پژوهشى در نظریه «اعجاز عددى و ریاضى قرآن» (مقاله پژوهشی حوزه)

قرآن کریم آخرین کتاب آسمانى است که بر آخرین پیامبر الهى حضرت محمد مصطفى‏صلى الله علیه وآله وسلم فرود آمد و جهان و جهانیان را به نور کمال و هدایت زینت بخشید. این کتاب گرانسنگ علاوه بر اینکه معجزه جاوید پیامبر گرامى اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم بود، نشان صدق و راستى نبوت آن حضرت نیز به شمار مى‏آمد. از اینرو اعجاز قرآن از همان اوایل ظهور اسلام مورد توجه و اهتمام مسلمانان قرار گرفت. و علما و دانشمندان زیادى در طول تاریخ براى دفاع از ساحت قرآن کریم و اثبات اعجاز آن، کتابها و مقالات زیادى در این زمینه نوشتند که مراجعه به آنها این مدعى را اثبات مى‏نماید. این بزرگان، نظرى همه جانبه به اعجاز قرآن داشتند و وجوه مختلفى را براى آن ذکر کرده‏اند و خاطرنشان ساخته‏اند که کلام الهى علاوه بر فصاحت و بلاغت (اعجاز بیانى) برخوردار از جنبه‏هایى از اعجاز است که در هیچ کتاب دیگرى نظیر ندارد مثل:آموزه‏ها و معارف عالى (اعجاز معانى)، هماهنگى و عدم وجود اختلاف، اخبار غیبى، طرح مسائل دقیق علمى (اعجاز علمى)، آفرینش‏هاى هنرى و... یادکرد این نکته ضرورى است که هیچ کس نمى‏تواند مدعى بررسى همه جانبه ابعاد اعجاز قرآن باشد؛ زیرا بسیارى از رمزها و شگفتى‏هاى قرآن هنوز بر ما پوشیده مانده است و این مجال براى تمامى محققان و پژوهشگران گشوده است تا با تدبر و تعمق بیشتر در قرآن کریم پرده از این رموز برگیرند. یکى از جنبه‏هاى نوظهور اعجاز قرآن که در قرن اخیر مورد توجه قرآن‏پژوهان قرار گرفته و کتابهاى زیادى در رد و اثبات آن نوشته شده است، اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن کریم است که در صدد اثبات نظم اعجاز گونه عددى و ریاضى این کتاب الهى است. در این نوشتار برآنیم تا پژوهشى پیرامون این جنبه اعجاز قرآن داشته باشیم و ضمن بیان بضعى موارد آن، دیدگاه موافقان و مخالفان را یادآورى نموده و در نهایت نظرنهایى را پیرامون اعجاز عددى قرآن بیان نماییم.
نظریه اعجاز عددى و ریاضى قرآن
این نظریه که بیانگر نظم اعجاز گونه عددى و ریاضى قرآن کریم است، نخستین بار توسط دکتر رشاد خلیفه مطرح گردید و باعث حیرت و شگفتى مردم شد. رشاد خلیفه تحصیلات جدید خود را تا مقطع کارشناسى در دانشکده کشاورزى «عین الشمس» قاهره گذراند، سپس در دانشگاه آریزونا آمریکا در سال‏هاى 1959 تا 1961 میلادى مقطع کارشناسى ارشد را پشت سر گذاشت و سپس دکتراى خود را در رشته بیوشیمى گیاهى در سال 1964 میلادى از دانشگاه کالیفرنیا دریافت کرد.1 او به مدت سه سال کار مداوم در مورد قرآن با استفاده از رایانه تحقیق کرد و نتایج تحقیقات خود را در سال 1351 شمسى (1972 م( به رسانه‏هاى گروهى و روزنامه‏ها داد.2 کتاب وى نیز تحت عنوان «معجزة القرآن‏الکریم» در سال 1983 میلادى در بیروت چاپ شد3 و به زبان انگلیسى نیز در آمریکا چاپ شد.4 رشاد خلیفه همچنین صاحب ترجمه قرآن به زبان انگلیسى در 12 جلد و بنام «ترجمه استاندارد انگلیسى از قرآن کریم» است که ده سال براى بدست آوردن یک متن انگلیسى بهتر و نزدیکتر به اصل آن تلاش کرد و انگیزه خود را از این ترجمه وجود نارساییها و غلطهاى فاحشى مى‏داند که در ترجمه‏هاى موجود در زبان انگلیسى وجود دارد و گاه عمدى است.5 اما آنچه باعث شهرت دکتر رشاد خلیفه در جهان گشت، همین نظریه اعجاز عددى قرآن و موضوع عدد نوزده و مفتاح حروف مقطعه در قرآن است که وى در کتابش «معجزة القرآن‏الکریم» به طرح آن پرداخت. وى معتقد بود که کلید رمز اعجاز قرآن عدد نوزده مى‏باشد که برابر تعداد حرف «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» است و این آیه را کلید معجزه جاوید قرآن مى‏دانست که بر سینه پاک پیامبر گرامى اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم توسط فرشته وحى نازل شده است. از اینرو به دنبال مصادیق عدد نوزده یا مضربى از این عدد در قرآن بود و نمونه‏هاى قرآنى بسیارى بیان کرد. وى همچنین در پى اثبات اعجاز قرآن به سراغ حروف مقطعه قرآن رفت و براى کشف معانى و اسرار حروف مقطعه از رایانه کمک گرفت و به نتایجى در این زمینه رسید که به برخى از آنها اشاره مى‏کنیم: نسبت حرف «ق» در سوره «ق» از تمام سوره‏هاى قرآن بدون استثناء بیشتر است. مقدار تکرار حرف «ص» در سوره «ص» به تناسب مجموع حروف سوره از هر سوره دیگر بیشتر است و نیز حرف «ن» در سوره «قلم» بیشترین تکرار را در 114 سوره قرآن دارد و...6 این کار رشاد خلیفه مورد اقبال و ادبار قرآن‏پژوهان قرار گرفت؛ به طورى که همواره بحثهایى در تأیید یا رد نظریه اعجاز عددى وى وجود داشته و دارد و امروزه کتابهاى بسیارى در این زمینه به رشته تحریر در آمده است. یکى از کسانى که راه رشاد خلیفه را ادامه داد، قرآن‏پژوه معاصر مصرى، عبدالرزاق نوفل است که در کتاب خود «الاعجاز العددى فى القرآن الکریم» و «معجزة الارقام و الترقیم» به طرح، بسط و توسعه نظریه اعجاز عددى قرآن پرداخت و با ذکر پاره‏اى از کلمات کلیدى قرآن و تکرار آنها در قرآن، عجایب و غرایبى را در این باره استخراج کرد که باعث حیرت و تعجب همگان شد. که به برخى از آنها اشاره مى‏شود: کلمات «دنیا» و «آخرت» به صورت مفرد در آیات قرآنى به طور مساوى هر کدام 115 مرتبه به کار رفته است. دو کلمه «شیطان» و «ملائکه» در قرآن 68 مرتبه به صورت جداگانه به کار رفته است. لفظ «حیات» و مشتقات آن به تعداد لفظ «موت» و مشتقات آنها به تعداد 145 مرتبه در قرآن به کار رفته است...7 همچنین ابوزهراء النجدى قرآن‏پژوه شیعى در ادامه کار آقاى نوفل به مواردى دیگر از اعجاز عددى قرآن دست یافت و در کتاب خود به نام «من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن الکریم» مطرح ساخت که به نمونه‏اى از آنها اشاره مى‏شود: کلمه «ساعة» 24 مرتبه و به تعداد شبانه روز در قرآن به کار رفته است. همچنین «سماوات السبع» 7 مرتبه، «سجده» و مشتقات آن 34 مرتبه (به تعداد سجده‏هاى نمازهاى شبانه‏روز) لفظ «شیعه» و مشتقات آن 12 مرتبه و مشتقات «فرقه» 72 بار مطابق با حدیث نبوى‏صلى الله علیه وآله وسلم8و... در قرآن کریم به کار رفته است.9 افراد دیگرى نیز در این زمینه کتاب نوشته‏اند که به تفصیل در قسمت دیدگاه موافقان و مخالفان اعجاز عددى قرآن بدان خواهیم پرداخت. نکته‏اى که مؤلفان این کتاب‏ها به آن اشاره کرده‏اند این است که اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن چیزى نیست که به طور تصادفى و قهرى پدید آمده باشد؛ بلکه ارتباط موضوعى کلمات و تناسب در تکرار الفاظ قرآن و همچنین اعجاز عدد 19 و رموز حروف مقطعه از روى حکمت و هدف بوده است که امروزه با تدبّر و تفّکر در آیات قرآنى و همچنین استفاده از رایانه بدست آمده است که همه این موارد دلالت بر اعجاز قرآن دارد. البته اینها در حد توان محدود صورت گرفته است و چه بسا با تأمل و دقت بیشتر رموز بیشترى از قرآن کشف شود. همان‏طورى که این اتفاق افتاده است. حال با وجود چنین اعجازى در قرآن که از توان همه انسانها خارج است، چگونه ممکن است که این آیات از فرد امى و درس نخوانده‏اى مثل پیامبر گرامى اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم صادر شده باشد؟! بنابراین قرآن کتابى الهى و آسمانى است که به عنوان معجزه جاوید آخرین پیامبر آسمانى، براى همه جهانیان نازل شده است. نکته دیگر اینکه فهم و درک اعجاز عددى و ریاضى قرآن نیازى به دانستن علوم و فنون مشکل و پیچیده قرآنى ندارد، حتى آشنایى عمیق به زبان عربى نیز ضرورت ندارد. همه انسانها مى‏توانند به این شمارش اقدام نمایند و حقایق نهفته در آن را تجربه کنند. از سوى دیگر چون این مباحث با زبان اعداد و ریاضى بیان شده است، دیگر جایى براى اختلاف نظر در مورد ارقام و اعداد وجود نخواهد داشت و مباحثى مستند است که هر کسى آن را تصدیق مى‏کند. ما در این نوشتار برآنیم تا به معرفى بخشى از این جنبه اعجاز قرآن بپردازیم (چرا که پرداختن به همه موارد آن به جهت کثرت، کارى مشکل و غیرممکن است) و دیدگاه موافقان و مخالفان این نظریه و در نهایت نظرنهایى را در این زمینه بیان نماییم.
مواردى از اعجاز عددى و ریاضى قرآن
تعداد کتاب‏ها و مقالاتى که پیرامون اعجاز عددى و ریاضى قرآن نوشته شده است، بسیار زیاد است و هر کدام از این کتاب‏ها به نوبه خود به موارد متعدد از این اعجاز اشاره نموده‏اند؛ به گونه‏اى که شمارش و یادکرد همه این موارد کارى بس مشکل و بیرون از حوصله این گفتار است. بنابراین ما فقط به ذکر مواردى از این اعجاز بسنده مى‏کنیم. با بررسى و تأمّل در این کتاب‏ها به این نتیجه رسیدیم که تقریباً موارد مطرح شده در اعجاز عددى و ریاضى قرآن را مى‏توان در سه بخش کلى زیر تقسیم‏بندى نمود:
بخش اول: اعجاز عدد 19
بخش دوم: حروف مقطعه و ارتباط با عدد 19
بخش سوم: تناسب در تکرار الفاظ قرآن
البته شایان یاد است که علاوه بر اعجاز عدد 19 در کتاب‏هاى مربوط به اعجاز عددى، به اعجاز اعدادى مانند: 99 ،13 11، 9 ،1 و... نیز پرداخته شده است که به جهت رعایت اختصار در این نوشتار از ذکر آنها خوددارى مى‏کنیم.10 اعجاز عدد 19 صاحبان نظریه اعجاز عدد 19 در قرآن کریم به آیاتى از سوره مدّثّر استناد کرده‏اند که این عدد براى موکلان آتش ذکر شده است: «... فَقالَ إِن هذا إلاّ سِحرٌ یُؤثَرُ. إِن هذا إِلاّ قَولُ البَشَرِ. سَاُصلیهِ سَقَرَ. وَ ما أدراکَ ماسَقَرُ. لاتُبقى وَ لا تَذَرُ. لَوّاحَةٌ لِلبَشَرِ. عَلَیها تسعَةَ عَشَرَ. وَ ما جَعَلنا اصحابَ النّارِ إِلاّ مَلائِکَةً وَ ما جَعَلنا عِدَّتَهُم إِلاّ فِتنَةً لِلَّذینَ کَفَروُا لِیَستَیقِنَ الَّذینَ اوتوُا الکِتابَ وَ یَزدادَالَّذینَ آمَنوُا إیماناً وَ لایَرتابَ الَّذینَ اوتوُا الکِتابَ وَ المؤمِنوُنَ وَ لِیَقولَ الَّذینَ فى قُلُوبِهِم مَرَضٌ وَ الکافِرونَ ماذا ارادَاللَّهُ بِهذا مَثَلاً کَذلکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَن یَشاءُ وَ یَهدى مَن یَشاءُ وَ ما یَعلَمُ جُنوُدَ ربِّکَ إلاّ هُوَ وَ ما هِىَ إلاّ ذِکرى لِلبَشَرِ.» (مدثر/ 24-31) «و سرانجام گفت: «این (قرآن) جز افسون و سحرى همچون سحرهاى پیشینیان نیست! این فقط سخن انسان است (نه گفتار خدا)!» (امّا) به زودى او را وارد سقر ]= دوزخ[ مى‏کنم! و تو نمى‏دانى «سقر» چیست! (آتشى است که) نه چیزى را باقى مى‏گذارد و نه چیزى را رها مى‏سازد! پوست تن را به کلى دگرگون مى‏کند! نوزده نفر (از فرشتگان عذاب) بر آن گمارده شده‏اند! مأموران دوزخ را فقط فرشتگان (عذاب) قرار دادیم، و تعداد آنها را جز براى آزمایش کافران معین نکردیم تا اهل کتاب ]= یهود و نصارى[ یقین پیدا کنند و بر ایمان مؤمنان بیفزاید، و اهل کتاب و مؤمنان (در حقانیت این کتاب آسمانى) تردید به خود راه ندهند، و بیماردلان و کافران بگویند: «خدا از این توصیف چه منظورى دارد؟!» (آرى) این گونه خداوند هر کس را بخواهد گمراه مى‏سازد و هر کس را بخواهد هدایت مى‏کند! و لشگریان پروردگارت را جز او کسى نمى‏داند، و این جز هشدار و تذکرى براى انسانها نیست!» در سوره مدّثّر تمامى آیات بسیار کوتاه هستند جز آیه 31 که در بردارنده حکمت عدد نوزده است. خداوند در این آیه مى‏فرماید: شماره آنها را آزمایشى براى کافران قرار دادیم تا اهل کتاب (یهود و نصارى) یقین پیدا کنند و ایمان مؤمنان افزوده شود و اهل کتاب و مؤمنان تردید به خود راه ندهند و کافران بگویند: خدا از این توصیف چه منظورى دارد؟ حال با توجه به معناى آیه، چگونه عدد 19 مایه آزمایش و ابتلا و وسیله‏اى براى یقین و افزایش ایمان و حفظ از شک و تردید مى‏باشد؟! حکمت به کار رفتن عدد 19 در آیه چه مى‏باشد؟ گر چه مفسران پیرامون آیه مطالبى را بیان کرده‏اند. اما آیا نمى‏توان احتمال داد که آیه اشاره به اعجاز جدیدى از قرآن دارد که همان عدد 19 باشد؟ و این اعجاز وسیله‏اى است براى آزمایش کافران، افزایش ایمان مؤمنان و عدم شک و تردید اهل کتاب؟ به یقین چنین اعجازى صلاحیت دارد تا وسیله آزمایش کافران و افزایش ایمان و باعث عدم شک و تردید در مؤمنان و اهل کتاب باشد.11
مواردى از اعجاز عدد 19
اینک به ذکر پاره‏اى از موارد و مصادیق اعجاز عدد 19 در قرآن مى‏پردازیم:
الف( آیه بسمله
1- مهمترین و کلیدى‏ترین آیه قرآن یعنى «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» طبق رسم‏الخط عثمانى داراى 19 حرف است. 2- قرآن داراى 114 بسمله مى‏باشد که این عدد مضربى از عدد 19 است: (6*19) با این توضیح که در سوره توبه بسمله وجود ندارد و به جاى آن در سوره نمل علاوه بر ابتداى سوره در آیه 30 یک بسمله دیگر وجود دارد. 3- سوره توبه که بسمله ندارد، نهمین سوره قرآن است و اگر از ابتداى این سوره شمارش را آغاز کنیم، سوره نمل که دو بسمله دارد، نوزدهمین سوره خواهد شد:
توبه    یونس    هود    یوسف    رعد    ابراهیم    حجر    ...    نمل
1    2    3    4    5    6    7    ...    19
4- ترتیب سوره توبه در قرآن 9 و ترتیب سوره نمل 27 است. حال اگر ارقام سوره از توبه تا نمل را با همدیگر جمع کنیم، عدد 342 بدست مى‏آید که مضربى از عدد 19 است: (18*19)
توبه    یونس    هود    یوسف    رعد    ابراهیم    حجر    نحل    اسراء    ...    نمل
+9    +10    +11    +12    +13    +14    +15    +16    +17    ...    27    =342
ب: سوره حمد
5- مهمترین آیه قرآن یعنى «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» در ابتداى این سوره مى‏باشد که داراى 19 حرف است که کلید قرآن محسوب مى‏شود و در قرآن 114 مرتبه به کار رفته است: (6*19) 6- کلمه «اسم» در قرآن کریم 19 بار تکرار شده است. 7- کلمه «بسم» در قرآن کریم در سه موضع به کار رفته است:
ردیف    نام سوره    شماره سوره در مصحف    تعداد (بسم) به کار رفته
1    فاتحه    1    1
2    هود    11    41
3    نمل    27    30
جمع    3 سوره    39    72
حال اگر این اعداد را با هم جمع نماییم، عدد حاصل، مضربى از عدد 19 مى‏باشد: (72+39+3=114 (6*19 8- لفظ جلاله «اللَّه» در قرآن کریم 2698 بار به کار رفته است12 که این مضربى از عدد 19 است: (142*19) 9- کلمه «الرحمن» در قرآن 57 مرتبه به کار رفته است که مضربى از عدد 19 است: (3*19) 10- کلمه «الرحیم» در قرآن 114 مرتبه به کار رفته است13 که مضربى از عدد 19 است: (6*19) 11- سوره فاتحه داراى 7 آیه مى‏باشد و اگر ارقام آیه را به طور پشت سرهم از راست به چپ بنویسیم عدد حاصله از مضربهاى عدد 19 است: 1 2 3 4 5 6 7 ( 19 × 402859) 12- اگر تعداد حروف هر آیه را بنویسیم و در کنار هم قرار دهیم، عددى بدست مى‏آید که مضربى از عدد 19 است:
آیات    1    2    3    4    5    6    7
تعداد حروف    19    17    12    11    19    18    43
19 17 12 11 19 18 43 -> (19×2272732164301)
ج: سوره علق
13- اولین آیات نازله بر پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم یعنى آیات 1-5 سوره علق داراى 19 کلمه است. 14- عدد آیات سوره علق 19 آیه مى‏باشد. 15- تعداد حروف سوره علق 285 حرف مى‏باشد که مضربى از عدد 19 است. (15*19) 16- اولین آیات نازله بر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم (آیات 1-5) داراى 76 حرف است که مضربى از عدد 19 است (4*19) 17- اگر از آخرین سوره قرآن به طرف اول قرآن بشماریم، سوره علق نوزدهمین سوره خواهد بود.
ناس    فلق    اخلاص    مسد    نصر    کافرون    کوثر    ماعون    قریش    ...    علق
1    2    3    4    5    6    7    8    9    ...    19
د: سوره مدّثّر
18- این سوره همراه با بسم اللَّه 57 آیه است که مضربى از عدد 19 مى‏باشد: (3*19) 19 -19 آیه اول این سوره داراى 57 کلمه است که مضربى از عدد 19 است: (3*19) 20- آیه 31 که دربردارنده حکمت عدد 19 است، نیز از 57 کلمه تشکیل شده است: (3*19) 21- آیه 31 که 57 کلمه است، 19 برابر عدد کلمات آیه «علیها تسعة عشر» (57=19*3) 22- از آیه 1-30 یعنى تا آخر آیه «علیها تسعة عشر» 95 کلمه است که این عدد مضربى از 19 است: (5*19)
ه: اعداد در قرآن
23- اعداد صحیح به کار رفته در قرآن عبارتند از: 100000-50000-5000-3000-2000-1000-300-200-100-99-80-70-60-50-40-30-20-19-12-11-10-9-8-7-6-5-4-3-2-1 حال اگر این اعداد را که 30 عدد است، با هم جمع کنیم عددى بدست مى‏آید که مضربى از عدد 19 است: (162146=8534*19) 24- تعداد اعدادى که در قرآن ذکر شده است (چه صحیح و چه کسرى) بدون تکرار، برابر با 38 عدد است که این مضربى از 19 است: (2*19) 25- اگر تعداد دفعاتى که اعداد صحیح در قرآن به کار است را با هم جمع کنیم، عددى از مضربهاى 19 بدست مى‏آید:
عدد    1    2    3    4    ...    100000
تکرار در قرآن    +145    +15    +17    +12    ...    1->جمع=285(15×19)
عدد: 1 2 3 4 ... 100000 تکرار در قرآن 145+ 15+ 17+ 12 ... 1  جمع = 285 (19×15)
و: ترتیب سوره‏هاى قرآن
26- تعداد سوره‏هاى قرآن 114 سوره مى‏باشد که این عدد مضربى از 19 است: (6*19) 27- اگر اعداد فرد سوره‏هاى قرآن را با هم جمع کنیم عدد حاصله مضربى از 19 است: (171*19) 3249=113+ ... +17+15+13+11+9+7+5+3+1 28- اگر اعداد زوج سوره‏هاى قرآن را نیز جمع کنیم، عددى با مضرب 19 بدست مى‏آید: (174*19)3306=114+ ... +18+16+14+12+10+8+6+4+2 29- سوره‏هایى که شماره آنها در مصحف از مضربهاى عدد 19 است عبارتند از : 1. سورة مریم 19 (19×1) 2. سوره ص 38 (19×2) 3. سوره حدید 57 (19×3) 4. سورة انسان 76 (19×4) 5. سورة تین 95 (19×5) 6. سورة ناس 114 (19× 6) حال با توجه به این سوره هانتایج زیر بدست مى‏آید: الف( حاصل جمع این اعداد برابر با 399 مى‏باشد که مضربى از 19 است:  399 = 114+ 95+ 76 + 57+ 38+ 1919 × 21 ب( ترتیب نزول این سوره به ترتیب عبارت است از: 21-28-98-94-38-44 که جمع این عدد برابر است با 323 که این عدد مضربى از 19 است: (17*19) ج( حاصل جمع مجموع ترتیب در مصحف و ترتیب نزول برابر است با 722 که این عدد مضربى از 19 است: (19× 38 ) 722 = 323 + 399 مواردى که در مورد اعجاز عدد 19 در قرآن ذکر گردید، تنها گوشه‏اى از انبوه موارد و مصادیقى است که در کتب مختلف پیرامون این عدد آمده است.14 آیا ممکن است تمامى این موارد از روى اتفاق و تصادف باشد و هیچ حکمتى در آن نهفته نباشد؟!
حروف مقطعه و ارتباط با عدد 19
قبل از وارد شدن در بحث اعجاز عدد 19 در حروف مقطعه نکاتى در مورد حروف مقطعه یادآورى مى‏شود: 1. سوره‏هایى که داراى حروف مقطعه هستند، 29 سوره مى‏باشند که این عدد مساوى با حروف هجائیه در زبان عربى است که سوره‏هاى قرآن از آنها تشکیل شده است. 2. از 29 سوره که داراى حروف مقعطه هستند، 10 سوره از آنها حروف مقعطه آیه مستقل نیستند که آنها عبارتند از: «الر، الر، الر، المر، الر، الر، طس، ق، ص، ن» ولى 19 سوره باقیمانده از سوره‏هایى هستند که حروف مقطعه آنها آیه محسوب مى‏شود. 3. حروف فواتح سوره‏ها و مقطعه بدون تکرار، 14 حرف مى‏باشند: «ا، ل، م، ر، ص، ک، ه، ى، ع، ط، س، ح، ق، ن» 4. تعداد حروف مقطعه بدون تکرار 14 کلمه مى‏باشد: «بقره (الم)، اعراف (المص)، یونس (الر)، رعد (المر)، مریم (کهیعص)، طه، شعراء (طسم)، نمل (طس)، یس، ص، غافر (حم)، شورى (حم عسق)، ق، ن» 5. فقط سوره‏هاى «حوامیم»در ترتیب مصحف پشت سرهم هستند: 40، 41، 42، 43، 44، 45، 46 6. اولین سوره نازله از سور مقعطه، سوره قلم (ن)، سپس سوره ق و سپس سوره ص مى‏باشد. 7. محاسبات در این نوشتار بر اساس رسم الخط عثمانى است. در مورد اعجاز عدد 19 در حروف مقطعه مطالب زیادى در کتب مختلف بیان شده است که به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
الف( ترتیب سوره‏ها:
1- اگر از سوره بقره (الم) شمارش را آغاز کنیم، سوره طه نوزدهمین سوره خواهد بود.
بقره    آل عمران    نساء    مائده    ...    طه
1    2    3    4    ...    19
2- همچنین اگر از سوره طه شمارش را آغاز کنیم به سوره ص مى‏رسیم که نوزدهمین سوره خواهد بود. 3- همچنین اگر از سوره سجده (الم) شمارش را آغاز کنیم، سوره ق نوزدهمین سوره خواهد بود. 4- همچنین اگر از سوره ق شمارش را آغاز کنیم، سوره قلم (ن) نوزدهمین سوره خواهد بود. 5- سوره «مریم» (کهیعص) در قرآن نوزدهمین سوره مى‏باشد. 6- اگر از سوره مریم (کهیعص) شمارش را آغاز کنیم، سوره صافات نوزدهمین سوره خواهد بود که قبل و بعد از این سوره دو سوره یس و ص قرار دارند که از حروف مقطعه هستند. 7- تعداد سوره‏ها از سوره بقره (الم) تا سوره قلم (ن) 67 سوره مى‏باشد که اگر تعداد سوره‏هاى داراى حروف مقطعه را از آن کم کنیم، عدد حاصل از مضربهاى عدد 19 است: 67-29=38 (2*19( 8- اگر عدد حروف مقعطه (بدون تکرار) را که 14 حرف مى‏باشد، با تعداد کلمات حروف مقطعه (بدون تکرار) که آن نیز 14 کلمه مى‏باشد و تعداد سوره‏هاى داراى حروف مقطعه (29 سوره( جمع نماییم، عدد حاصله مضربى از عدد 19 خواهد بود: (19×3) 57 = 29 +14+ 14 9- از 29 سوره که داراى حروف مقطعه هستند، 10 سوره از آنها حروف مقطعه آیه مستقل نیستند که عبارتند از: یونس (الر) یوسف (الر) - هود (الر) - رعد (المر)- ابراهیم (الر) - حجر (الر) - نمل (طس) - ص - ق - قلم (ن). ولى در 19 سوره باقیمانده، حروف مقطعه آیه مستقلى مى‏باشد. 10- تعداد حروف مقعطه 38 حرف مى‏باشد که این مضربى از عدد 19 است: (2*19) 11- تعداد حروف مقطعه تا سوره مریم (کهیعص) که نوزدهمین سوره در ترتیب مصحف است، 19 حرف مى‏باشد و همچنین تعداد حروف مقطعه از سوره مریم تا سوره قلم (ن) که آخرین سوره داراى حروف مقطعه است، نیز 19 حرف مى‏باشد. 12- سوره‏هایى که حروف مقعطه آنها «الر» و «المر» است، در ترتیب مصحف به این صورت است: یونس (الر) - هود (الر) - یوسف (الر) - رعد (المر) - ابراهیم (الر) - حجر (الر). مجموع حروف این سوره‏ها برابر با 19 حرف مى‏باشد. 13- سوره ص در ترتیب مصحف، 38 است که مضربى از عدد 19 مى‏باشد: (2*19)
ب( تکرار حروف مقعطه
14- سوره ق داراى 57 «ق» مى‏باشد که این عدد مضربى از عدد 19 است: (3*19) 15- حرف «ق» در سورى شورى (حم عسق) 57 مرتبه به کار رفته است که مضربى از عدد 19 است: (3*19) 16- مجموع حرف «ق» در این سوره 114 است که مضربى از عدد 19 است: (6*19) 17- تعداد حرف «ن» 133 مى‏باشد که مضربى از عدد 19 است: (7*19) 18- تعداد حرف «ص» در سه سوره ذیل عبارتند از: 1. سوره اعراف (المص): 97 2. سوره مریم (کهیعص): 26 3. سوره ص: 29 مجموع : 152 (19×8) 19- مجموع تکرار دو حرف «ى» و «س» در سوره «یس» 285 مى‏باشد: (15*19) 20- مجموع تکرار حروف «ک»، «ه»، «ى»، «ع»، «ص» در سوره مریم (کهیعص) برابر با 798 مى‏باشد: (42*19)15
تناسب در تکرار الفاظ قرآن
1- کلمات «دنیا» و «آخرت» به صورت مفرد در قرآن هر کدام 115 مرتبه به کار رفته است. 2- دو کلمه «شیطان» و «فرشته» (ملائکه) در قرآن 68 مرتبه به صورت جداگانه به کار رفته است. همچنین مشتقات هر یک از این دو کلمه 20 مرتبه در قرآن به کار رفته است که جمعاً 88 مرتبه و به طور مساوى در قرآن آمده است. 3- دو لفظ زندگى «الحیاة» و مرگ «الموت» به طور مساوى در قرآن 145 مرتبه به کار رفته است. 4- کلمه‏هاى سود و زیان «نفع و ضرر» با مشتقاتشان هر کدام در قرآن 50 مرتبه تکرار شده است. 5- تابستان و گرما «الصیف و الحر» برابر با زمستان و سرما «الشتاء و البرد» به تعداد مساوى 5 مرتبه در قرآن به کار رفته است: لفظ تابستان و زمستان در قرآن یک مرتبه و گرما و سرما هر کدام 4 مرتبه ذکر گردیده است. 6- خوبى‏ها «صالحات» و بدى‏ها «سیئات» در قرآن به یک اندازه و به تعداد 167 مرتبه به کار رفته است. 7- کلمه «الرحمن» در قرآن 57 مرتبه و کلمه «الرحیم» دو برابر آن یعنى 114 مرتبه در قرآن به کار رفته است. 8- کلمه «فجّار» 3 مرتبه و کلمه «ابرار» 6 مرتبه در قرآن به کار رفته است. 9- «سماوات السبع» در قرآن 7 مرتبه به کار رفته است. 10- کلمات «الجهر» و «العلانیه» همراه با مشتقات به طور جداگانه 13 مرتبه در قرآن به کار رفته است. 11- کلمه «الشهر» در قرآن به تعداد ماههاى سال یعنى 12 مرتبه به کار رفته است. 12- کلمه «یوم» در قرآن به تعداد روزهاى سال یعنى 365 مرتبه به کار رفته است. 13- کلمه «الساعة» در قرآن به تعداد ساعات شبانه‏روز یعنى 24 مرتبه به کار رفته است. 14- «سجده» و مشتقات آن 34 مرتبه به تعداد سجده‏هاى نمازهاى یومیه، در قرآن به کار رفته است. 15- «شیعه» و مشتقات آن 12 مرتبه به تعداد امامان شیعه در قرآن به کار رفته است. 16- لفظ «فرقه» همراه با مشتقات به تعداد فرقه‏هاى امت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و 72 مرتبه به کار رفته است. 17- واژه «جزاء» در قرآن 117 مرتبه به کار رفته است. و واژه «المغفرة» دو برابر آن یعنى 234 مرتبه به کار رفته است.16
موافقان و مخالفان اعجاز عددى قرآن
پس از طرح بحث اعجاز عددى قرآن توسط دکتر رشاد خلیفه، عکس العملهاى متفاوتى از سوى قرآن‏پژوهان نسبت به این بحث صورت گرفت. افراد زیادى از این موضوع استقبال کردند و کوشیدند تا موارد دیگرى از این اعجاز را کشف نمایند و کتابهاى زیادى نیز در این زمینه نوشتند. در مقابل نیز عده کمى به مخالفت با این مسئله پرداختند و کوشیدند تا اثبات نمایند که هیچگونه اعجازى در زمینه اعداد و ریاضى در قرآن قابل اثبات نیست. آنان نیز به نوبه خود مقالات و کتابهایى در رد نظریه اعجاز عددى نوشتند و با ذکر اشتباهات قائلین به اعجاز عددى قرآن پایه‏هاى این نظریه را متزلزل ساختند. عده‏اى هم در این مسئله راه احتیاط را در پیش گرفته و هیچگونه اظهار نظرى در رد یا تأیید آن نکردند، بلکه به عنوان احتمال، مواردى از این اعجاز را بیان نمودند. اینک براى آشنایى بیشتر با این نویسندگان و کتاب‏هاى آنان در دو قسمت موافقان و مخالفان به معرفى آنها مى‏پردازیم:
موافقان اعجاز عددى قرآن
1- معجزة القرآن‏الکریم، دکتر رشاد خلیفه
دکتر رشاد خلیفه را مى‏توان مبتکر و نظریه‏پرداز بحث اعجاز عددى قرآن دانست. وى اولین کسى بود که نظریه اعجاز عددى قرآن را مطرح کرد. و پس از بررسى و کار روى قرآن با استفاده از پایانه به نتایجى رسید. وى موفق به کشف رموز قرآن در رابطه با عدد نوزده و مفتاح حروف مقطعه شد که بعضى از موارد آن ذکر گردید. وى پس از ذکر مواردى از اعجاز قرآن به نتایجى رسید که به برخى از آنها اشاره مى‏شود: 1. قرآن کلام خدا و معجزه الهى است و هیچ کس نمى‏تواند ادعا کند که این نظم ریاضى و دقیق قرآن توسط انسان صورت گرفته است. 2. ترتیب موجود سوره‏هاى قرآن، و همچنین ترتیب نزول آنها ترتیبى الهى است. 3. محل نزول سوره‏هاى قرآن اعم از مکى یا مدنى مورد تأیید است. 4. تقسیم آیات در هر سوره به امر الهى صورت گرفته است. 5. شیوه کتابت رسم‏الخط قرآن به دستور خداوند صورت گرفته است. 6. آیه «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» جزء تمام سوره‏ها به جز سوره «توبه» مى‏باشد که این مسئله با توجه به نظم ریاضى قرآن قابل اثبات است.17
2- الاعجاز العددى للقرآن الکریم، عبدالرزاق نوفل
پس از دکتر رشاد خلیفه نظریه اعجاز عددى قرآن توسط عبدالرزاق نوفل، قرآن‏پژوه معاصر مصرى بسط و گسترش پیدا کرد. وى در این کتاب که در سه بخش تنظیم شده است به ذکر پاره‏اى از کلمات کلیدى قرآن پرداخته که داراى ارتباط و تناسب با هم مى‏باشند. ایشان در مقدمه کتابش بیان مى‏کند که این‏جانب در سال 1959 میلادى در خلال تألیف کتاب «الاسلام دین و دنیا» متوجه شدم که تعداد لفظ «دنیا» در قرآن مساوى با لفظ «آخرت» است. همچنین در سال 1968 میلادى در هنگام تألیف کتاب «عالم جن و ملائکه» متوجه شدم که کلمه «شیطان» به اندازه کلمه «ملائکه» در قرآن به کار رفته است. همین مسئله باعث تعجب من شد. نوفل پس از پژوهش در قرآن مواردى دیگر از اعجاز قرآن را در سه بخش زیر سامان داد: 1- موضوعاتى که مثل و مانند یکدیگرند. 2- موضوعاتى که در تقابل و تضاد یکدیگرند. 3- موضوعاتى که با یکدیگر مرتبط هستند. وى در پایان کتاب خود چنین نتیجه مى‏گیرد: 1- قرآن معجزه است و امکان ندارد که نظم ریاضى قرآن تصادفى و اتفاقى باشد. 2- مواردى که یاد شد تنها گوشه‏اى از این اعجاز است. و اگر در قرآن تدبّر و تأمّل شود، موارد بیشترى از این نوع اعجاز کشف خواهد شد. 3- اعجاز عددى قرآن اعجاز حقیقى و ملموس است نه اعجاز ادعایى و این نوع اعجاز قابل مناقشه نیست؛ چون زبان اعداد و ریاضى قابل قبول براى همه مى‏باشد.18 شایان یاد است که این کتاب دو بار به فارسى ترجمه شده است: 1. ترجمه توسط آقاى مصطفى حسینى طباطبایى بنام اعجاز عددى در قرآن کریم سال 1362 2. ترجمه توسط آقاى سعید همایون بنام معجزه اعداد در قرآن کریم سال 1383
3- معجزة الارقام و الترقیم فى القرآن‏الکریم، عبدالرزاق نوفل19
این کتاب صورت تکمیل شده کتاب قبلى نوفل است و حاوى مطالبى است که در کتاب قبلى نیامده است. وى همچنین در این کتاب به پاره‏اى از نقدها و مخالفت‏هایى که درباره این نظریه مطرح شده است، پاسخ داده است.
4- من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن‏الکریم، دکتر ابوزهراء النجدى20
دکتر نجدى که از قرآن‏پژوهان شیعى و اهل مصر مى‏باشد، در ادامه کار آقاى نوفل موارد دیگرى را به تحقیقات قبلى افزوده است: مثل: «ساعه» در قرآن 24 مرتبه به تعداد شبانه‏روز، «مساوات البسع» هفت مرتبه، «سجده» و مشتقات آن 34 مرتبه به تعداد سجده‏هاى نمازهاى شبانه‏روز و...
5- اعجاز الرقم 19 فى القرآن‏الکریم، بسام نهاد جرار
ایشان پس از بیان توضیحاتى در مورد تحقیقات دکتر رشاد خلیفه در مورد اعجاز عدد 19، مواردى از اشتباهات وى را متذکر مى‏شود و در ادامه در طى 4 فصل و یک خاتمه به اثبات اعجاز عددى قرآن خصوصاً عدد 19 مى‏پردازد. وى در فصل اول کتاب (که عمده حجم کتاب را تشکیل مى‏دهد) به موارد زیادى از اعجاز عدد 19 در حروف مقطعه مى‏پردازد که مرتبط با عدد 19 یا مضربهاى این عدد مى‏باشند. در فصل دوم نیز به مواردى از اعجاز عدد 19 پیرامون ماه و خورشید و روابط بین آنها و بعضى اصطلاحات بشرى مى‏پردازد.21 ایشان در مباحث مقدماتى کتاب خود در پاسخ به کسانى که به جهت قداست عدد 19 در بعضى فرقه‏هاى ضالّه به مخالفت با این اعجاز برخاسته‏اند، مى‏نویسد: «درست است که طائفه منحرفه بهائیت عدد 19 را مقدس مى‏شمارند و سال و ماه خود را تقسیم بر 19 مى‏کنند، اما این مسئله مانع از تحقیق و بررسى در رابطه با عدد 19 نمى‏باشد؛ چرا که بد استفاده کردن از چیزى ناسازگار با استفاده صحیح دیگران نیست... چرا که ما مى‏دانیم، قبل از اسلام و در دوران جاهلیت، اعراب در مراسم حج شرکت نموده و آن را همراه با انواع انحرافات و بدعتها بجا مى‏آوردند. در حالى که اسلام به خاطر اعمال خرافى عرب جاهلیت، هیچگاه حج را ملغى نکرد؛ بلکه به مخالفت با انحرافات در حج پرداخت و حج ابراهیمى را تأیید فرمود. بنابراین تقدس اعداد در اسلام هیچ جایى ندارد و موضع مسلمانان نیز کاملاً روشن و واضح است. آنان هیچ عددى را مقدس نمى‏شمارند، در حالى که مى‏دانند خداى واحد یکى است و خداوند هفت آسمان را خلق کرد و مسلمانان هفت دور به دور کعبه طواف مى‏کنند و مى‏دانند که هفته هفت روز است و مسلمانان در سجده بر هفت عضو از اعضاى بدن تکیه مى‏کنند و.... آیا این مسئله باعث مى‏شود که مسلمانان عدد یک یا هفت را مقدس بشمارند؟! آیا اعجاز عدد 19 مبتنى بر قداست این عدد است؟! کدام حکم نقلى و منطق عقلى آن را تأیید مى‏کند؟»22 این کتاب داراى 175 صفحه مى‏باشد.
6- ارهاضات الاعجاز العددى فى القرآن‏الکریم، بسام نهاد جرار23
این کتاب داراى یک مقدمه، 6 فصل و یک خاتمه است. نویسنده در فصل اول پیرامون مدخل بحث اعجاز عددى قرآن در سوره مدثر مى‏پردازد و بحث عدد 19 را مطرح مى‏کند. در فصل دوم به اعجاز قرآن در ترتیب سوره‏ها مى‏پردازد و در آخر نتیجه مى‏گیرد که ترتیب آیات و سوره‏هاى قرآن توقیفى است. در فصل سوم اعجاز عدد 19 در حروف مقعطه را بررسى مى‏کند. فصل چهارم را به بحث حروف ابجد و اعجاز عددى در رابطه با آنها اختصاص داده است. در فصل چهارم اعجاز ریاضى در عالم ستارگان و فلک را مطرح مى‏کند. در فصل پنجم نیز به اعجاز عدد 285 در سوره جن و ارتباط با عدد 19 مى‏پردازد و در خاتمه اعجاز قرآن را از این طریق اثبات مى‏کند. شایان یاد است که این نویسنده کتابها و مقالات زیادى در مورد اعجاز عددى قرآن دارد.24
7- الصدفة المنظمة؛ الاعجاز العددى فى القرآن، فرید قبطنى 25
اصل این کتاب به زبان فرانسه مى‏باشد که نویسنده در مقام احتجاج با همه اهل کتاب (چه علماى دین و چه علماى ریاضى، فیزیک، بیولوژى، مورخین و...) و دفاع از ساحت قرآن کریم آن را به رشته تحریر درآورده است. تا با توجه به علمى بودن این کتاب سندى باشد براى حقانیت قرآن کریم. نویسنده در این کتاب به توجه با مسائل علم ریاضى (که مورد اتفاق همه علماست) به مواردى از اعجاز عدد 19 در سوره‏هاى علق، مدثر و ارتباط بین آنها پرداخته است. در ادامه نیز مواردى از اعجاز عدد 19 در ترتیب سوره‏هاى قرآن، حروف مقطعه و تناسب و ارتباط آنها با یکدیگر اشاره نموده است. در پایان نیز اعجاز عدد 19 در سوره‏هاى زوج مصحف را مطرح نموده است. شایان یاد است که این کتاب پس از انتشار در سال 1998 میلادى مورد استقبال غیرمسلمانان قرار گرفت و در سال بعد نیز چاپ دوم آن وارد بازار گردید.
8- اعجازات حدیثة علمیة و رقمیة فى القرآن، الدکتور رفیق ابوالسعود26
ایشان در کتاب خود مطالبى شبیه مطالب عبدالرزاق نوفل دارد و به ذکر پاره‏اى از موضوعات مرتبط با هم و ارقام مربوط به آنها مى‏پردازد. و از این طریق اعجاز قرآن را ثابت مى‏کند. مثل: الرحمن 57 مرتبه الرحیم 114 مرتبه الجزاء 117 مرتبه المغفره 234 مرتبه العسر 12 مرتبه الیسر 36 مرتبه الفجار 3 مرتبه الابرار 6 مرتبه لازم به ذکر است که این کتاب مورد استقبال مسلمانان قرار گرفت و چندین مرتبه چاپ شد. چاپ اول این کتاب در سال 1991 میلادى در دمشق مى‏باشد و چاپ پنجم این کتاب نیز در سال 1418 ه وارد بازار گردید.
9- اسرع الحاسبین؛ ملامح جدیدة للاعجاز العددى فى القرآن‏الکریم، عاطف على صلیبى27
نویسنده در این کتاب که داراى هجده مبحث است به صورت بسیار دقیق و پیچیده حروف مقطعه را مورد بررسى قرار داده و آنها را که داراى حروف مشترک هستند در یک گروه دسته‏بندى نموده، و ارتباط آنها با آیه بسمله و ترتیب نزول قرآن را با استفاده از اعداد و ارقام بیان نموده است. در پایان کتاب نیز حروف سوره‏هاى قرآن کریم را به صورت جدول به تفکیک سوره آورده است. این کتاب در 329 صفحه و چاپ اول آن مربوط به تاریخ 2001 میلادى مى‏باشد.
10- معجزة القرن العشرین من کشف سباعیة و ثلاثیة اوامر القرآن‏الکریم، ابن خلیفه علیوى28
ایشان در کتاب خود آورده است که 90 درصد اوامر قرآن، هفتگانه یا سه‏گانه یا یگانه است و پس از ذکر موارد اوامر قرآن و اعداد منظم در ارتباط با آنها، اعجاز قرآن را نتیجه مى‏گیرد. به عنوان مثال: امر «اعبدوا» را سه بار به همه مردم خطاب کرده است؛ سه بار نسبت به اهل مکه که در قرآن آمده و سه بار نسبت به پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم آمده است. پیامبران الهى مثل شعیب، نوح، هود، صالح و حضرت عیسى‏علیهم السلام هر کدام سه بار به قوم خود گفته‏اند و این از عجایب است! این کتاب داراى 110 صفحه مى‏باشد که در سال 1983 میلادى براى نخستین بار چاپ شده است.
11- المنظومات العددیة فى القرآن‏العظیم، مهندس مصطفى ابوسیف بدران29
نویسنده در این کتاب روابط ریاضى در حروف مقطعه و لفظ جلاله «اللَّه» را مورد بررسى قرار داده است و نظم اعجاز گونه قرآن را از این طریق ثابت نموده است. این کتاب در 88 صفحه چاپ شده است.
12- الاعجاز العددى فى سوره الفاتحة، طلحة جوهر30
ایشان محور بحث در کتابش را عدد 19 قرار داده است و به بحث در رابطه با ارتباط میان آیه بسمله، سوره فاتحه و عدد 19 پرداخته است. همچنین به اعجاز در کلمات فرد و و زوج سوره فاتحه پرداخته است. در نهایت از تمام این موارد اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن را نتیجه گرفته است.
13- موسوعة الاعجاز الرقمى، المهندس عبدالدائم الکحیل
نویسنده این کتاب براى اثبات اعجاز عدد هفت به موارد زیادى از این اعجاز در قرآن پرداخته است. وى این کتاب را در یک مقدمه و 11 بحث سامان داده است و به مباحثى چون اعجاز رقم 7، ضوابط اعجاز رقمى، اولین آیه سوره حمد، اسرار حروف مقعطه، تکرار آیات در قرآن، ترتیب سوره‏هاى قرآن، اسرار قصه‏هاى قرآنى و... و ارتباط آنها با عدد 7 پرداخته و به مصادیق زیادى از این اعجاز اشاره نموده است. این کتاب مشتمل بر 713 صفحه مى‏باشد. شایان یاد است که این نویسنده بیش از 30 کتاب و مقاله در مورد اعجاز عددى قرآن دارد.31
14- شبکه ریاضى قرآن، احمد دیدات32
نویسنده در این کتاب بر اساس یافته‏هاى علمى دکتر رشاد خلیفه به بیان شبکه دقیق ریاضى قرآن پرداخته و به مباحثى از قبیل: دورنمایى از گذشته، اعجاز علمى قرآن، اعتراف بزرگان ادب، اعجاز عدد 19، محاسبه و شانس، غیر بشرى بودن قرآن، معجزه ریاضى و... پرداخته است. ایشان در فصل هشتم که اختصاص به معجزه ریاضى قرآن دارد به نکته جالبى در مورد حرف «ق» و «ص» اشاره کرده و مى‏نویسد: «تعداد تکرار حرف «ق» در دو سوره ق و شورى (حم عسق) که داراى حروف مقعطه «ق» مى‏باشد برابر با 6*19(114) مى‏باشد. از طرفى هم خداوند در قرآن به صراحت 12 مرتبه تعبیر «قوم لوط» را به کار برده است ولى در این مورد فقط یک استثناء مشاهده مى‏شود و آن هم آیه 13 سوره ق مى‏باشد که از تعبیر «اخوان لوط» استفاده نموده است. اگر در این آیه هم مانند موارد قبلى تعبیر به «قوم لوط» مى‏کرد، در این صورت تعداد حرف ق در این دو سوره 115 مرتبه مى‏شد که دیگر این عدد مضربى از عدد 19 نبود! بنابراین به این صورت با کاربرد تعبیر «اخوان لوط» این مسئله حل شده است.»33 شبیه همین مطلب را در مورد حرف «ص» در «بصطه» در آیه 247 سوره بقره دارد. این کتاب در 143 صفحه توسط آقاى ساسان حبیب‏وند به فارسى ترجمه شده است.
15- معجزة القرآن العددیة، صدقى البیک34
نویسنده در این کتاب به موارد از اعجاز عدد 19 در حروف مقطعه مى‏پردازد. همچنین اعجاز در اعداد صحیح و کسرى به کار گرفته در قرآن، و ارتباط آن با عدد 19 را نیز بیان مى‏کند.
16- ماوراء احتمال، عبداللَّه اریک
این کتاب در چهار فصل تنظیم شده است. نویسنده در مقدمه کتاب پیرامون سیستم ریاضى قرآن کریم سخن گفته و در ادامه به منحصر به فرد بودن قرآن کریم اشاره مى‏کند. وى در فصل سوم به کشف سیستم ریاضى قرآن و اعجاز عدد 19 اشاره مى‏پردازد و در فصل چهارم موارد و مصادیقى از اعجاز عدد 19 مربوط به آیه بسمله و کلمات آن را بیان مى‏کند. و در پایان نیز چنین مى‏گیرد که مطالب بیان شده در این کتاب فقط ذره کوچکى از این سیستم ریاضى قرآن است که در سطحى وسیع‏تر در قرآن وجود دارد.35 لازم به ذکر است که پیچیده‏ترین محاسبات در اعجاز عددى قرآن مربوط به همین کتاب است.
17- المعجزة؛ نظریة قرآنیة فى الاعجاز القرآنى، مهندس عدنان الرفاعى36
مهندس رفاعى در این کتاب سخنانى شبیه سخنان آقاى عبدالرزاق نوفل دارد. ایشان معتقد است که تمام کلماتى که در قرآن آمده است ارتباط تامّ و حقیقى با آن چیزى دارد که آن را وصف مى‏کند و به‏نام آن نامیده شده است. به عنوان مثال: یک سال کامل 365 روز مى‏باشد و زمین 365 بار به دور خود مى‏چرخد. بنابراین خداوند نیز که خالق این جهان است، این مسئله را در کتاب خود به تصویر کشیده است، تصویرى که دقیقاً مطابق با واقعیت فلکى آن است. از این رو، مشاهده مى‏کنیم که واژه «یوم» به صورت مفرد در قرآن کیریم 365 مرتبه به کار رفته است. مانند این مسئله، دَوَران ماه به دور زمین است که ماهها از آن بوجود مى‏آیند و خداوند نیز که خالق این مسئله است، کلمه «شهر» را در قرآن 12 مرتبه به کار برده است که اشاره به همین قضیه دارد. ایشان در ادامه به موارد زیادى از اینگونه موارد مى‏پردازد و چنین نتیجه مى‏گیرد که چون زبان استدلال در این کتاب ریاضى و اعداد است، بنابراین به جهت عدم اختلاف انسانها در این گونه مسائل، اعجاز قرآن ثابت مى‏شود. نویسنده در پایان کتاب به نقدهایى که توسط دیگران بر این نظریه وارد شده است به صورت مستدل در 56 صفحه جواب داده است. این کتاب در 304 صفحه (بدون ضمیمه) نوشته شده است.
18- آیت کبرى؛ معجزه جاوید قرآن کریم، دکتر سیدمحمد فاطمى37
نویسنده در این کتاب با توجه به عدد 19 و نوزده حرف بودن «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» به صورت گسترده و مستدل به ذکر اعجاز عددى قرآن پرداخته است. نویسنده در این باره مى‏نویسد: «اساس این معجزه مسلم جاودانى بر یک نظام عجیب ریاضى مبتنى است که شمار حروف مقطعه سرآغاز سوره‏ها در هر کدام از آنها به تنهایى یا به صورت گسترده در بین سور، مضرب صحیحى از تعداد حروف نوزده‏گانه «بسم اللَّه الرحمن الرحیم»، اولین آیه قرآن کریم مى‏باشد. بررسى این حجت قاطع با توجه به حالات و شرایط زمانى و مکانى نزول وحى نشان مى‏دهد که طرح و ابداع یک چنین شبکه پیچیده و رابطه خارق العاده حروف و کلمات که نظیر آن در سرتاسر تمدن بشرى، در هیچ کتاب دیگرى دیده نشده است، خارج از قدرت و فکر و هوش انسان است و احتمال وقوع آن نیز بر حسب تصادف، غیرممکن و کاملاً مردود است.»38 این کتاب در 16 بخش و 152 صفحه سامان یافته است که بدون حروفچینى و به صورت دست نوشت اصلى به چاپ رسیده است.
19- اعجاز ریاضى زوج و فرد در قرآن کریم، کورش جم نشان39
نویسنده این مقاله با توجه به آیه 89 سوره فجر «والشفع و الوتر» که خداوند به «زوج و فرد» سوگند یاد کرده است، به این فکر افتاده است که شاید یک نظام عددى بر مبناى زوج و فرد در قرآن وجود داشته باشد. بنابراین به دنبال این فرضیه، شروع به تحقیق کرده و به نتایج جالبى رسیده است. ایشان به این حقیقت پى برده است که تعداد سوره‏ها و ترتیب قرار گرفتن آنها و تعداد آیات هر سوره دقیقاً باید همین سان باشد که هست و اگر تغییر و یا جابجائى در آنها صورت گیرد، کد ریاضى زوج و فردى که در آن جاى داده شده، چنین جواب نمى‏دهد. وى پس از طرح جدول اعداد زوج و فرد قرآن به این نتایج رسیده است: 1- جمع کل اعداد زوج (که از حاصل جمع شماره و تعداد آیات سوره به دست آمده) دقیقاً برابر با تعداد آیات قرآن یعنى 6236 است! 2- جمع کل اعداد فرد (که از حاصل جمع شماره و تعداد آیات سوره به دست آمده) دقیقاً مساوى با 6555 است که این عدد معادل مجموع شماره‏هاى سوره‏هاى قرآن است! 3- در جدول زوج و فرد قرآن که هر یک از 57 سوره تشکیل شده‏اند، درست 30 سوره با تعداد آیات زوج و 27 سوره با تعداد آیات فرد شرکت شده‏اند!
20- تفسیر نمونه، آیةاللَّه مکارم شیرازى40
نویسنده این تفسیر ذیل عنوان «تفسیر حروف مقطعه با مغزهاى الکترونیکى» پیرامون کشفیات دکتر رشاد خلیفه سخن به میان آورده و پس از ذکر بیوگرافى و خلاصه کار و تحقیقات آقاى خلیفه به نتایج ایشان در رابطه با حروف مقطعه و فراوانى هر یک از این حروف (ق، ص، ن، المص، المر، کهیعص، الم، و...) در اینگونه سوره‏ها اشاره نموده است. وى در انتها چنین نتیجه مى‏گیرد که حروف قرآن مجید که در طى 23 سال بر پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم نازل شده، حساب بسیار دقیق و منظمى دارد و هر یک از حروف الفبا با مجموع حروف هر سوره داراى یک نسبت ریاضى کاملاً دقیق است که حفظ و نگهدارى چنین نسبتى براى بشر - بدون استفاده از مغزهاى الکترونیکى - امکان‏پذیر نیست. نویسنده در عین حال اضافه مى‏کند که شکى نیست که بررسى‏هاى دانشمند مزبور چون در آغاز راه است، خالى از نقایص نیست که باید با حوصله تمام، به وسیله او و دانشمندان دیگر تکمیل گردد. با توجه به اینکه کتاب‏ها و مقالات در رابطه با اعجاز عددى قرآن بسیار زیاد است و یادکرد همه آنها بیرون از حوصله این گفتار مى‏باشد به همین اندازه در بیان دیدگاه موافقان این اعجاز بسنده نموده و ذکر موارد بیشتر را به فرصتى دیگر مولکول مى‏کنیم.
مخالفان اعجاز عددى قرآن
پس از تحقیق و تتبع فراوان متوجه شدیم که فقط عده کمى از قرآن‏پژوهان به مخالفت با اعجاز عددى قرآن برخاسته‏اند. این گروه با رد دلایل و بیان اشتباهات قائلین به اعجاز عددى قرآن، کتابها و مقالاتى نوشته‏اند که به آنها اشاره مى‏شود: 1- تسعة عشر ملکاً، بیان ان فریة الاعجاز العددى للقرآن خدعة بهائیة، حسین ناجى محمد محى‏الدین41 همان‏گونه که از نام کتاب پیداست، نویسنده به شدت به کسانى که عدد 19 را یکى از اسرار قرآن مى‏دانند حمله مى‏کند و آن را نقشه و نیرنگ بهائیت مى‏داند. وى متذکر مى‏شود که عدد 19 از شعارهاى بهائیان است که در نظر مسلمانان این فرقه مرتد و کافر هستند؛ و شواهدى مى‏آورد که سال در نظر آنان 19 ماه است؛ هر ماهى نیز 19 روز است؛ کتاب «البیان» آنان 19 قسمت است و هر قسم آن 19 باب است؛ و عدد نمازهاى یومیه آنها 19 رکعت است و... در بخش دیگر بیان مى‏کند که عدد 19 ویژه قرآن نیست و جملاتى را بیان مى‏کند که بدون استفاده از رایانه بر اساس عدد 19 شکل گرفته است در حالى که مطالب آن باطل است. مثل: «لابعث و لاحساب و لاجهنم»، «لاصراط و لاجنة و لانعیم» و... سپس بیان مى‏کند که رابطه‏اى میان «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» و حروف مقعطه سوره‏ها و جهنم (نوزده ملک جهنم) وجود ندارد. در بخش دیگرى خطاهاى عددى قائلین به اعجاز عددى را توضیح مى‏دهد.42 2- المعجزة القرآنیة؛ الاعجاز العلمى و الغیبى، دکتر محمد حسن هیتو43 ایشان تقریباً همان مطالب حسین ناجى محمد را تأیید و تکرار مى‏کند.44 3- اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن، عباس یزدانى45 نویسنده از کسانى است که شدیداً با اعجاز عددى قرآن به مخالفت برخاسته و تلاش زیاد دارد که اثبات نماید، هیچگونه اعجاز عددى و ریاضى در قرآن وجود ندارد. ایشان در آغاز مقاله نسبتاً طولانى خود پس از بیان کشف دکتر رشاد خلیفه در رابطه با اعجاز عدد 19 به معرفى قرآن از طریق خود قرآن و احادیث مى‏پردازد و آیات و روایات گوناگونى را در توصیف قرآن بیان نموده و چنین جمع‏بندى مى‏کند که در هیچ جاى قرآن حتى به طور ضمنى ما به اینگونه کاوش‏ها دعوت نشده‏ایم. و در بیانات امامان و سیره عملى آنها نیز مشاهده نشده است که قرآن را از این منظر بنگرند و مطالبى هر چند به صورت ضمنى و تلویحى، در مورد تعداد حروف و کلمات قرآن و روابط ریاضى بین آنها گفته باشند و لااقل سرنخى در این مقوله به دست داده باشند تا با اطمینان خاطر در این رشته وقت صرف کنیم و دلخوش باشیم که اگر تا کنون به نتیجه نرسیده‏ایم، امید است که در آینده به نتایجى جالب دست یابیم. از علماى بزرگ، حتى ریاضى‏دانان نظیر: خواجه نصیر طوسى و شیخ بهائى نیز نقل نشده است که چنین سیر و سیاحتى را در قرآن نشان داده باشند. ایشان پس از بیان این مقدمه نقدهایى بر کتابها و مقالات ذیل مطرح مى‏کند: «معجزة القرآن‏الکریم» دکتر رشاد خلیفه؛ المعجزه مهندس عدنان رفاعى؛ آیت کبرى، دکتر سیدمحمد فاطمى؛ مقاله اعجاز ریاضى قرآن در خصوص اعداد زوج و فرد؛ ماوراء احتمال عبداللَّه اریک؛ الاعجاز العددى فى القرآن‏الکریم عبدالرزاق نوفل؛ من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن‏الکریم دکتر ابو زهراء النجدى نویسنده در پایان نیز مطالب خود را در یازده مورد خلاصه و جمع‏بندى مى‏کند. وى اعجاز عددى و ریاضى قرآن را یک جریان انحرافى و نامبارک مى‏داند که هیچ خدمتى به نشر فرهنگ قرآنى نکرده است و به جهت غیر صحیح بودن آمار و ارقام مطرح شده، نبود روش واحد در محاسبات، عدم نتیجه منطقى از اینگونه تناسبات در الفاظ قرآن و عدم اشاره به اعجاز عددى در قرآن و سنت، نظریه اعجاز عددى قرآن را به کلى رد مى‏کند و علاقمندان به کشف اعجاز قرآن را دعوت به فراگیرى زبان عربى و تدبّر و تأمّل در قرآن مى‏کند.
جمع‏بندى و نتیجه‏گیرى
اینک پس از بیان مواردى از اعجاز قرآن و دیدگاه موافقان و مخالفان در این زمینه توجه به چند نکته پیرامون این نظریه ضرورى است: 1- قرآن کریم که معجزه جاویدان پیامبر گرامى اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم است، براى هدایت و ارشاد انسانها نازل شده است، بنابراین قرآن کتاب ریاضى و یا هر علم دیگرى نیست که بخواهیم تمام مسائل و نظریات جدید علمى را از آن استخراج نماییم؛ و جملاتى مانند «لارَطبٍ و لایابسٍ الاّ فى کتابٍ مُبین» (انعام/ 59) دلالت بر وجود هر چیزى است که مربوط به سعادت و هدایت انسانها، در قرآن مى‏باشد. بنابراین اگر مطالبى از علوم دیگر در قرآن مطرح مى‏شود، به صورت تراوشى و اشارى مى‏باشد که مقصود اصلى کلام نمى‏باشد.46 2- همان‏گونه که بیان گردید تعداد کثیرى از قرآن‏پژوهان و دانشمندان مسلمان به بحث و تحقیق در زمینه اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن پرداخته‏اند و کتابها و مقالات زیادى خصوصاً در قرن حاضر در این مورد نوشته و به نتایج قابل توجه و جالبى رسیده‏اند؛ بنابراین مى‏توان گفت که اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن به طور اجمالى و به صورت موجبه جزئیه ثابت است و این مسئله چیزى نیست که کسى بتواند آنرا انکار کند، بلکه این مسئله حتى مورد قبول مخالفان این نظریه نیز مى‏باشد. البته این سخن بدان معنا نیست که هر چه در مورد اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن در این گونه کتاب‏ها گفته شده است صحیح مى‏باشد. 3- پذیرش نظریه اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن به گونه اجمالى دلیلى بر صحت تمام مطالبى که در این زمینه گفته‏اند، نمى‏باشد. بنابراین همان گونه که بعضى اشکالات مخالفان قابل خدشه است، همچنین بعضى از مطالب و موارد موافقان نیز خالى از خطا و اشتباه و حساب‏سازى نیست. چنانچه بعضى از موافقان این نظریه، به بعضى از اشتباهات دیگران اعتراف کرده‏اند.47 4- نظم ریاضى قرآن، مطلبى عجیب، شگفت‏انگیز و قابل توجه است؛ زیرا این کتاب در مدت 23 سال و در زمانها، مکانها و حالات گوناگون بر فردى امّى و درس ناخوانده نازل شده است و در عین برخوردارى از وجوه اعجاز مختلف و فراوان داراى نظم ریاضى دقیق نیز مى‏باشد، بنابراین مقایسه این کتاب با کتابهاى بشرى با فرض امکان عقلى وجود چنین نظم ریاضى به هیچ وجه، صحیح نمى‏باشد؛ زیرا بر فرضى که کتابى به این وسعت داراى نظم عددى و ریاضى باشد، در عین حال اولاً: تنها داشتن نظم ریاضى و عددى در یک کتاب کافى نیست، ثانیاً: شرایط نوشتن یک کتاب در زمان ما با زمان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم به هیچ وجه یکسان نیست و ثالثاً: محتواى عمیق و استوار قرآن در هیچ کتاب بشرى نظیر ندارد. بنابراین این سخن که «عادتاً محال نیست که کسى کتابى تدوین کند و در عین حال چنین معادلاتى در آن بگنجاند. چنانچه نوابغى پیدا مى‏شوند و کتابهایى مى‏نویسند که این‏گونه هنرنمائى‏ها در آن به چشم مى‏خورد»48 صحیح نیست. چون قیاس نمودن قرآن با کتاب‏هاى بشرى است. غافل از اینکه اعجاز قرآن تنها محدود به همین اعجاز عددى نمى‏باشد تا بتوان آن را با کتاب‏هاى دیگر که احیاناً امکان عقلى دارد، در این مورد شبیه قرآن باشند، مقایسه کرد. 5- با توجه به اینکه نظریه اعجاز عددى و ریاضى قرآن بر اساس احاطه کامل بر الفاظ، کلمات و حروف قرآن و محاسبه دقیق استوار است، بنابراین پذیرش و رد قطعى تمامى موارد یادشده در نظریه اعجاز عددى قرآن، نیاز به بررسى بیشتر، دقیقتر و صرف زمان بیشترى براى بررسى تمام موارد مذکور مى‏باشد. بنابراین نظر قطعى دادن بدون بررسى همه جانبه در قرآن کارى غیرعلمى است که نمى‏تواند مورد قبول واقع شود. 6- افراط و تفریط در هیچ کارى جایز نیست. بنابراین همان‏گونه که نباید در طرح مسئله اعجاز عددى قرآن دچار افراط شویم و بخواهیم فرضیات خودمان را بر قرآن تطبیق کنیم، همچین نباید در نفى آن دچار افراط شویم و همه چیز را انکار نماییم. 7- شاید یکى از دلایل عدم استقبال از نظریه اعجاز عددى و مخالفت با آن (در ابتداى امر)، طرح اعجاز عدد 19 توسط دکتر رشاد خلیفه مى‏باشد. چون از سوئى عدد 19، عدد مقدس نزد فرقه ضالّه بهائیت است و همین مسئله باعث مخالفت بعضى49 با این نظریه شده است. و از سوى دیگر، رشاد خلیفه که مبتکر این اعجاز در قرآن است، کسى است که در اواخر عمر ادعاى نبوت کرد و همین مسئله باعث شد تا جان خود را از دست بدهد.50 ولى باید توجه داشت که به صرف اینکه این عدد نزد بهائیان مقدس است، نمى‏تواند دلیلى باشد بر اینکه پرداختن به این عدد و تحقیق در رابطه با آن در قرآن تأیید دیدگاه بهائیت است! چون هیچگاه استفاه نادرست و تفسیر غیر صحیح مانع از استفاده درست و تفسیر صحیح نمى‏باشد. همان‏طورى که آمیختن مراسم حج در جاهلیت با خرافات و امور شرک‏آمیز، باعث نشد تا اسلام، حج را به طور کلى تعطیل نماید؛ بلکه اسلام حج ابراهیمى را بنیان نهاد و خرافات را از این مراسم عبادى و معنوى زدود. بنابراین نفس مطرح شدن اعجاز عدد 19 از شخصى مثل رشاد خلیفه نمى‏تواند دلیلى بر بطلان این نظریه باشد. 8- پرداختن به عددى و ذکر مواردى از آن هیچگاه دلیلى بر قداست آن عدد نمى‏باشد، بنابراین در نظر قائلین به اعجاز قرآن در اعدادى مثل 99 7 19 و...، این اعداد هیچ تقدسى ندارند و چنین مطلبى هم از هیچکدام از قائلین گزارش نشده است. همان‏گونه که در روایات ما نسبت به عدد چهل توجّه خاصى شده است ولى این به معناى قداست این عدد در نزد ائمه‏علیهم السلام و مسلمانان نمى‏باشد. 9- با توجه به اینکه این وجه از اعجاز قرآن، با زبان اعداد و ریاضى بیان مى‏شود. بنابراین اگر در موارد و مصادیق آن دقت شود و شمارش به درستى صورت گیرد، قابل خدشه و مناقشه نمى‏باشد. و موردپذیر همه انسانها حتى غیرمسلمانان با زبانها و عقاید مختلف مى‏باشد. 10- بیان وجوه اعجاز قرآن راهى گشوده براى تمام انسانهاست که با تدبّر و تأمّل در قرآن به موارد دیگرى از اعجاز قرآن که از پیشینیان مخفى مانده است، پى ببرند. بنابراین رد مواردى از وجوه اعجاز که در قرون معاصر به آن پرداخته شده است مثل اعجاز عددى قرآن، به صرف اینکه در قرآن و سنت و دیدگاه بزرگان درگذشته مطرح نشده است، و آنان نسبت به این مسئله دستورى نداشته‏اند، سخنى بى‏پایه و اساس است.
پی نوشت ها
________________________________________
1 - خلیفه، رشاد، اعجاز قرآن، تحلیل آمارى حروف مقطعه، سید محمدتقى آیت اللهى، دانشگاه شیراز، مقدمه/ الف. 2 - همان، مقدمه/ ج 3 - خلیفه، رشاد، معجزةالقرآن‏الکریم، الطبقه الاولى، بیروت دارالعلم للملایین، 1983 م. 4- QURAN VISUAL PRESEN TATION OF THE MIRACLE 5 - خرمشاهى، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهى، دوستان و ناهید، تهران، چاپ اول، 1377 ش، 1109/1 6 - رک: خلیفه، رشاد، معجزة القرآن‏الکریم و اعجاز قرآن، قرآن تحلیل آمارى حروف مقطعه. 7 - رک: نوفل، عبدالرزاق، اعجاز عددى در قرآن کریم،ترجمه مصطفى حسینى طباطبایى، تهران، نشر ناشر،1362 ش. 8 - قال رسول اللَّه‏صلى الله علیه وآله وسلم: «ستفترق امتى على ثلاثة و سبعین فرقة، منها فرقةٌ ناجیةٌ و الباقون هالکون» (مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، الطبعة الثانیة، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ه، 336/36) 9 - رک: النجدى، ابوزهراء، من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن‏الکریم، الوکالة العالمیة، 1410 ه. 10 - براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به: کتب ذیل از آقاى مهندس عبدالدائم الکحیل: موسوعة الاعجاز الرقمى، المنظومة السباعیة فى القرآن‏الکریم، اسرار الرقم سبعة، معجزة القرآن فى عصر المعلوماتیه، «اللَّه یتجلى فى آیاته»، موسوعه الاعجاز الرقمى 1، الاعجاز العددى للرقم 13 فى القرآن، (نقل از سایت WWW.Kaheel 7.com)؛ حسن عمر، السبع المثانى قراءه عددیه فى سور القرآن، 2005 م. 11 - رک: بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 19 فى القرآن‏الکریم،الطبعة الثانیة، بیروت، دارالنفائس، 1414 ه،/50-55 12 - تعداد تکرار کلمه «اللَّه» در قرآن طبق شمارش المعجم المفهرس محمد فؤاد عبدالباقى 2698 مرتبه مى‏باشد، اما در کتاب المعجم الاحصائى دکتر روحانى 2699 بار ذکر شده است. 13 - لازم به ذکر است که «رحیم» به عنوان صفت خدا 114 مرتبه به کار رفته است و «رحیم» در آیة «لقد جاءکم رسول من انفسهم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم با المؤمنین رئوف‏رحیم» (توبه/ 128) محاسبه نشده است چون در مورد پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم است. 14 - براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به: بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 19 فى القرآن‏الکریم و ارهاضات الاعجاز العددى فى القرآن‏الکریم، نون للدراسات القرآنیة، 1991 م؛ طلحة جوهر، اعجاز العددى فى سورة الفاتحة، الطبعة الاولى، دمشق الحکمة، 1418 ه.ق؛ رشاد خلیفه، معجزة القرآن‏الکریم؛ فرید قبطنى، طلوع الشمس من مغربها علم للساعة، ترجمة الاستاذ احمد امین حجاج اول، بیروت، دارالبراق، 1999 م؛ حسین سلیم، معجزات الارقام فى القرآن، الطبعة الاولى، عمان، دار اسامه، 1998 م؛ صدقى البیک، معجزة القرآن العددیة، الطبعة الاولى، مؤسسة علوم القرآن، دمشق - بیروت. 15 - براى اطلاع بیشتر از جزئیات و موارد دیگر رجوع کنید به: بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 19 فى القرآن‏الکریم و ارهاضات الاعجاز العددى فى القرآن‏الکریم؛ خلیفه، رشاد، معجزة القرآن‏الکریم، صلیبى، عاطف على، اسرع الحاسبیین ملامح جدیدة للاعجاز العددى فى القرآن‏الکریم، الطبعة الاولى، دمشق، دارالشجرة، 2001 م؛ ابوسیف بدران، مصطفى، المنظومات العددیة فى القرآن‏العظیم؛ الکحیل، عبدالدائم، موسوعة الاعجاز الرقمى. 16 - براى اطلاع بیشتر از جزئیات و موارد دیگر رجوع کنید به: نوفل، عبدالرزاق، اعجاز العددى للقرآن‏الکریم؛ و معجزة الارقام و الترقیم، بیروت، دارالکتاب العربى، 1403 ه؛ النجدى، ابوزهراء، من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن‏الکریم؛ ابوالسعود، رفیق، اعجازات حدیثة. علمیة و رقمیة فى القرآن، الطبعة الخامسة، دمشق دارالمعرفه، 2001 م؛ رفاعى، عدنان، المعجزة نظریة قرآنیة فى الاعجاز القرآنى، الطبعة الثالثة، دمشق دارالفکر، 2000 م. 17 - رک: رشاد خلیفه، معجزة القرآن‏الکریم،/ 269-275. 18 - رک: نوفل، عبدالرزاق، معجزه اعداد در قرآن کریم، مترجم: سعید همایون، چاپ اول، قم، مؤلف با همکارى بوستان کتاب قم، 1383. 19 - نوفل، عبدالرزاق، معجزةالارقام و الترقیم، بیروت دارالکتاب العربى، 1403 ه. 20 - النجدى، ابوزهرا، من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن‏الکریم، الوکالةالعالمیة، 1410 ه. 21 - بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 132-137/ / 19. 22 - همان/ 33-34. 23 - بسام نهاد جرار، ارهاضات الاعجاز العددى فى القرآن‏الکریم، نون للدراسات القرآنیة، 1991 م. 24 - براى اطلاع از این کتب به سایت WWW.islamnoon.com مراجعه فرمایید. 25 - عنوان فرانسه این کتاب عبارت است از: Farid Gabteni, Fredreice, "LeHosard Progrmme, le miracle scientifique du Qoran" 26 - ابوالسعود، رفیق، اعجازات حدیثة علمیة و رقمیة فى القرآن، الطبعة الخامسه، دارالمعرفة، دمشق، 2001 م 27 - صلیبى، عاطف على، اسرع الحاسبیین ملامح جدیدة للاعجاز العددى فى القرآن‏الکریم، الطبعة الاولى، دمشق، دارالشجره، 2001 م. 28 - علیوى، ابن خلیفه، معجزة القرن العشرین من کشف سباعیة و ثلاثیة اوامر القرآن‏الکریم، الطبعة الاولى، دمشق، دارالایمان، 1983 م. 29 - بدران، مصطفى ابوسیف، المنظومات العددیة فى القرآن‏العظیم (برهان احصائى فى احکام البناء القرآن)، الطبعة الاولى، قاهره، مکتبة وهبة، 1418 ه. 30 - طلحة جوهر، اعجاز العددى فى سورة الفاتحة، الطبعة الاولى، دمشق، الحکمة، 1418 ه .ق. 31 - براى اطلاع از این کتب به سابت WWW.Kaheel 7.com مراجعه فرمایید. 32 - دیدات، احمد، شبکه ریاضى قرآن، ساسان حبیب‏وند، چاپ اول، قزوین، طه، 1381 ش. 33 - همان/ 110-122. 34 - صدقى البیک، معجزة القرآن العددیة، الطبعة الاولى، دمشق - بیروت، مؤسسة علوم القرآن، . 35 - براى اطلاع بیشتر مراجعه کنید به سایت: WWW.efarsi.org/Beyond.htm 36 - غازى الرفاعى، عدنان، المعجزة نظریة قرآنیة فى الاعجاز القرآنى، الطبعة الثالثة، دمشق دارالفکر، ، 2000 م. 37 - فاطمى، سیدمحمد، آیت کبرى معجزه جاوید قرآن کریم، چاپ اول، تهران مؤلف. 38 - معرفى اجمالى، مجله بینات، شماره 9، بهار 184 / 1375. 39 - جم نشان، کورش، «اعجاز ریاضى زوج و فرد در قرآن کریم» مجله بینات، شماره 99 / 1375 9. 40 - مکارم شیرازى، ناصر و جمعى از محققان، تفسیر نمونه، چاپ بیست و ششم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 303-309 /2 1373. 41 - ناجى محمد محى‏الدین، حسین، تسعة عشر ملکاً، بیان ان فریة الاعجاز العددى للقرآن خدعة بهائیة، قاهره، الزهراء للاعلام العربى، 1405 ه. 42 - رضایى اصفهانى، محمدعلى، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، چاپ سوم، رشت، کتاب مبین، 226 / 1381. 43 - هیتو، محمدحسن، المعجزة القرآنیة (الاعجاز العلمى و الغیبى(، الطبعة الاولى، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1989 م. 44 - یزدانى، عباس، «اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن»، کیهان اندیشه، شماره 67-68 / 1375 67. 45 - همان/ 62-84. 46 - معرفت، محمدهادى، علوم قرآنى، چاپ اول، قم، التمهید، 414 / 1378. 47 - رک: بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 27-31 / 19. 48 - یزدانى، عباس، اعجاز عددى و نظم ریاضى قرآن، /78 49 - ناجى محمد محى‏الدین، حسین، تسعة عشر ملکاً، بیان ان فریة الاعجاز العددى للقرآن خدعة بهائیة. 50 - بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 21 / 19.
  i