجموعه کتاب های کودکان قرار گرفته است، ولی حقیقتاً نه از نظر متن و نه از نظر محتوا و تصویر، مناسبتی با جایگاه درک و علایق کودک ندارد. این کتاب، شعر گونه ای است که مفاهیم عمیق آیات قرآن را نه به صورت داستان و یا زبان شعر کودکانه, بلکه به صورت متنی نیمه ادبی بیان می کند. در تصویرگری نیز هنرمند از عناصری نمادگرا بهره جسته است. کودک قابلیت درک تصاویر نمادگرا را ندارد و از فضای ذهنی او بسیار دور است. تصویر شمارة 11 نمونة تصویر از این کتاب است.
8. کتاب «در باغ قرآن» را انتشارات دانش موسوی مشهد منتشر کرده است که مرضیه براتی، هشت سوره از قرآن کریم را در این کتاب به صورت شعر کودکانه درآورده و تلاشی در جهت شناخت قرآنی کودکان است. این کتاب را طاووس صدیقی تصویرگری کرده و به سال 1384 به چاپ رسانده است. اگر چه تصویرگر و شاعر محترم هر دو سعی کرده اند همراه با نیاز کودک پیش دبستانی، این کتاب را ارائه دهند، ولی در مجموع شاهد حرکتی ابتدایی و پیش پا افتاده در آن هستیم. همچنین ناهماهنگی متن و تصویر از جذابیت کتاب کاسته است و انگیزة لازم برای اشتیاق کودک ایجاد نمی کند. تصویر شمارة 12 نمونه ای از تصاویر این کتاب است.
9. کتاب «من مسلمانم» جلد1 و2 از انتشارات واسع و دامینة مشهد مقدس از دیگر مجموعه کتاب هایی است که با شعر و نقاشی به موضوعات قرآنی برای کودکان می پردازد. در این مجموعه, ضعف متن و تصویرگری و چاپ، دست به دست هم داده و مجموعه ای نه چندان موفق ارائه داده است. تصویر شمارة 13 نمونه ای از تصاویر این کتاب است.
10. در میان کتاب های مورد بررسی قرار گرفته، به نظر می رسد های آموزش قرآن برای بچه ها، آموزش روانخوانی قرآن و آیه ها و نقاشی ها، از انتشارات جامعة القرآن الکریم برای مقطع سنی پیش دبستان، دارای ویژگی های تصویری است که به آموزش قرآن با تصاویر رنگی و جذاب می پردازد. در تصویرگری این کتاب ها سعی شده است بسیاری از ارزش های رفتاری و شخصیت پردازی قرآن مطابق با سن کودک به بیان تصویری درآید.
کتاب «آیه ها و نقاشی ها»، کتاب آموزش قرآن به شیوة اشاره است که در 4 جلد نشر یافته است و در آن آیات موضوعی همراه با معانی و تصاویرش آمده است. در هر صفحه در آغاز شمارة درسی، موضوع آیه و در کادر سمت چپ همان صفحه تصویر رنگ آمیزی آورده شده است. در صفحة مقابل کل تصویر بزرگ نقاشی شده تا کودک آن را رنگ آمیزی کند. تصاویر آیات با توجه به مفهوم آیات طراحی شده اند و در پشت کتاب, تصاویر تمامی آیات در کادرهای کوچک نشان داده شده اند.
در مقدمة کتاب در قسمت شیوة استفاده از این کتاب چهار مورد ذکر شده است.
نکتة اول اینکه «1. پس از اینکه کودک اشارة آیه را فرا گرفت، معنای آن از روی نقاشی برای او توضیح داده شود.» به نظر می رسد برای رشد تفکر و بیان کودک بهتر است از خود کودک توضیح بخواهیم، تا اینکه مربی یا والدین، آن را توضیح دهند. حتی بهتر است برای درک بهتر کودک از نقاشی ها و دیگر نکات، از او پرسش کنیم و او را نسبت به مسائل اطراف کنجکاوتر نماییم.
دومین مورد «2. از فرزندتان بخواهید با مداد رنگی نقاشی آیه را مطابق الگو رنگ نماید.» آیا بهتر نیست از او بخواهیم آن گونه که دوست دارد، رنگ ها را مطابق سلیقه اش رنگ آمیزی کند؟ بچه ها در سن پیش دبستان، خود الگوپذیر هستند و این کار خلاقیت و پویایی ذهنی را از کودک می گیرد. خوب است یک کتابِ آموزشی، تنوع بیشتری داشته باشد و خلاقیت را هم رشد دهد.
«3. از کودک بخواهید در دفترش یک نقاشی از خودش در مورد موضوع آیه بکشد.» این نکته ای بسیار پسندیده است. خصوصاً اگر او را در انتخاب شخصیت ها آزاد بگذاریم و به او فرصت جستجوگری و انتخاب بدهیم.
«4. با ملایمت از کودک بخواهید که هنگام نقاشی رعایت احترام آیات را بنماید.» نکتة چهارم کتاب نیز یک تأکید اخلاقی و شخصیتی برای کودک به ارمغان می آورد.
مسلماً اگر قبل از دیدن الگوی تصویر، از کودک بخواهیم آیه را در ذهن خود تجسم و روی کاغذ نقاشی کند، برای رشد تفکر و خلاقیت او مفیدتر به نظر می رسد. به تصویر شمارة 14و15 نگاه کنید.
11. کتاب های «یوسف پسر وفادار»، «موسی در مصر»، «موسی نجات می یابد»، «داوود و جالوت»، «نوح و طوفان بزرگ» و شش عنوان دیگر از مجموعه داستان های قرآنی دربارة زندگی پیامبران است که انتشارات آیین تربیت برای کودکان مقطع دبستانی نشر داده است. این کتاب ها با نثر لطیف و نقاشی های خوش آب و رنگ و جذاب، مقبولیت نسبتاً خوبی در میان کودکان یافته اند و در ذهن کودک مطالب را به صورت شیوا می گنجاند. متأسفانه در خصوص تصویرگر این کتاب ها اشاره ای نشده است و منبع اصلی کتاب نیز مشخص نیست که از چه مجموعه ای ترجمه و یا بازنویسی شده است. حداقل به عنوان حفظ امانت در شناسنامة کتاب می بایستی مرجع اصلی کتاب آورده می شد.
کتاب «موسی نجات می یابد» از این مجموعه، دربارة داستان زمان پیش از تولّد حضرت موسی (ع) تا هنگامی است که حضرت به قصر فرعون می آید و فرعون کودک را به اصرار آسیه به فرزند خواندگی قبول می کند.
متن داستان دارای نگارشی ساده است و تصاویر نیز با رنگ های متنوع برای کودکان جذابیت دارد. مقبولیت تا حد انتظاری را از ظاهر این کتاب می توان به دست آورد، ولی اشکال عمدة کتاب، متن ترجمه شدة آن است. در بعضی از قسمت ها متن دارای سندیت معتبری نیست. با توجه به اینکه در قرآن و احادیث معتبر ما، داستان پیامبران به طور جامع آمده است. چه قدر خوب است چنین کتاب هایی با مراجعه به اصل منابع همراه با نگارشی ساده، شیوا و مطابق با فرهنگ و گویش ایرانی بازگویی و تصویرگری شود.
آیا نیازی به ترجمة متونی ناهمگون با منابع معتبر هست؟ به ویژه اینکه در اکثر ترجمه ها، مترجم برای حفظ امانتداری، نیاز به بیان کامل متنی دارد که ممکن است از نظر مستندات دچار ضعف و یا فاقد اعتبار باشد. مسلماً یک نویسندة ایرانی، این داستان ها را با زبانی ساده مطابق با خاستگاه های ملی بهتر می تواند به نگارش در بیاورد.
در کتاب دیگری از این انتشارات, «موسی در مصر» که شامل 16 صفحه است، با همان ساختار، داستان زندگی حضرت موسی (ع) را پس از ازدواج و رسیدن به مقام نبوت بیان می کند، تا آنجا که حضرت موسی (ع) با معجزاتش به مصر می آید و فرعون و یارانش را به راه خدا پرستی دعوت می کند.
یکی از نقاط ضعف در این کتاب نیز همانند کتاب های دیگر این مجموعه، استفاده نکردن از منبع اصلی و سندیت قرآنی داستان است. در اینجا ظاهراً تحریفاتی در داستان حضرت موسی (ع) صورت گرفته است. مشخص نیست نویسنده، اصل منابع و سندهای خود را از کجا گرفته است؛ زیرا بیان داستان با آیات قرآن و روایات اسلامی همسویی ندارد. تصاویر نیز با اینکه زیبا هستند، ولی جایگاه معنایی خود را نیافته اند. نگاه کنید به تصویر شمارة 16.
12. مجموعه کتاب های «فندق» از نشر افق با زبان و تصاویری بسیار لطیف و ساده به بیان آموزه های دینی و آشنایی با مضامین اخلاقی برای کودک می پردازد. یکی از نقاط قوت این مجموعه، آن است که به موضوعات و آیات قرآنی به صورت مستقیم نمی پردازد، بلکه با توجه به شناخت توانمندی ها، علایق و نیازهایِ کودک در این ردة سنی، کتاب ها نشر یافته اند. کتاب «می خواهم نماز بخوانم» با تصویرگری آقای حسین صلواتیان، نمونه ای از این مجموعه می باشد که به آشنایی و آموزش نماز برای خردسالان می پردازد. کودک با دیدن تصاویر، پی به پیام داستان ها می برد و خود را به جای قهرمان تصویریِ کتاب می گذارد که با هدایت و صمیمیت خانواده (پدر، مادر و ...) به شیرینی، آموزه های دینی و قرآنی را فرا می گیرد. نکتة قابل توجه و تأکید آن است که این مجموعه کتاب ها با تدبّر، شناخت و علم طراحی شده است. در اهداف کتاب آمده است: «از آنجا که نماز برای این گروه سنی واجب نیست، اصل، بیشتر بر ایجاد علاقه و انگیزه بوده است تا آموزش کامل و دقیق.» نگاه کنید به تصویر شمارة 17.
13. از انتشارات بیان جوان، مجموعه کتاب هایی در خصوص آشنایی و انس کودکان با قرآن داریم که در آنها تلاش شده است کودک را از طریق تصاویر، با مضامین و سوره های جزء سی قرآن کریم آشنا کند. کتاب «خبر بزرگ» که به تعبیر خودش نخستین تفسیر گرافیکی قرآن در جهان است، توسط چهار تصویرگر اجرا شده است. اگر چه به نظر می رسد تلاش این گروه و نویسندة محترم آن، آقای محمد بیستونی، روشی بسیار صادقانه و جستجوگرانه است، اما نمی توان این نکته را نادیده گرفت که این مجموعه از آثار، هنوز نتوانسته است با ردة سنی خود ارتباط عمیقی برقرار کند. تصاویر و نوشتار می بایستی هماهنگی معنادارتری پیدا کنند و متناسب با مخاطب خود شکل پذیرند. تصویر شمارة 18 نمونه ای از آثار این مجموعه است.
14. «پیک نماز» کتابی است از انتشارات نشر فرهنگ اسلامی که در اندازه ای متفاوت و قابل حمل و نقل بسیار راحت برای کودک تهیه شده است. این کتاب که به آموزش نماز برای کودک دبستانی می پردازد، فاقد تصویرگری توانمند است و متن آن اگرچه ساده نگارش یافته، اگر با شماره و یا علائمی خاص ترتیب می یافت و یا طبقه بندی می شد، برای کودک بیشتر قابل فهم می شد. تصویر شمارة 19.
15. «قصة آیه ها» (داستان سورة دهر در ستایش خاندان علی (ع) ) با متنی شعر گونه از آقای مصطفی رحماندوست و تصویرگری آقای حسین صلواتیان، از کتاب های با ارزش در این زمینه است که با بیانی لطیف، تفسیری زیبا و ساده به سورة انسان داده است. این کتاب با تصویرگری ساده ولی پر مغز و رنگ های ملایم، روحی هماهنگ و متعالی یافته است. این کتاب از نادر کتاب هایی برای کودکان است که صورت و معنا، هماهنگ و زیبا، در کنار یکدیگر آمده اند و بار محتوایی برای کودکان دارند. تصویر شمارة20.
کتاب هایی چون «دوست خدا»، «هدیة خدا»، «دوست من قرآن»، «قصه های قرآن»، «آخرین پرنده»، «آخرین سنگ »، «حیوانات بهشت»، «خدایی جز الله نیست»، «با نیکی و عدالت، قشنگ میشه رفاقت», « I see allah everywhere»، «چند تا ستاره وای خدا»و «از آسمون تا اینجا» از دیگر کتاب های مورد ارزیابی قرار گرفته در این مقاله بود که از نظر شیوة اجرا، چاپ و تصویرگری وجوهی مشترک با سایر کتاب ها داشت.
دو کتاب اخیر،«چند تا ستاره وای خدا» و «از آسمون تا اینجا», تصویر شمارة 21 و22 از انتشارات کانون پرورش فکری از جمله کتب قرآنی هستند که راه جدیدی را در بیان مضامین قرآنی در پی گرفته اند. این مجموعه کتاب ها با اشعاری ساده، کودک را با آیات الهی آشنا و تلنگری در ذهن او ایجاد می کند. همچنین با تصاویری جذّاب و ظریف با کودک ارتباط برقرار می کند. این دو کتاب از نظر متن و تصاویر، متفاوت از بقیة کتاب ها هستند؛ زیرا به مضامین قرآنی به صورت غیر مستقیم می پردازند. تصاویر این کتاب ها نیز بسیار لطیف، ساده و صمیمی، با رنگ هایی درخشان و پرحرارت با خلوصی چشم گیر نقاشی شده اند.
همان گونه که ملاحظه شد، جز چند انتشارات، مابقی با مبحث تصویرگری به صورت جدی و ضروری برخورد نکرده اند. بسیاری از این کتاب ها از نظر تصویرگری دارای نقاط ضعف هستند. در برخی از آنها اصول زیباشناسی هنر ی برای مخاطبان دبستانی و پیش دبستانی لحاظ نشده است، دسته ای دیگر حرمت های تصویری را حفظ نکرده اند. مسلماً ما اجازه نداریم چهرة پیامبران را به گونه ای به تصویر درآوریم که تصوّر ناشایستی در ذهن کودک ایجاد کند. حرمت پیکر پیامبران و اولیاءالله بایستی در تصاویر حفظ شود تا در ذهنیت کودک، تصویری شایسته، متناسب با شخصیت و هویت حقیقی رسولان نقش بندد.
در بعضی از این کتاب ها، تصاویر، خشن و پرخاشگرند و با روحیه و علایق کودکان سازگاری ندارند و در بعضی دیگر، تصاویر با فرهنگ و رسوم ما همخوانی ندارد. تنها در تعداد بسیار معدودی از تصاویر، وجه جستجوگری و خلاقیت کودک مورد توجّه قرار گرفته است. از آنجایی که این تصاویر می تواند در حافظة بلند مدت کودک باقی بماند و نقش تأثیرگذاری در جاذبه ها و دافعه های رفتاری، علایق و باورهای او داشته باشد، پرداختن به این امر به صورت علمی کاملاً ضروری و لازم به نظر می رسد. بنابراین می طلبد تا صاحبان نشریات از سه وجه آشنایی با مباحث قرآنی، آشنایی با روحیات و علایق کودکان و همچنین آشنایی با اصول تصویرگری به صورت تخصّصی به این موضوع بپردازند.
شاخصه های تصویرگری مناسب برای کتاب ها ی قرآنی کودکان
تصویرگری کتاب کودک، گرایشی مستقل در هنرهای تجسمی است که با آشنایی مخاطب در راستای یاری رساندن به ادبیات کودک و نوجوان به کار گرفته می شود. تصویرگران از نظر هنری باید متناسب با روح قصه، داستان یا مضمونِ ادبیات خاصی که کار می کنند، به تصویرگری بپردازند. در تصویر کردن مضامین بلند، متعالی و انسان ساز آیات قرآن کریم، ظرافت و دقت کار صد چندان می شود.
پیوند و آشنایی تصویرگر با موضوعات مذهبی، اعتقاد و باور به آن و همچنین شناخت روح بلند قرآنی در کار او کاملاً مشهود خواهد بود. یکی از کارهای زیبای آموزش و پرورش در دو سالة اخیر، انتشار کتاب های آموزش قرآن و تعلیمات دین برای کودکان سال های اولیة دبستان در قالب کتاب های زیبای «هدیه های آسمانی» است. در جلد کتاب «هدیه های آسمانی» سوم دبستان، نقاشی ای از چهرة شاداب دختر بچه ای را می بینیم که پرحرارت و با انرژی با پوشش اسلامی ظاهر شده است. رنگ های درخشان، نقاشی ساده و زیبا، قطع کتاب و چاپ نسبتاً خوب، بر جذابیت آن افزوده است. بی تردید این تصویر در مخاطب خود ایجاد علاقه می کند. در این مسیر هر قدر با ظرافت و وسواس حرکت کنیم، نتیجة بهتری خواهیم گرفت. تصویرگری های آیات قرآنی می بایستی بدون تردید هم شأن موضوعاتش، متعالی، پاک و روحبخش و نورانی باشد.
بیان باورهای دینی در قالب تصاویری ساده، سرزنده، آرامش بخش، شادی آفرین، نشاط آور و پرتحرک، مخاطبان کوچک ما را به فراگیری بیشتر موضوع جذب می کند و در عین حال در او ایجاد رغبت برای مطالعه و خواندن موضوع می کند.
عالم کودکی، عالم پاکی و بی آلایشی است. کودک، عاشق تحرّک، هیجان، شلوغی، شادابی و خنده است. او از هرگونه تلاطم هیجان انگیز و نشاط آور و جستجوگری استقبال می کند و اگر غیر از این باشد، صاحب روحی بیمار خواهد بود. موسیقی، داستان و نقاشی وقتی در یک اثر انیمیشن با هم پیوند می خورند، روح و ذهن کودک را درگیر می کنند. تصاویر به او الگو می دهند و شخصیت سازی می کنند. امروزه بسیاری از مبادی رفتاری کودکان با شخصیت های کارتونی و عروسکی چون سوپر من، باربی، اسپایدرمن، زورو و ... ساخته می شود.
ین ادعا گزاف نخواهد بود اگر بگوییم نقش تصویرگری بر روح و ذهن کودک آن قدر عمیق است که اندیشه و تفکر و هویتِ کودک را متأثر از خود می کند، به او مفاهیمی را می آموزاند و سلیقة او را تغییر می دهد. غربی ها بیش از یک قرن است که از طریق تصاویر قهرمان های انیمیشن در فیلم های متحرک، کتاب ها، عروسک ها و اسباب بازی هایی که از این شخصیت ها تولید می کنند، بر ذهن، روح، سلیقه و رفتار کودکان جهان تسلط یافته اند و همان گونه که شاهد هستیم، فرهنگ خود را از این طریق به همة دنیا سرایت داده اند. بسیاری از کودکان مایلند همچون قهرمان های کارتون ها لباس بپوشند، حرف بزنند، بیندیشند و رفتار کنند. متأسفانه امروزه به دلیل رشد برنامه های نرم افزاری بازی های جنگجویانه و خشن- که آموزش غیر مستقیم رفتارهای ناهنجار، قتل و بی رحمی و کشتار و جنسیت گرایی و مدگرایی را در بین کودکان رواج می دهد - و همچنین توجه اصلی سازندگان آن به خاستگاه های روحی ـ روانی کودکان و آشنایی با نیازهای آنان، این گونه شخصیت های کاذب مورد توجه و استقبال خوبی نیز قرار گرفته است.
جای آن دارد در چنین شرایطی، متولیان تعلیم و تربیت کودکان نه در جهت تقابل، بلکه بیش از آن، در جهت رشد و اشاعة مفاهیم والای اخلاق و باورهای قرآنی، تلاشی عالمانه انجام دهند. با امید به آنکه چنین مراکزی چه به عنوان دارالقرآن ها، مربیان مدارس، انیماتورها و یا ناشران موضوعات قرآنی برای کودکان، وجه غالب اهداف خود را، نه فقط تأمین منافع مالی، بلکه بیش از آن، رشد روحانیت و معنویت در میان کودکان (نسل آینده) قرار دهند.
در این قسمت مواردی برای هر چه پربارتر شدن تصویرگری مضامین قرآنی پیشنهاد می شود و تفاوت آن با تصویرگری سایر کتاب ها ی کودکان بیان می گردد.
1. تصویرگر این کتاب ها می بایستی علاوه بر آشنایی با آیات و سوره های قرآنی، به حرمت و قداست آن اعتقاد داشته باشد.
2. علایق و روحیات کودکان مقطع سنی را که برای آن کار می کند، بشناسد و بر اساس نیازهای سنی آنان طراحی و رنگ آمیزی کند. مانند تصاویر 21 و 22.
3. تصویرگران، می بایستی آشناییِ اولیه ای با مبانی تجسمی داشته باشند و با آگاهی از ویژگی های ترکیب بندی، رنگ، خط، بافت، شکل و نقش، به امر تصویرگری بپردازند. ایشان می توانند با کاربرد اصولی این مبانی، تصاویری هماهنگ و جذاب ارائه کنند.
4. استفاده از تصاویر ریتم دار و هماهنگ، استفاده از خطوط نرم و لطیف، استفاده از رنگ های درخشان و پر جذبه، هماهنگی رنگ و شکل در یک قالب مشترک، در بیان محتوایی مضامین و قصص قرآنی برای کودکان بسیار مفید خواهد بود.
5. همچنین پس زمینة تصاویر می بایستی به بیان معنایی و محتوایی اثر کمک کند. مانند تصویر شمارة 20.
6. بهره گیری از بافت ها و تکنیک هایی که مناسب با محتوای آیات باشد، متأسفانه در هیچ یک از تصاویر مورد بحث وجود ندارد.
7. استفاده از الگوهای مناسب فرهنگی در پوشش و آرایش مو و صورت.
8. ساختار تصاویر مضامین قرآنی، می بایستی مناسب با بیان آیات باشد؛ یعنی اگر داستانی به صورت مستقیم صحنه پردازی شده است، مانند قصص انبیا، شخصیت پردازی شود، مانند تصویر7 و8، و اگر از تشبیه و تمثیل های قرآنی بهره گرفته، تصاویری ذهن گرا و خیالی را مناسب با آیات نقش کند. مانند تصویر شمارة20.
بدون تردید در تصویرگری موضوعات غیر قرآنی، دستِ هنرمند برای نقش کردن داستان و روایات بازتر است؛ زیرا نیازی به حفظ حرمت و یا رعایت اصول اخلاق دینی ندارد. از این رو او می تواند از تکنیک ها و بیان تصویری خلاق تری بهره گیرد و ذهنیات خود را نوگرایانه به نقش در آورد. در حالی که این امر برای تصویرگران موضوعات قرآنی بسیار محدودتر است.
نتیجه گیری
هدف از ارائة این مقالة، شناخت ویژگی های بیان تصویری، به عنوان یکی از کاربردی ترین روش های آموزشی مفاهیم قرآن کریم برای کودکان دبستانی است. کاربرد صحیح نقش و تصویر و رنگ در شیوه های آموزشی به درک و شناخت بهتر کودک کمک می کند. با اعمال این روش، توجه کودک به آیات قرآنی بیشتر و ارتباطش با مفاهیم قرآنی عمیق تر می شود.
در دورة معاصر برای آموزش مفاهیم قرآنی به کودکان، می بایست از روش های غیر مستقیمی بهره برد که با ذوق و زیبایی و ریتم همراه باشد. استفاده از شیوة بیانی غیر مستقیم مانند داستان پردازی، شعرگویی، نمایش، فیلم، انیمیشن موفقیت بیانی تأثیرگذاری دارد و روح مخاطب را ناخودآگاه درگیر و انگیزة پذیرش مطلب را بیشتر می کند.
در روایتی عمیق از امام صادق (ع) بر این مطلب تأکید شده است؛ «کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم» «مردم را به غیر زبانتان (به سوی خدا) بخوانید.» (حر عاملی،15/ 246)
غیر زبان یعنی چه؟ مسلماً در اینجا منظور حضرت فقط بیان عملی در برابر بیان لفظی و کلامی نیست، بلکه ایشان ما را دعوت می کنند که از شیوه های گوناگون، زبان ها و بیان های مختلف استفاده کنیم. شیوه ها و روش هایی که مطلوب و مناسب تر برای رساندن معنا و مفاهیم عمیق باشد و تأثیرگذار باشد. روش هایی متناسب با نیازها و پیشرفت های زمانه. یکی از راه های مناسب برای بیان موضوعات قرآنی برای کودک و حتی بزرگسال، زبان تصویر است. اگر چه در حال حاضر نیز بسیاری از مراکز آموزشی قرآن کریم و همچنین نشریات و مؤسسات انتشاراتی به این شیوه مبادرت می کنند، ولی تأثیرگذار نیست و یا آنکه بسیار مقطعی عمل می کند؛ زیرا از روش تصویرگری، استفادة صحیح و علمی نمی شود. مشکلی که وجود دارد، آن است که بسیاری از این مؤسسات اصولاً به صورت علمی و تخصّصی با ویژگی های بیان تصویری آشنایی ندارند، امکان استفادة درست و بهینه را از این رشته نداشته و از موفقیت چشمگیری در این زمینه برخوردار نیستند. با تلاش، شناخت و جدی گرفتن این روش و استفادة منطقی از آن می توان در جهت رشد فراگیر و درک بهتر و عمیق تر قرآن کریم به کودکان امروز کمک کرد. کودکانی که مردان و زنان آیندة جامعة ما را می سازند.
منابع و مآخذ
1. احمدی، علی اصغر؛ اصول تربیت، انجمن اولیا و مربیان، تهران،1381ش.
2. باهنر، ناصر؛ آموزش مفاهیم دینی همگام با روانشناسی رشد، چاپ و نشر بین المللی سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، تهران، 1381ش.
3. برادری، احمد؛ خدایی جز الله نیست، تصویرگر: آفرین ذبیح مند، یگانه مهر، تهران، 1383ش.
4. بهجت، احمد؛ هدهد سلیمان، ترجمه: سرور کتبی، سروش، تهران، 1385ش.
5. بیستونی، محمد؛ خبر بزرگ، تصویرگران: حمید رضا خوشنام، بیتا حامد محمدیان، بیان جوان، تهران، 1383ش.
6. ................... ؛ خدای من، تفسیر گرافیکی سوره ناس، تصویرگران: حداد، خوشنام، محمدیان، بیان جوان، تهران، 1385ش.
7. پیاژه، ژان؛ شکل گیری نماد در کودکان، مترجم؟، نشر نی، تهران، 1382ش.
8. تالشی، مریم؛ حضرت نوح (ج1 و2)، تصویرگر: آلفرد شجاع بابایی، ایران جوان، تهران، 1385ش.
9. ترکمان، منوچهر؛ هفت گفتار درباره آموزش قبل از دبستان، چاپ سوم، مدرسه, تهران، 1379ش.
10. تی تبائ، رابرت؛ الفبای مدیریت کلاس درس، مترجم: دکتر محمد رضا سرکارانی، چاپ پنجم، تهران، 1384ش.
11. حرعاملی، محمدبن الحسن؛ وسائل الشیعة، مؤسسه آل البیت، احیاءالتراث، قم، 1412ق.
12. دورکی، نورا؛ حیوانات بهشت، ترجمه: نرجس عربانی، تصویرگر: سیمون تریت وی، سروش، تهران، 1383ش.
13. دهنوی، حسین؛ نسیم مهر، خادم الرضا علیه السلام، مشهد، 1384ش.
14. رزاقی، زهرا؛ آموزش مفاهیم قرآن با رنگ آمیزی تصاویر، اسحاق، تهران، 1386ش.
15. رضا مهجور، سیامک؛ روان شناسی بازی، ساسان، تهران،1380ش.
16. سلیمانی، افشین؛ کلاس خلاقیت، انجمن اولیا و مربیان، تهران،1381ش.
17. شعاری نژاد، علی اکبر؛ ادبیات کودکان، چاپ بیست و چهارم، اطلاعات, تهران، 1385ش.
18. شفیع آبادی، عبدالله؛ راهنمایی و مشاوره کودک، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، تهران، 1379ش.
19. صفوی، امان الله؛ روش ها وفنون الگوهای تدریس، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، تهران، 1383ش.
20. فلسفی، محمد تقی؛ گفتار فلسفی کودک از نظر وراثت و تربیت، هیئت نشر معارف اسلامی، 1340ش.
21. کریمی نیا، محمد علی؛ الگوهای تربیت کودکان و نوجوانان، چاپ اول، مؤلف، قم، 1375ش.
22. کلمر، هریس؛ آموزش مسئولیت به کودکان، ترجمه: پروین علی پور، به نشر، تهران، 1379ش.
23. کورتیس، آودری؛ برنامه درسی برای کودکان پیش دبستانی، ترجمه: محمد اطهاری، مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی محراب قلم، تهران،1380ش.
24. مجموعه ترانه های خانه، از آسمون تا اینجا، کانون پرورش فکری، تهران، 1385ش.
25. یاب، ایرِیس؛ کلیدهای آموختن به کودکان درباره خدا، ترجمه: مسعود حسامی زاده، کتاب های دانه، تهران، 1382ش.
26. یول، جرج؛ نگاهی به زبان (بررسی زبان شناختی)، ترجمه: نسرین حیدری، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، تهران، 1374ش.
منابعCD
آموزش جزء سی قرآن برای کودکان به همراه قصه های جذاب قرآنی، گنجینه معرفت.
قصه های پیامبران(1)، گنجینه معرفت.
نرم افزار قرآنی رضوان، شرکت میثاق نوین.
نرم افزار قرآن کودکان یادگیری، انتشارات بنی هاشم، اصفهان.
مبحث فرآیند یادگیری و درک مفاهیم از طریق آموزش تصویری برای کودکان می بایستی به گونه ای طرح و برنامه ریزی شود که مناسب با نیازهای عاطفی و روانی آنان و متناسب با خصوصیات شخصیتی ایشان باشد. ضبط مفاهیم وآموخته های دوران کودکی از طریق روش های تصویری، سال های سال در حافظه می ماند و به مانند گنجی پنهان در لایه های درونی ذهن تا دوران بزرگسالی تبدیل می شود. در خصوص درک مضامین قرآنی نیز این چنین است.
با توجه به ضرورت این روش در امر آموزش مضامین قرآنی به کودکان، امروزه بسیاری از کتاب های قرآنی، نشریات و برنامه های دیجیتالی به تصویرگری موضوعات خود می پردازند. از آنجا که بسیاری از این مؤسساتِ انتشاراتی، آشنایی اندکی با مخاطبان خود دارند و از عناصر تصویری صرفاً استفادة تجاری می کنند، موفقیت چندانی در این زمینه ندارند. تعداد زیادی از این انتشارات به منظور جلب مشتری و بازاریابی، در کتاب های منتشرة خود از رنگ های پرهیجان و نقوش و اشکال عامه پسند و گاهی تصاویری به دور از فرهنگ قرآنی بهره می گیرند. در حالی که با آگاهی از نیازهای کودکان در این سن و شناخت آیات و قصه های قرآنی و همچنین داشتن تبحر در تصویرگری، می توان از ساده ترین شکل ها و تصاویری بی پیرایه با رنگ های درخشان و متنوع استفاده کرد تا مفاهیم زیبای قرآنی را به کودکان آموزش داد.
تأکید اصلی در این پژوهش، نشان دادن نقاط ضعف و قدرت تصویرگری در کتب قرآنی کودکان است و به عنوان پیشنهاد راهکارهایی را برای استفادة بهتر از این فن بیان می دارد. شایان ذکر است برای این منظور، از میان 300 جلد کتاب و نشریه، 40 مورد گزینش و بررسی میدانی شده است.
هدف ازآموزش قرآن به کودکان
یکی از اهداف اساسی و مهم در آموزش قرآن، تربیت و انسان سازی، شناخت خوبی ها و بدی ها و ارائة الگوی مناسب رفتاری است. در جوامع و فرهنگ های مختلف، روش های تربیتی تأثیرگذار متفاوت است. اصولاً در هر جامعه ای شاخصه هایی برای اعمال روش های تربیتی وجود دارد. سلیقه ها، انتظارات، رشدِ فکری، تعلقاتِ فرهنگی و اجتماعی، سنت ها، آداب و رسوم، باورها، عقاید و جهان بینی، انتخاب روش ها و کاربرد آنها تأثیر بسزایی دارد.
از مهم ترین و شناخته شده ترین روش های تربیتی که در اکثر جوامع کاربرد دارد، روش الگوگیری است. تربیت الگویی، در قرآن کریم نیز مورد تأکید قرار گرفته است, به گونه ای که خداوند عزّوجلّ, پیامبراکرم (ص) را بهترین نمونه و سرمشق برای بشر معرفی کرده است؛(لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ )(احزاب/٢١)
آن گونه که حضرت علی (ع) می فرمایند: «فبادرتک بالادب قبل ان یقسو قلبک و یشتغل لبک»(نامة 31 نهج البلاغه) «من به تربیت تو پرداختم پیش از آنکه دلت سخت و فکرت مشغول شود.» (فلسفی، محمد تقی،2/190). قلب کودک همچون زمین خالی است که هر بذری را در آن بریزید رشد خواهد کرد. هدف از آموزش قرآن به کودکان در ابتدا، ایجاد آشنایی، انس و الفت، و سپس ایجاد شناخت، علاقمندی و درک و فهم محدود و در حد توان از مضامین بلند قرآن کریم برای ایشان است. در اهداف تربیتی حضرت علی (ع) با فرزندشان چنین می خوانیم:
«و اجمعت علیه من ادبک ... و انت مقبل العمر... ذونیه سلیمه و نفس صادفیه ...» «و بر ادب آموختن تو همت گماشتم ... در حالی که کودک ... و دارای نیتی سالم ونفسی صادق و پاک بودی.» (نهج البلاغه، نامه 31)
آشنایی کودکان با قرآن کریم را در سه وجه می توان پیگیری کرد:
الف) داستان های قرآنی: 1- داستان حضرت موسی (ع) 2- داستان حضرت یونس (ع) 3- داستان حضرت ابراهیم (ع) 4- داستان های پیامبر اکرم (ص) 5- حضرت داوود (ع) 6- داستان آدم و حوّا (س) 7- حضرت ارسیا (ع) 8-حضرت سلیمان (ع) 9- حضرت صالح 10- حضرت یوسف (ع) .
ب) آشنایی با مفاهیم و دستورات قرآنی: 1- آشنایی کودکان با نشانه های الهی 2- آیات قرآن در مورد آداب سخن گفتن 3- آیات مربوط به آداب اخلاقی و بیان خیر و شر.
ج) آشنایی کودکان با فن تجوید و روخوانی قرآن: 1- آموزش تجوید با لحن عربی به زبان کودکان 2- آموزش جزء 30 قرآن 3- آموزش روخوانی.
کودک و نیازهای روانی و عاطفی او
انگیزه های یادگیری و دل مشغولی های کودکان در سنینِ مختلف فرق می کند. یک کودک، انسان بزرگسالِ کوچک شده نیست. علایق و عواطف و روحیاتش نیز کاملاً فرق می کند. او موجودی است مستقل با خواسته ها و نیازهای عاطفی مستقل که باید آن را شناخت و از همان زاویه با آن برخورد کرد. برای آموزش و تربیت کودکان باید به روح شکننده و لطیفشان توجه کرد. سنین کودکی، سنین بایدها و نبایدها نیست، تنها با رفتار و روش های آموزشی غیر مستقیم می توان ارزش ها را به کودکان انتقال داد. روش آموزش بصری (دیداری) همراه با داستان پردازی برای کودک نقش مؤثرتری دارد.
«زیرا کودکان محسوسات را می بینند و لمس می کنند و اطلاعاتشان مبتنی بر عینیات است. بنابراین در شرایطی که این امکان فراهم نشود، صحبت از این پدیده های غیر ملموس بی نتیجه خواهد ماند و وقت کودکان و فرصت آموزشی از دست می رود.» (ترکمان، منوچهر،/70)
برنامه و محتوای آموزشی می بایستی متناسب با توانمندی های جسمی، ذهنی و عاطفی کودک تهیه شود. ارائة روش های نامناسب، بدون شک احساس خستگی و بی علاقگی در کودک ایجاد می کند و بار معنایی و یاد دهی را از دست می دهد. در برنامه ریزی آموزشی کودکان، باید به حوصله و انرژی کودک نیز توجه داشت. کودکان اصولاً پر جنب وجوش و پر انرژی هستند و زمان بسیار محدود و کوتاهی را می توانند آرام و بی حرکت بنشینند و در مورد موضوعی تمرکز کنند.
«زمانی که کودکان می توانند با تمام وجود و با استفاده از همه حواس با مربی باشند، بسیار محدود است وتنها می توانند به طور مستمر بین 10 الی 15 دقیقه به گفته ها و فعالیت های هدایت شده مربی توجه داشته به فعالیت بپردازند. بنابراین در برنامه ریزی باید به انرژی و مدت زمان توجه کودکان از سویی و شرایط زمانی و مدت زمان آموزش هم توجه داشته باشیم.» ( همان،/68)
تمرکز کودکان را می توان با بیان موضوعات مورد علاقةشان و استفاده از روش های پر تحرک و هیجان بر انگیز افزایش داد.
الف) علایق کودک
کودک از تکرار قصه، داستان، شعر و یا فیلم های متحرکی که به ویژه هیجان و حرکت داشته باشند، بی نهایت لذّت می برد. او به طور طبیعی و با رضایتمندی به موسیقی، اشعار و اصواتی که دارای ریتم، وزن و قافیه است گوش می دهد. آنها را تکرار می کند و احساس شادمانی و سرخوشی به او دست می دهد. از تکرار آنها احساس خستگی و آزردگی نمی کند. اگر چه مدت زمان توجه و تمرکز کودک کوتاه و کم است، ولی در مورد مطالبی که هیجان انگیز و پرهیاهو باشد مقاومت نشان می دهد و گذر زمان را متوجه نمی شود.
تحرّک، پویایی، جنب و جوش و شلوغ کاری هایی از این دست، محرّک های خوبی به حساب می آیند که در کودک علاقه و انگیزة یادگیری ایجاد می کند. در برنامه ریزی آموزشی باید به احساس شادابی و نشاط و رضایتمندی و تحریک پذیری کودکان توجه شود. ما با روش های نامناسب، شور و شادی، فعالیت و جنب و جوش، عشق و علاقه به کار و فعالیت را از او می گیریم و در عوض، محتوایی نامأنوس و دور از ذهن در اختیار کودک قرار می دهیم که هیچ گونه ارتباط و درک و تجربه ای از آن ندارد.
ب) الگوپذیری کودک
همان گونه که بیان شد، روش الگویی یک مبنای تربیتی در وجود انسان است که قرآن کریم نیز بر آن تأکید دارد.
در فرایند شکل گیری شخصیت کودکان، بیشترین نقش متوجه الگوهای رفتاری است، چرا که یادگیری، اساس رفتار آدمی را تشکیل می دهد. یادگیری های غیر مستقیم، ضمنی یا مشاهده ای، پایدارترین و مؤثرترین یادگیری محسوب می شوند و در این میان، مهم ترین نقش بر عهده الگوهای رفتاری است. به عبارت دیگر، از آنجایی که تقلید و همانند سازی یکی از مهم ترین روش های یادگیری در کودکان است، بنابراین هر قدر الگوی رفتاری نزد کودکان از شخصیت محبوب تری برخوردار باشد، رفتارهای کلامی و غیر کلامی آنها بیشتر مورد توجه واقع می شود.
الگوها و چهره های مطلوب در قرآن، صفات نیکو و الهی را بیان و ترسیم می کند. از آنجا که آگاهی در سنین مختلف کودکی فرق می کند، نقش مربی در معرفی الگوها و ایجاد شناخت و درک کودک بسیار مهم است. و به همین دلیل روش های ارائه شده می تواند کودک را متوجه این الگو ها کند و یا ایجاد ملالت و خستگی نماید.
الگوهای مطلوب قرآن در آیاتی مانند:(وَإِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ)برایمان بیان شده است. بعضی از این الگوها فردی و بعضی اجتماعی اند. شاید بسیاری از الگوهای قرآنی برای کودکان قابل درک و تعمیم نباشد، ولی در این میان الگوهایی داریم که کودک با آنها رابطة عاطفی بهتری برقرار می کند و بسیاری از بایدها و نبایدها را به عنوان «مثل» از قول آنها می توان بیان داشت؛ مانند حیوانات که در قرآن کریم از این روش به نیکوترین وجه استفاده شده است. کلاغ در داستان هابیل و قابیل نمونه ای از آن است.
عوامل تأثیرگذار تصویر بر یادگیری
از بارزترین ویژگی های تصویری تأثیر گذار بر فرآیند یادگیری و علاقة کودکان به آن، می توان از عنصر رنگ، حرکت، تنوع خط و شکل و تضادهای نقوش نام برد.
سرعت انتقال مفاهیم در بیان تصویری و تمثیلی، بسیار بالاتر از کلام است. در قرآن کریم نیز شاهد هستیم که برای بیان مفاهیم و مضامین اخلاقی و درک بهتر انسان ها، از بیان تصویری و داستان سرایی بهره می جوید. و البته در بسیاری از داستان ها از نقش حیوانات در ساختار داستان استفاده شده است.
طبقه بندی مضامین تصویری قرآن کریم
مضامین تصویری قرآن کریم به طور کلی در دو قالب داستان سرایی و تشبیه و تمثیل قابل بررسی است. قرآن کریم از داستان سرایی برای بیان مفاهیم بلند و درک بهتر بهره می جوید و مطالب آموزنده و اخلاقی را در قالب داستان بیان می کند. در بیشتر داستان ها خداوند رحمان از نقش حیوانات در ساختار داستان استفاده می کند. امروزه ما می دانیم که داستان سرایی از هنرهای پر جاذبه و تاثیرگذار است که پیام خود را به صورت غیر مستقیم برای مخاطب بیان می دارد.
در فرهنگ ها و تمدن ها برای بیان زیباتر، گویاتر و دلنشین تر موضوعات، از تشبیه و تمثیل و ایجاز استفاده می کنند. این شیوة بیان در قرآن کریم با ظرافت آمده است. بسیاری از مضامین تشبیهی و تمثیلی آیات قرآنی نیز ساختاری تصویری دارند. اصولاً زبان تشبیه و تمثیل برای درک بهتر مفاهیم جذابیت و تأثیر بیشتری دارد.
انواع مضامین تصویری قرآن کریم که برای کودکان دلپذیر است، عبارتند از: قصص انبیا، داستان حیوانات، توصیف بهشت و مواهب آن، آیات مربوط به ستارگان، آسمان ها و زمین، کوه و دشت.
مضامین قابل درک برای کودک
آیا همة مضامین قرآن کریم برای کودک قابل درک است؟ آیا چنین خواسته ای درست است که انتظار داشته باشیم کودک همة موضوعات و مضامین داستانی را بفهمد؟
مسلماً کودک درک درستی از همة مضامین، آیات و سوره های قرآن کریم و حتی همة قصص ندارد. تنها آن دسته از موضوعات برای او قابل درک است که شناخت نسبی از آن داشته باشد، با آن برخورد کرده باشد و یا آنکه نسبت به آن موضوع توجه، علاقه و یا انگیزه ای خاص داشته باشد. در میان مضامین قرآنی، بیان سادة مضامین ذیل برای کودکان جذاب، سؤال برانگیز و گاه مهیج است و آنها را به فکر فرو می برد و در بسیاری از موارد از آنها الگو پذیری دارند. این مضامین عبارتند از: 1. قصص انبیا 2. داستان های حیوانات 3. تمثیل ها و تشبیه ها 4. وضعیت جهان (آسمان ها، ستارگان، دریاها، کوه ها، دشت ها و ...).
تعدادی از داستان های قرآن کریم که حیوانات در آنها نقش دارند عبارتند از:
1. داستان حضرت ابراهیم (ع) و چهار پرنده؛ سورة بقره، آیة 260.
2. داستان حضرت موسی (ع) و گاو زرد رنگ؛ سورة بقره، آیة 67.
3. داستان حضرت عزیر (ع) (یکی از پیامبران بین النهرین) و الاغ مرده؛ سورة بقره، آیة 259.
4. داستان حضرت سلیمان (ع) و هدهد؛ سورة نمل، آیات 18 تا 23.
5. داستان حضرت موسی (ع) و مار(عصای دستش)؛ سورة نمل، آیة10.
6. داستان حضرت سلیمان (ع) و مورچه ها؛ سورة نمل، آیات 16تا19. سورة سبا، آیة 14.
7. داستان ابرهه و فیل سواران و پرندگان ابابیل؛ سورة فیل.
8. داستان اصحاب کهف و سگ ایشان؛ سورة کهف، آیة 22.
9. داستان حضرت موسی (ع) و ماهی؛ سورة کهف، آیة 63.
10. داستان حضرت یوسف و گرگ؛ سورة یوسف، آیة 17.
11. داستان حضرت یونس و نهنگ؛ سورة صافات، آیات 139تا 146.
12. داستان حضرت صالح (ع) و شتر؛ سورة نمل، آیات 45 تا53.
13. داستان حضرت نوح و سوار شدن هر جفت از حیوانات بر کشتی؛ سورة هود، آیة 40.
14. وحی بر زنبور عسل؛ سورة نحل آیة 68.
روش های آموزش قرآن به کودکان
در روش آموزش قرآن به کودکان در حال حاضر در کشور ما بیش از همه، این دارالقرآن ها و مهد قرآن ها هستند که فعالیت دارند. این مراکز به دو صورت مختلف سنتی و جدید، به آموزش قرآن کریم می پردازند. انگیزة مسئولین و مربیان همة این مراکز معمولاً آشناکردن کودکان با قرآن است. آنها از طریق آموزش مستقیم یا غیر مستقیم به این امر مبادرت می کنند. در بعضی از این مراکز روش های مرسوم سنتی آموزش قرآن نیز اعمال می شود, ولی اکثراً سعی بر آن دارند تا از روش های جدید بهره بگیرند. در میان روش های جدید روش اشاره شایع تر از بقیة روش هاست و پس از آن به روش حفظ و روش بازی نیز پرداخته می شود. در این روش ها از تصویرگری به عنوان وسیلة کمک آموزشی استفاده می شود, نه به عنوان روش مستقل و قابل اعتنایی که بتواند شیوة آموزشی برای قرآن کریم به حساب آید.
انس با قرآن، حفظ سوره ها و در مراحل پیشرفته تر حفظ کل قرآن، آموزش مفاهیم و آداب قرآنی، بیان قصه های قرآنی از جمله اهداف آموزشی برای کودکانِ سنین 4 تا 7 ساله است. اگرچه از مربیان خواسته می شود در مواردی به آموزش روخوانی قرآن نیز پرداخته شود اما از آنجا که روخوانی قرآن برای کودکان این سنین همراه با شناخت درست حروف فارسی نیست، درک و شناخت کودک در این زمینه کوتاه مدت است و بعضاً دیده شده که با آموزش های دبستانی مغایرت دارد و کودک را دچار خستگی، بی علاقگی، تضاد، وازدگی و تظاهر به یادگیری می کند, ولی عمیقاً هیچ تأثیری ندارد. مسلماً این گونه آموزش در کوتاه مدت تأثیر خود را از دست می دهد.
علاوه بر دارالقرآن ها, بسیاری از نشریات و انتشارات در صدد آن هستند تا به القای ارزش ها و آموزه های دینی و آموزش مفاهیم قرآن کریم به کودکان بپردازند. این مؤسسات با باور بر ضرورت این امر که درک مفاهیم قرآنی به کودکان با زبان تصویر قرین موفق است، مبادرت به نشر کتاب ها و مجله ها و لوح ها در این باره می کنند. در این قسمت ما با تحلیل تصاویر این کتا ب ها به بررسی نقاط قوت و ضعف آنها می پردازیم.
تصویرگری نشریات و کتا بهای قرآنی کودکان
بسیاری از نشریات و انتشارات در صددند ارزش ها و آموزه های دینی و مفاهیم قرآنی را به کودکان بیاموزند. این مؤسسات با باور بر ضرورت این امر که درک مفاهیم قرآنی به کودکان با زبان تصویر قرین موفقیت است، مبادرت به نشر کتاب ها و مجلات و لوح ها در این باره می کنند. در این قسمت، ما با تحلیل تصاویر این کتاب ها به بررسی نقاط قوت و ضعف آنها می پردازیم.
بررسی تصاویرِ کتاب ها و نشریاتی که مشخصاً به قصص و موضوعات قرآنی پرداخته اند، کاری بس دشوار است؛ زیرا انگیزة نشر این کتاب ها با هم متفاوت است. در اینجا حدود 40 عنوان کتاب از میان حدود 300 جلد کتاب موجود در بازار با این مضمون انتخاب شده است. در گزینش این کتاب ها ، سعی بر آن بود تا وجه غالب در بیان تصویرگری، متناسب با حیطة سنیِ کودکان دبستان و پیش دبستان باشد، ولی متأسفانه در بازارِ نشر ِکتابِ کودک، این تقسیم بندی به درستی لحاظ نشده است و شاهد ضعف فزاینده ای در این قسمت هستیم. این کاستی تحقیق ما را نیز دستخوش تغییر کرده و گاهی حیطة تحقیق به کودکان سال های چهارم و پنجم دبستان نیز کشیده است. در بررسی این کتاب ها مشخص می شود که به دلیل شناخت نادرست ناشران از نیازهای کودکان، کتاب ها یی منتشر می شود که مناسبتی با علایق آنان ندارند و حتی گاه انگیزة مطالعه و جستجو را در کودک از بین می برد و یا ایجاد تضاد، ترس، فرار و مقابله می کند. از آنجایی که ناشران کتاب، مبادرت به تهیة چند مجلد با یک عنوان یا موضوع مشخص می کنند، در اینجا کتاب های 14 انتشارات که به موضوعات قرآنی پرداخته اند، مورد بررسی قرار می گیرد.
1. کتاب های انتشارات رحیمی نژاد با عناوین «آخرین پیامبر خدا» جلد2، «ابراهیم خلیل الله»، جلد1 و 2 و «حضرت نوح»، جلد1 با تصویرگری آرمان داوودی در پاییز1385 چاپ شده اند. این سری کتاب ها برای گروه سنی کودکان دبستانی منتشر شده است. اگر چه متن کتاب به صورت نظم در آمده است، ولی تصویرگری آن خشن و طرح هایی هولناک دارد. هنرمند برای رنگ آمیزی نیز از رنگ هایی تیره و غالباً خاکستری های رنگی استفاده کرده است.
تصاویر شمارة1و2 نمونه ای از تصویرگری این کتاب هاست.
این کتاب ها کمترین جاذبه را در میان کودکان دارد و در کودک رغبت و انگیزه ای برای مطالعه ایجاد نمی کند. البته ممکن است این تصاویر برای پسران نوجوان که روحیه ای ستیزه جو در این دوران پیدا می کنند، انگیزه ای برای توجه ایجاد کند.
2. انتشارات حضور نیز کتاب هایی با موضوعات قرآنی و مضامین داستان پیامبران با عناوین: «ابراهیم و پرندگان»، «هدیة خدا»، «در شکم نهنگ»، «دوست خدا»، با نوشتاری از حسین صالح و تصویرگری فاطمه نصیری فرد و سعید گائینی برای کودکان دبستانی به چاپ رسانده است. این کتاب ها دارای کیفیت نسبتاً مناسبی از نظر هماهنگی متن و تصویرگری هستند. از نظر تطبیق با مستندات نیز از اعتبار برخوردار است و امانتداری در متن آن حفظ شده است. در تصویرگری کتاب اگر چه روانشناسی رنگ ها حفظ شده و همة فضای کتاب سرشار از شادابی و هیجان است، ولی طراحی مطلوب و شاخصی ندارد. ترکیب بندی کلی تصاویر، فاقد حرکت است و ضعف طراحی و ترکیب بندی در تصاویر، کاملاً ملموس است. تصاویرِ کتاب شاخصة ایلوستراسیون کودکان دبستانی را ندارد و حتی گاهی طرح ها جنبه ای طنزآمیز و کاریکاتورگونه پیدا کرده اند که هم شأن موضوع داستان های والای قرآنی نیست. تصاویر شمارة 3 و4 نمونه ای از تصاویر این کتاب هاست.
3. کتاب «یاران بهشت» از مجموعه کتاب های کودک قرآنی است که انتشارات موعود اسلام در سال 1383 و برای آشنایی کودکان دبستانی با مضامین قرآنی به چاپ رسانده است. اگر چه این کتاب، هدف خوب و بلندی را برای درک معانی و مفاهیم زندگی ساز و آموزندة قرآن کریم در نظر دارد، ولی متن و تصویر آن هماهنگ نیست و تصاویر آن نیز، چه از جهت اجرا و چه از نظر تکنیک های تصویرگری کتاب کودک، دارای ضعف های بزرگی است. «لبخند فرشته» از دیگر کتاب های این مجموعه است که با همان کیفیت به چاپ رسیده است. تصاویر شمارة 5 و 6 نمونه ای از تصاویر متن این کتاب هاست.
4. مجموعه کتاب های پیامبران از انتشارات پیام دانش با شش عنوان حضرت نوح (ع) ، حضرت دانیال (ع) ، حضرت یوسف (ع) ، حضرت موسی (ع) ، حضرت یونس (ع) و حضرت داوود (ع) با باز نویسی سیده محبوبه هدایتی در مشهد به سال 1385 به چاپ رسیده است. این کتاب ها برای مقطع سنی دبستان مناسب است.
داستان این کتاب ها دربارة پیامبرانی است که موضوعات آن در قرآن کریم آمده است. برای مثال کتاب حضرت یونس (ع) از زمان به پیامبری رسیدن حضرت یونس می پردازد تا زمانی که به شکم نهنگ می رود. آن گاه در شکم نهنگ از خدا طلب مغفرت می کند و نهنگ به امر خدا او را به ساحل می افکند. سپس حضرت یونس (ع) به شهر نینوا می رود تا مجدداً به هدایت مردم بپردازد.
اگر چه متن کتاب با جملات کوتاه و دلنشین نوشته شده و تصاویر آن با طراحی جذاب و پر تحرک به متن ساده غنا بخشیده است، ولی کل داستان بار معنایی قابل درکی برای کودک ندارد. برای مثال در صفحات3، 4 و 11 کتاب آمده است: «یک روز خداوند حضرت یونس (ع) را به پیامبری انتخاب کرد و به او فرمان داد به شهر نینوا برود...». در اینجا نویسندة داستان علت انتخاب و برگزیده شدن حضرت یونس (ع) را بیان نمی کند. و یا آنکه «در بین راه ناگهان ترس بر حضرت یونس (ع) غلبه کرد و او ترسید به شهر نینوا برود، چون شنیده بود که مردم آنجا خیلی ظالم هستند و به همین دلیل سوار یک کشتی شد.» یا اینکه «وقتی از دهان نهنگ بیرون آمد، آن وقت بود که به طرف شهر نینوا رفت، اما چون مردم به حرفش گوش نکردند، صبرش تمام شد. از خدا خواست آنها را عذاب کند و بعد از رفتن او آسمان تاریک شد و چون مردم عذاب را دیدند، توبه کردند و حضرت یونس در شهر ماندگار شد.» نویسنده در کل کتاب از منطق مناسبی برای داستان پردازی کودکانه استفاده نکرده است.
متأسفانه ناشر محترم در شناسنامة کتاب ذکر نکرده است که این مجموعه کتاب ها از کدام منابع، ترجمه یا بازنویسی شده و تصاویر این کتاب ها را نیز چه کسی تصویرگری کرده است. آنچه مسلم است تصویرگر با اصول نقاشیِ کتابِ کودک آشنایی داشته و تصاویر از جذابیت و تنوع رنگ و فرم برخوردار است و اصول زیبا شناسی بصری مطابق با علایق کودک به خوبی در آن رعایت شده است، اگر چه از نحوة اجرای طراحی ها به نظر می رسد که تصویرگر این مجموعه، ایرانی نباشد. تصاویر شمارة 7 و8 نمونه ای از آثار این مجموعه است.
5. کتاب «مورچه و حضرت سلیمان (ع) » از مجموعه کتاب های دفتر نشر فرهنگ اسلامی، دربارة قصه های حیوانات در قرآن کریم به چاپ رسیده است. کتاب هایی چون «هدهد و ملکة بلقیس»، «سگ یاران ِغار»، «کلاغ و هابیل»، «گاو بنی اسرائیل»، «قوچ آسمانی»، «وال و حضرت یونس»، «فیل و ابرهه»، «شتر خدا» و «خرِ حضرتِ عزیر» از جمله دیگر کتاب های داستانی این مجموعه است.
کتاب «مورچه و حضرت سلیمان» را که برای گروه سنی سال های سوم و چهارم دبستان به چاپ رسیده است، آقای محمد رضا سرشار، بازنویسی کرده و برندة دیپلم افتخار کتاب کودک و نوجوان در سال1382 شده است. این کتاب از نظر تصویرسازی و صفحه آرایی غنای والایی ندارد. چاپ ضعیف کتاب در رنگ پردازی نیز بر این ضعف می افزاید و از جذابیت کتاب برای این گروه سنی می کاهد. تصویر شمارة 9 نمونه ای از تصویرگری این کتاب است.
6. کتاب «آدم و حوا» از مجموعه کتاب های نشر همکلاسی با داستان های قرآنی است که سهراب همراه، به نگارش در آورده و اکبر افشار و محسن صفیاری تصویرگری کرده است. این کتاب که در قطع خشتی به سال 1382 به چاپ رسیده، دارای متن داستانی است که برای سال های پایانی دبستان مناسبت دارد. از مجموعه داستان های دیگر این انتشارات کتاب هایی چون: «موسی و فرعون»، «سلیمان و ملکة مورچه ها»، «کشتی نوح»، «مردان آنجلس»، «داستان حضرت یوسف»، «ابراهیم و نمرود ستمگر»، «اصحاب اخدود» و «حضرت مریم» را می توان نام برد.
متن این کتاب ها دارای نگارشی سنگین است و کودک ارتباط راحتی با آنها برقرار نمی کند. تصویرپردازی این کتاب ها نیز مناسب مقطع سنی مخاطبانش نیست. تصویر شمارة10 تصویری از کتاب آدم و حواست.
7. از مجموعة «در سایة قرآن» از انتشارات زیتون، کتابی تحت عنوان «بار سفر» به سال 1382 به چاپ رسید که اگر چه جزو مجموعه کتاب های کودکان قرار گرفته است، ولی حقیقتاً نه از نظر متن و نه از نظر محتوا و تصویر، مناسبتی با جایگاه درک و علایق کودک ندارد. این کتاب، شعر گونه ای است که مفاهیم عمیق آیات قرآن را نه به صورت داستان و یا زبان شعر کودکانه, بلکه به صورت متنی نیمه ادبی بیان می کند. در تصویرگری نیز هنرمند از عناصری نمادگرا بهره جسته است. کودک قابلیت درک تصاویر نمادگرا را ندارد و از فضای ذهنی او بسیار دور است. تصویر شمارة 11 نمونة تصویر از این کتاب است.
8. کتاب «در باغ قرآن» را انتشارات دانش موسوی مشهد منتشر کرده است که مرضیه براتی، هشت سوره از قرآن کریم را در این کتاب به صورت شعر کودکانه درآورده و تلاشی در جهت شناخت قرآنی کودکان است. این کتاب را طاووس صدیقی تصویرگری کرده و به سال 1384 به چاپ رسانده است. اگر چه تصویرگر و شاعر محترم هر دو سعی کرده اند همراه با نیاز کودک پیش دبستانی، این کتاب را ارائه دهند، ولی در مجموع شاهد حرکتی ابتدایی و پیش پا افتاده در آن هستیم. همچنین ناهماهنگی متن و تصویر از جذابیت کتاب کاسته است و انگیزة لازم برای اشتیاق کودک ایجاد نمی کند. تصویر شمارة 12 نمونه ای از تصاویر این کتاب است.
9. کتاب «من مسلمانم» جلد1 و2 از انتشارات واسع و دامینة مشهد مقدس از دیگر مجموعه کتاب هایی است که با شعر و نقاشی به موضوعات قرآنی برای کودکان می پردازد. در این مجموعه, ضعف متن و تصویرگری و چاپ، دست به دست هم داده و مجموعه ای نه چندان موفق ارائه داده است. تصویر شمارة 13 نمونه ای از تصاویر این کتاب است.
10. در میان کتاب های مورد بررسی قرار گرفته، به نظر می رسد های آموزش قرآن برای بچه ها، آموزش روانخوانی قرآن و آیه ها و نقاشی ها، از انتشارات جامعة القرآن الکریم برای مقطع سنی پیش دبستان، دارای ویژگی های تصویری است که به آموزش قرآن با تصاویر رنگی و جذاب می پردازد. در تصویرگری این کتاب ها سعی شده است بسیاری از ارزش های رفتاری و شخصیت پردازی قرآن مطابق با سن کودک به بیان تصویری درآید.
کتاب «آیه ها و نقاشی ها»، کتاب آموزش قرآن به شیوة اشاره است که در 4 جلد نشر یافته است و در آن آیات موضوعی همراه با معانی و تصاویرش آمده است. در هر صفحه در آغاز شمارة درسی، موضوع آیه و در کادر سمت چپ همان صفحه تصویر رنگ آمیزی آورده شده است. در صفحة مقابل کل تصویر بزرگ نقاشی شده تا کودک آن را رنگ آمیزی کند. تصاویر آیات با توجه به مفهوم آیات طراحی شده اند و در پشت کتاب, تصاویر تمامی آیات در کادرهای کوچک نشان داده شده اند.
در مقدمة کتاب در قسمت شیوة استفاده از این کتاب چهار مورد ذکر شده است.
نکتة اول اینکه «1. پس از اینکه کودک اشارة آیه را فرا گرفت، معنای آن از روی نقاشی برای او توضیح داده شود.» به نظر می رسد برای رشد تفکر و بیان کودک بهتر است از خود کودک توضیح بخواهیم، تا اینکه مربی یا والدین، آن را توضیح دهند. حتی بهتر است برای درک بهتر کودک از نقاشی ها و دیگر نکات، از او پرسش کنیم و او را نسبت به مسائل اطراف کنجکاوتر نماییم.
دومین مورد «2. از فرزندتان بخواهید با مداد رنگی نقاشی آیه را مطابق الگو رنگ نماید.» آیا بهتر نیست از او بخواهیم آن گونه که دوست دارد، رنگ ها را مطابق سلیقه اش رنگ آمیزی کند؟ بچه ها در سن پیش دبستان، خود الگوپذیر هستند و این کار خلاقیت و پویایی ذهنی را از کودک می گیرد. خوب است یک کتابِ آموزشی، تنوع بیشتری داشته باشد و خلاقیت را هم رشد دهد.
«3. از کودک بخواهید در دفترش یک نقاشی از خودش در مورد موضوع آیه بکشد.» این نکته ای بسیار پسندیده است. خصوصاً اگر او را در انتخاب شخصیت ها آزاد بگذاریم و به او فرصت جستجوگری و انتخاب بدهیم.
«4. با ملایمت از کودک بخواهید که هنگام نقاشی رعایت احترام آیات را بنماید.» نکتة چهارم کتاب نیز یک تأکید اخلاقی و شخصیتی برای کودک به ارمغان می آورد.
مسلماً اگر قبل از دیدن الگوی تصویر، از کودک بخواهیم آیه را در ذهن خود تجسم و روی کاغذ نقاشی کند، برای رشد تفکر و خلاقیت او مفیدتر به نظر می رسد. به تصویر شمارة 14و15 نگاه کنید.
11. کتاب های «یوسف پسر وفادار»، «موسی در مصر»، «موسی نجات می یابد»، «داوود و جالوت»، «نوح و طوفان بزرگ» و شش عنوان دیگر از مجموعه داستان های قرآنی دربارة زندگی پیامبران است که انتشارات آیین تربیت برای کودکان مقطع دبستانی نشر داده است. این کتاب ها با نثر لطیف و نقاشی های خوش آب و رنگ و جذاب، مقبولیت نسبتاً خوبی در میان کودکان یافته اند و در ذهن کودک مطالب را به صورت شیوا می گنجاند. متأسفانه در خصوص تصویرگر این کتاب ها اشاره ای نشده است و منبع اصلی کتاب نیز مشخص نیست که از چه مجموعه ای ترجمه و یا بازنویسی شده است. حداقل به عنوان حفظ امانت در شناسنامة کتاب می بایستی مرجع اصلی کتاب آورده می شد.
کتاب «موسی نجات می یابد» از این مجموعه، دربارة داستان زمان پیش از تولّد حضرت موسی (ع) تا هنگامی است که حضرت به قصر فرعون می آید و فرعون کودک را به اصرار آسیه به فرزند خواندگی قبول می کند.
متن داستان دارای نگارشی ساده است و تصاویر نیز با رنگ های متنوع برای کودکان جذابیت دارد. مقبولیت تا حد انتظاری را از ظاهر این کتاب می توان به دست آورد، ولی اشکال عمدة کتاب، متن ترجمه شدة آن است. در بعضی از قسمت ها متن دارای سندیت معتبری نیست. با توجه به اینکه در قرآن و احادیث معتبر ما، داستان پیامبران به طور جامع آمده است. چه قدر خوب است چنین کتاب هایی با مراجعه به اصل منابع همراه با نگارشی ساده، شیوا و مطابق با فرهنگ و گویش ایرانی بازگویی و تصویرگری شود.
آیا نیازی به ترجمة متونی ناهمگون با منابع معتبر هست؟ به ویژه اینکه در اکثر ترجمه ها، مترجم برای حفظ امانتداری، نیاز به بیان کامل متنی دارد که ممکن است از نظر مستندات دچار ضعف و یا فاقد اعتبار باشد. مسلماً یک نویسندة ایرانی، این داستان ها را با زبانی ساده مطابق با خاستگاه های ملی بهتر می تواند به نگارش در بیاورد.
در کتاب دیگری از این انتشارات, «موسی در مصر» که شامل 16 صفحه است، با همان ساختار، داستان زندگی حضرت موسی (ع) را پس از ازدواج و رسیدن به مقام نبوت بیان می کند، تا آنجا که حضرت موسی (ع) با معجزاتش به مصر می آید و فرعون و یارانش را به راه خدا پرستی دعوت می کند.
یکی از نقاط ضعف در این کتاب نیز همانند کتاب های دیگر این مجموعه، استفاده نکردن از منبع اصلی و سندیت قرآنی داستان است. در اینجا ظاهراً تحریفاتی در داستان حضرت موسی (ع) صورت گرفته است. مشخص نیست نویسنده، اصل منابع و سندهای خود را از کجا گرفته است؛ زیرا بیان داستان با آیات قرآن و روایات اسلامی همسویی ندارد. تصاویر نیز با اینکه زیبا هستند، ولی جایگاه معنایی خود را نیافته اند. نگاه کنید به تصویر شمارة 16.
12. مجموعه کتاب های «فندق» از نشر افق با زبان و تصاویری بسیار لطیف و ساده به بیان آموزه های دینی و آشنایی با مضامین اخلاقی برای کودک می پردازد. یکی از نقاط قوت این مجموعه، آن است که به موضوعات و آیات قرآنی به صورت مستقیم نمی پردازد، بلکه با توجه به شناخت توانمندی ها، علایق و نیازهایِ کودک در این ردة سنی، کتاب ها نشر یافته اند. کتاب «می خواهم نماز بخوانم» با تصویرگری آقای حسین صلواتیان، نمونه ای از این مجموعه می باشد که به آشنایی و آموزش نماز برای خردسالان می پردازد. کودک با دیدن تصاویر، پی به پیام داستان ها می برد و خود را به جای قهرمان تصویریِ کتاب می گذارد که با هدایت و صمیمیت خانواده (پدر، مادر و ...) به شیرینی، آموزه های دینی و قرآنی را فرا می گیرد. نکتة قابل توجه و تأکید آن است که این مجموعه کتاب ها با تدبّر، شناخت و علم طراحی شده است. در اهداف کتاب آمده است: «از آنجا که نماز برای این گروه سنی واجب نیست، اصل، بیشتر بر ایجاد علاقه و انگیزه بوده است تا آموزش کامل و دقیق.» نگاه کنید به تصویر شمارة 17.
13. از انتشارات بیان جوان، مجموعه کتاب هایی در خصوص آشنایی و انس کودکان با قرآن داریم که در آنها تلاش شده است کودک را از طریق تصاویر، با مضامین و سوره های جزء سی قرآن کریم آشنا کند. کتاب «خبر بزرگ» که به تعبیر خودش نخستین تفسیر گرافیکی قرآن در جهان است، توسط چهار تصویرگر اجرا شده است. اگر چه به نظر می رسد تلاش این گروه و نویسندة محترم آن، آقای محمد بیستونی، روشی بسیار صادقانه و جستجوگرانه است، اما نمی توان این نکته را نادیده گرفت که این مجموعه از آثار، هنوز نتوانسته است با ردة سنی خود ارتباط عمیقی برقرار کند. تصاویر و نوشتار می بایستی هماهنگی معنادارتری پیدا کنند و متناسب با مخاطب خود شکل پذیرند. تصویر شمارة 18 نمونه ای از آثار این مجموعه است.
14. «پیک نماز» کتابی است از انتشارات نشر فرهنگ اسلامی که در اندازه ای متفاوت و قابل حمل و نقل بسیار راحت برای کودک تهیه شده است. این کتاب که به آموزش نماز برای کودک دبستانی می پردازد، فاقد تصویرگری توانمند است و متن آن اگرچه ساده نگارش یافته، اگر با شماره و یا علائمی خاص ترتیب می یافت و یا طبقه بندی می شد، برای کودک بیشتر قابل فهم می شد. تصویر شمارة 19.
15. «قصة آیه ها» (داستان سورة دهر در ستایش خاندان علی (ع) ) با متنی شعر گونه از آقای مصطفی رحماندوست و تصویرگری آقای حسین صلواتیان، از کتاب های با ارزش در این زمینه است که با بیانی لطیف، تفسیری زیبا و ساده به سورة انسان داده است. این کتاب با تصویرگری ساده ولی پر مغز و رنگ های ملایم، روحی هماهنگ و متعالی یافته است. این کتاب از نادر کتاب هایی برای کودکان است که صورت و معنا، هماهنگ و زیبا، در کنار یکدیگر آمده اند و بار محتوایی برای کودکان دارند. تصویر شمارة20.
کتاب هایی چون «دوست خدا»، «هدیة خدا»، «دوست من قرآن»، «قصه های قرآن»، «آخرین پرنده»، «آخرین سنگ »، «حیوانات بهشت»، «خدایی جز الله نیست»، «با نیکی و عدالت، قشنگ میشه رفاقت», « I see allah everywhere»، «چند تا ستاره وای خدا»و «از آسمون تا اینجا» از دیگر کتاب های مورد ارزیابی قرار گرفته در این مقاله بود که از نظر شیوة اجرا، چاپ و تصویرگری وجوهی مشترک با سایر کتاب ها داشت.
دو کتاب اخیر،«چند تا ستاره وای خدا» و «از آسمون تا اینجا», تصویر شمارة 21 و22 از انتشارات کانون پرورش فکری از جمله کتب قرآنی هستند که راه جدیدی را در بیان مضامین قرآنی در پی گرفته اند. این مجموعه کتاب ها با اشعاری ساده، کودک را با آیات الهی آشنا و تلنگری در ذهن او ایجاد می کند. همچنین با تصاویری جذّاب و ظریف با کودک ارتباط برقرار می کند. این دو کتاب از نظر متن و تصاویر، متفاوت از بقیة کتاب ها هستند؛ زیرا به مضامین قرآنی به صورت غیر مستقیم می پردازند. تصاویر این کتاب ها نیز بسیار لطیف، ساده و صمیمی، با رنگ هایی درخشان و پرحرارت با خلوصی چشم گیر نقاشی شده اند.
همان گونه که ملاحظه شد، جز چند انتشارات، مابقی با مبحث تصویرگری به صورت جدی و ضروری برخورد نکرده اند. بسیاری از این کتاب ها از نظر تصویرگری دارای نقاط ضعف هستند. در برخی از آنها اصول زیباشناسی هنر ی برای مخاطبان دبستانی و پیش دبستانی لحاظ نشده است، دسته ای دیگر حرمت های تصویری را حفظ نکرده اند. مسلماً ما اجازه نداریم چهرة پیامبران را به گونه ای به تصویر درآوریم که تصوّر ناشایستی در ذهن کودک ایجاد کند. حرمت پیکر پیامبران و اولیاءالله بایستی در تصاویر حفظ شود تا در ذهنیت کودک، تصویری شایسته، متناسب با شخصیت و هویت حقیقی رسولان نقش بندد.
در بعضی از این کتاب ها، تصاویر، خشن و پرخاشگرند و با روحیه و علایق کودکان سازگاری ندارند و در بعضی دیگر، تصاویر با فرهنگ و رسوم ما همخوانی ندارد. تنها در تعداد بسیار معدودی از تصاویر، وجه جستجوگری و خلاقیت کودک مورد توجّه قرار گرفته است. از آنجایی که این تصاویر می تواند در حافظة بلند مدت کودک باقی بماند و نقش تأثیرگذاری در جاذبه ها و دافعه های رفتاری، علایق و باورهای او داشته باشد، پرداختن به این امر به صورت علمی کاملاً ضروری و لازم به نظر می رسد. بنابراین می طلبد تا صاحبان نشریات از سه وجه آشنایی با مباحث قرآنی، آشنایی با روحیات و علایق کودکان و همچنین آشنایی با اصول تصویرگری به صورت تخصّصی به این موضوع بپردازند.
شاخصه های تصویرگری مناسب برای کتاب ها ی قرآنی کودکان
تصویرگری کتاب کودک، گرایشی مستقل در هنرهای تجسمی است که با آشنایی مخاطب در راستای یاری رساندن به ادبیات کودک و نوجوان به کار گرفته می شود. تصویرگران از نظر هنری باید متناسب با روح قصه، داستان یا مضمونِ ادبیات خاصی که کار می کنند، به تصویرگری بپردازند. در تصویر کردن مضامین بلند، متعالی و انسان ساز آیات قرآن کریم، ظرافت و دقت کار صد چندان می شود.
پیوند و آشنایی تصویرگر با موضوعات مذهبی، اعتقاد و باور به آن و همچنین شناخت روح بلند قرآنی در کار او کاملاً مشهود خواهد بود. یکی از کارهای زیبای آموزش و پرورش در دو سالة اخیر، انتشار کتاب های آموزش قرآن و تعلیمات دین برای کودکان سال های اولیة دبستان در قالب کتاب های زیبای «هدیه های آسمانی» است. در جلد کتاب «هدیه های آسمانی» سوم دبستان، نقاشی ای از چهرة شاداب دختر بچه ای را می بینیم که پرحرارت و با انرژی با پوشش اسلامی ظاهر شده است. رنگ های درخشان، نقاشی ساده و زیبا، قطع کتاب و چاپ نسبتاً خوب، بر جذابیت آن افزوده است. بی تردید این تصویر در مخاطب خود ایجاد علاقه می کند. در این مسیر هر قدر با ظرافت و وسواس حرکت کنیم، نتیجة بهتری خواهیم گرفت. تصویرگری های آیات قرآنی می بایستی بدون تردید هم شأن موضوعاتش، متعالی، پاک و روحبخش و نورانی باشد.
بیان باورهای دینی در قالب تصاویری ساده، سرزنده، آرامش بخش، شادی آفرین، نشاط آور و پرتحرک، مخاطبان کوچک ما را به فراگیری بیشتر موضوع جذب می کند و در عین حال در او ایجاد رغبت برای مطالعه و خواندن موضوع می کند.
عالم کودکی، عالم پاکی و بی آلایشی است. کودک، عاشق تحرّک، هیجان، شلوغی، شادابی و خنده است. او از هرگونه تلاطم هیجان انگیز و نشاط آور و جستجوگری استقبال می کند و اگر غیر از این باشد، صاحب روحی بیمار خواهد بود. موسیقی، داستان و نقاشی وقتی در یک اثر انیمیشن با هم پیوند می خورند، روح و ذهن کودک را درگیر می کنند. تصاویر به او الگو می دهند و شخصیت سازی می کنند. امروزه بسیاری از مبادی رفتاری کودکان با شخصیت های کارتونی و عروسکی چون سوپر من، باربی، اسپایدرمن، زورو و ... ساخته می شود.
ین ادعا گزاف نخواهد بود اگر بگوییم نقش تصویرگری بر روح و ذهن کودک آن قدر عمیق است که اندیشه و تفکر و هویتِ کودک را متأثر از خود می کند، به او مفاهیمی را می آموزاند و سلیقة او را تغییر می دهد. غربی ها بیش از یک قرن است که از طریق تصاویر قهرمان های انیمیشن در فیلم های متحرک، کتاب ها، عروسک ها و اسباب بازی هایی که از این شخصیت ها تولید می کنند، بر ذهن، روح، سلیقه و رفتار کودکان جهان تسلط یافته اند و همان گونه که شاهد هستیم، فرهنگ خود را از این طریق به همة دنیا سرایت داده اند. بسیاری از کودکان مایلند همچون قهرمان های کارتون ها لباس بپوشند، حرف بزنند، بیندیشند و رفتار کنند. متأسفانه امروزه به دلیل رشد برنامه های نرم افزاری بازی های جنگجویانه و خشن- که آموزش غیر مستقیم رفتارهای ناهنجار، قتل و بی رحمی و کشتار و جنسیت گرایی و مدگرایی را در بین کودکان رواج می دهد - و همچنین توجه اصلی سازندگان آن به خاستگاه های روحی ـ روانی کودکان و آشنایی با نیازهای آنان، این گونه شخصیت های کاذب مورد توجه و استقبال خوبی نیز قرار گرفته است.
جای آن دارد در چنین شرایطی، متولیان تعلیم و تربیت کودکان نه در جهت تقابل، بلکه بیش از آن، در جهت رشد و اشاعة مفاهیم والای اخلاق و باورهای قرآنی، تلاشی عالمانه انجام دهند. با امید به آنکه چنین مراکزی چه به عنوان دارالقرآن ها، مربیان مدارس، انیماتورها و یا ناشران موضوعات قرآنی برای کودکان، وجه غالب اهداف خود را، نه فقط تأمین منافع مالی، بلکه بیش از آن، رشد روحانیت و معنویت در میان کودکان (نسل آینده) قرار دهند.
در این قسمت مواردی برای هر چه پربارتر شدن تصویرگری مضامین قرآنی پیشنهاد می شود و تفاوت آن با تصویرگری سایر کتاب ها ی کودکان بیان می گردد.
1. تصویرگر این کتاب ها می بایستی علاوه بر آشنایی با آیات و سوره های قرآنی، به حرمت و قداست آن اعتقاد داشته باشد.
2. علایق و روحیات کودکان مقطع سنی را که برای آن کار می کند، بشناسد و بر اساس نیازهای سنی آنان طراحی و رنگ آمیزی کند. مانند تصاویر 21 و 22.
3. تصویرگران، می بایستی آشناییِ اولیه ای با مبانی تجسمی داشته باشند و با آگاهی از ویژگی های ترکیب بندی، رنگ، خط، بافت، شکل و نقش، به امر تصویرگری بپردازند. ایشان می توانند با کاربرد اصولی این مبانی، تصاویری هماهنگ و جذاب ارائه کنند.
4. استفاده از تصاویر ریتم دار و هماهنگ، استفاده از خطوط نرم و لطیف، استفاده از رنگ های درخشان و پر جذبه، هماهنگی رنگ و شکل در یک قالب مشترک، در بیان محتوایی مضامین و قصص قرآنی برای کودکان بسیار مفید خواهد بود.
5. همچنین پس زمینة تصاویر می بایستی به بیان معنایی و محتوایی اثر کمک کند. مانند تصویر شمارة 20.
6. بهره گیری از بافت ها و تکنیک هایی که مناسب با محتوای آیات باشد، متأسفانه در هیچ یک از تصاویر مورد بحث وجود ندارد.
7. استفاده از الگوهای مناسب فرهنگی در پوشش و آرایش مو و صورت.
8. ساختار تصاویر مضامین قرآنی، می بایستی مناسب با بیان آیات باشد؛ یعنی اگر داستانی به صورت مستقیم صحنه پردازی شده است، مانند قصص انبیا، شخصیت پردازی شود، مانند تصویر7 و8، و اگر از تشبیه و تمثیل های قرآنی بهره گرفته، تصاویری ذهن گرا و خیالی را مناسب با آیات نقش کند. مانند تصویر شمارة20.
بدون تردید در تصویرگری موضوعات غیر قرآنی، دستِ هنرمند برای نقش کردن داستان و روایات بازتر است؛ زیرا نیازی به حفظ حرمت و یا رعایت اصول اخلاق دینی ندارد. از این رو او می تواند از تکنیک ها و بیان تصویری خلاق تری بهره گیرد و ذهنیات خود را نوگرایانه به نقش در آورد. در حالی که این امر برای تصویرگران موضوعات قرآنی بسیار محدودتر است.
نتیجه گیری
هدف از ارائة این مقالة، شناخت ویژگی های بیان تصویری، به عنوان یکی از کاربردی ترین روش های آموزشی مفاهیم قرآن کریم برای کودکان دبستانی است. کاربرد صحیح نقش و تصویر و رنگ در شیوه های آموزشی به درک و شناخت بهتر کودک کمک می کند. با اعمال این روش، توجه کودک به آیات قرآنی بیشتر و ارتباطش با مفاهیم قرآنی عمیق تر می شود.
در دورة معاصر برای آموزش مفاهیم قرآنی به کودکان، می بایست از روش های غیر مستقیمی بهره برد که با ذوق و زیبایی و ریتم همراه باشد. استفاده از شیوة بیانی غیر مستقیم مانند داستان پردازی، شعرگویی، نمایش، فیلم، انیمیشن موفقیت بیانی تأثیرگذاری دارد و روح مخاطب را ناخودآگاه درگیر و انگیزة پذیرش مطلب را بیشتر می کند.
در روایتی عمیق از امام صادق (ع) بر این مطلب تأکید شده است؛ «کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم» «مردم را به غیر زبانتان (به سوی خدا) بخوانید.» (حر عاملی،15/ 246)
غیر زبان یعنی چه؟ مسلماً در اینجا منظور حضرت فقط بیان عملی در برابر بیان لفظی و کلامی نیست، بلکه ایشان ما را دعوت می کنند که از شیوه های گوناگون، زبان ها و بیان های مختلف استفاده کنیم. شیوه ها و روش هایی که مطلوب و مناسب تر برای رساندن معنا و مفاهیم عمیق باشد و تأثیرگذار باشد. روش هایی متناسب با نیازها و پیشرفت های زمانه. یکی از راه های مناسب برای بیان موضوعات قرآنی برای کودک و حتی بزرگسال، زبان تصویر است. اگر چه در حال حاضر نیز بسیاری از مراکز آموزشی قرآن کریم و همچنین نشریات و مؤسسات انتشاراتی به این شیوه مبادرت می کنند، ولی تأثیرگذار نیست و یا آنکه بسیار مقطعی عمل می کند؛ زیرا از روش تصویرگری، استفادة صحیح و علمی نمی شود. مشکلی که وجود دارد، آن است که بسیاری از این مؤسسات اصولاً به صورت علمی و تخصّصی با ویژگی های بیان تصویری آشنایی ندارند، امکان استفادة درست و بهینه را از این رشته نداشته و از موفقیت چشمگیری در این زمینه برخوردار نیستند. با تلاش، شناخت و جدی گرفتن این روش و استفادة منطقی از آن می توان در جهت رشد فراگیر و درک بهتر و عمیق تر قرآن کریم به کودکان امروز کمک کرد. کودکانی که مردان و زنان آیندة جامعة ما را می سازند.
منابع و مآخذ
1. احمدی، علی اصغر؛ اصول تربیت، انجمن اولیا و مربیان، تهران،1381ش.
2. باهنر، ناصر؛ آموزش مفاهیم دینی همگام با روانشناسی رشد، چاپ و نشر بین المللی سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، تهران، 1381ش.
3. برادری، احمد؛ خدایی جز الله نیست، تصویرگر: آفرین ذبیح مند، یگانه مهر، تهران، 1383ش.
4. بهجت، احمد؛ هدهد سلیمان، ترجمه: سرور کتبی، سروش، تهران، 1385ش.
5. بیستونی، محمد؛ خبر بزرگ، تصویرگران: حمید رضا خوشنام، بیتا حامد محمدیان، بیان جوان، تهران، 1383ش.
6. ................... ؛ خدای من، تفسیر گرافیکی سوره ناس، تصویرگران: حداد، خوشنام، محمدیان، بیان جوان، تهران، 1385ش.
7. پیاژه، ژان؛ شکل گیری نماد در کودکان، مترجم؟، نشر نی، تهران، 1382ش.
8. تالشی، مریم؛ حضرت نوح (ج1 و2)، تصویرگر: آلفرد شجاع بابایی، ایران جوان، تهران، 1385ش.
9. ترکمان، منوچهر؛ هفت گفتار درباره آموزش قبل از دبستان، چاپ سوم، مدرسه, تهران، 1379ش.
10. تی تبائ، رابرت؛ الفبای مدیریت کلاس درس، مترجم: دکتر محمد رضا سرکارانی، چاپ پنجم، تهران، 1384ش.
11. حرعاملی، محمدبن الحسن؛ وسائل الشیعة، مؤسسه آل البیت، احیاءالتراث، قم، 1412ق.
12. دورکی، نورا؛ حیوانات بهشت، ترجمه: نرجس عربانی، تصویرگر: سیمون تریت وی، سروش، تهران، 1383ش.
13. دهنوی، حسین؛ نسیم مهر، خادم الرضا علیه السلام، مشهد، 1384ش.
14. رزاقی، زهرا؛ آموزش مفاهیم قرآن با رنگ آمیزی تصاویر، اسحاق، تهران، 1386ش.
15. رضا مهجور، سیامک؛ روان شناسی بازی، ساسان، تهران،1380ش.
16. سلیمانی، افشین؛ کلاس خلاقیت، انجمن اولیا و مربیان، تهران،1381ش.
17. شعاری نژاد، علی اکبر؛ ادبیات کودکان، چاپ بیست و چهارم، اطلاعات, تهران، 1385ش.
18. شفیع آبادی، عبدالله؛ راهنمایی و مشاوره کودک، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، تهران، 1379ش.
19. صفوی، امان الله؛ روش ها وفنون الگوهای تدریس، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، تهران، 1383ش.
20. فلسفی، محمد تقی؛ گفتار فلسفی کودک از نظر وراثت و تربیت، هیئت نشر معارف اسلامی، 1340ش.
21. کریمی نیا، محمد علی؛ الگوهای تربیت کودکان و نوجوانان، چاپ اول، مؤلف، قم، 1375ش.
22. کلمر، هریس؛ آموزش مسئولیت به کودکان، ترجمه: پروین علی پور، به نشر، تهران، 1379ش.
23. کورتیس، آودری؛ برنامه درسی برای کودکان پیش دبستانی، ترجمه: محمد اطهاری، مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی محراب قلم، تهران،1380ش.
24. مجموعه ترانه های خانه، از آسمون تا اینجا، کانون پرورش فکری، تهران، 1385ش.
25. یاب، ایرِیس؛ کلیدهای آموختن به کودکان درباره خدا، ترجمه: مسعود حسامی زاده، کتاب های دانه، تهران، 1382ش.
26. یول، جرج؛ نگاهی به زبان (بررسی زبان شناختی)، ترجمه: نسرین حیدری، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، تهران، 1374ش.
منابعCD
آموزش جزء سی قرآن برای کودکان به همراه قصه های جذاب قرآنی، گنجینه معرفت.
قصه های پیامبران(1)، گنجینه معرفت.
نرم افزار قرآنی رضوان، شرکت میثاق نوین.
نرم افزار قرآن کودکان یادگیری، انتشارات بنی هاشم، اصفهان.
تبلیغات
