ارزیابى معجم‏هاى موضوعى قرآن (بخش پایانى) (مقاله پژوهشی حوزه)

در شماره‏هاى پیشین به معرفى و ارزیابى ویژگیها و مشخصات برخى از معجمها و فرهنگهاى موضوعى قرآن پرداختیم. در این قسمت به معرفى برخى دیگر پرداخته و ارزیابى ویژگیهاى آنها را پى مى گیریم. فرهنگ موضوعى قرآن××× 1 الفهرست الموضوعى للقرآن الکریم، 1 جلد عربى، چاپ سوم 1376 ، انتشارات ناهید - تهران، چاپ اول 1364. انتشارات فرهنگ ××× کامران فانى - بهاءالدین خرمشاهى این کتاب به عنوان کشف المطالب الفبایى یا فهرست موضوعى قرآن مطرح شده است. فهرست این کتاب به عربى تهیه شده و داراى حدود هفت هزار موضوع یا مدخل اصلى با توابعش مى باشد و سه هزار مدخل ارجاعى دارد. کلمه هاى فارسى نیز به عربى آن ارجاع شده است. مثل شکیبایى به صبر اندیشیدن به تفکر و تعقل . مدخل ها از «آب» که به «ماء» ارجاع داده است شروع مى شود و به «یونس» و «الحوت» ختم مى شود. این مجموعه را مى توان ترکیبى از فهرست موضوعى و لفظى دانست بسیارى از آیات در این فهرست نیامده است شاید بدین خاطر که هدف از آوردن آیات بیان نمونه بوده است مثلا در مدخل «رؤیا» تنها آیات سوره یوسف آمده است در حالیکه رؤیاى ابراهیم‏علیه السلام و محمدصلى الله علیه وآله وسلم در قرآن ذکر شده است. این معجم به شیوه فهرستگان هاى جدید همراه با مترادفات و ارجاعات کمکى، تنظیم شده است. در بیان آیات تنها به آدرس سوره و آیه بسنده شده و از آوردن عین آیات خوددارى گردیده است از سوى دیگر به رغم اینکه مدخل ها عربى است و هیأت کلمات الفبایى به صورت الفبایى ترتیب یافته اما اشتقاق ماده آن کلمات لحاظ نشده است. از ویژگى هاى این معجم ارجاع موضوعات هم معنا یا مرتبط به موضوع است که مى تواند تصویرى کلى از یک موضوع را به دست دهد و کار تحقیق را سهل سازد در این اثر کلمات مدخل از متن قرآن گرفته شده است و کمتر تصرفى در آن صورت گرفته است و این، البته کاستى است که در این معجم به چشم مى‏خورد زیرا مفاهیم و اصطلاحات فراوان وجود دارد که معادل خاصى در قرآن ندارد و از محتواى آیات گرفته مى شود. نکته آخر این که برخى از مدخل هاى این کتاب جنبه موضوعى و پشتوانه تحقیقاتى ندارد. فرهنگنامه موضوعى قرآن کریم××× 3 2 جلد فارسى، چاپ اول 1383 ، تهران - دفتر نشر فرهنگ اسلامى. ××× دکتر احمد خاتمى این کتاب به ترتیب حروف الفبا، به گردآورى آیات ذیل موضوعات پرداخته است و از آب و باران شروع کرده و به یهود پایان داده است متفرعات خوددارى مى‏کند و تنها در مواردى، واژه را به صورت ترکیبى مى‏آورد از پرداختن به مثلا «هدایت» را بصورت هدایت و خواست خدا» و «هدایت و گمراهى، یا قمار را «تحریم قمار» ذکر مى‏کند. مى‏توان گفت که ترتیب الفاظ بیشتر موضوعى است تا واژه‏اى. در ابتدا به راهنمایى موضوعات ارجاعى و فهرست نام سوره ها مى‏پردازد پس به موضوعات اشاره مى‏کند. این مجموعه بر خلاف حجم وسیع آن از جنبه موضوعى بسیار ناقص است گر چه آیات را نسبت به موضوعات ارائه شده به صورت مستوفا مى‏آورد. الفهرست الموضوعى لآیات القرآن××× 3 3 جلد نشر مشکوة - تهران، چاپ اول 1380 هجرى شمسى = 1422 هجرى قمرى ××× محمد محمدیان بناى این فهرست موضوعى، بر سه بخش است و در سه جلد تهیه شده است. بخش نخست توحید است که شامل مباحث اسماءاللَّه، صفات خدا علم اللَّه، قدرت اللَّه، رحمت اللَّه، خالقیت، مالکیت، ربوبیت، هدایت، اراده و مشیت خدا، اذن، توحید، شرک، تسبیح خدا و مباحثى پیرامون کلمه اللَّه مى‏باشد که در 25 باب تنظیم شده است و هر باب داراى فصلهاى است. جلد دوم که همان بخش دوم است آیات النبوه است که شامل مباحث مربوط به نبوت و رسالت، اهداف و تعالیم انبیاء، اهل کفر و ایمان، مواجهه کفار با تعالیم وحى، کتابهاى آسمانى، تاریخ انبیاء، بویژه مباحث مربوط به رسول اکرم مى‏باشد و در 12 باب و 79 فصل و 730 عنوان تهیه شده است. بخش سوم که جلد سوم مى باشد به مباحث معاد و عالم آخرت، حقیقت معاد و مرگ، برزخ، احوال مؤمنان و کافران، بهشت و جهنم، مى‏پردازد و که در 12 باب 51 فصل و 329 عنوان فرعى تهیه شده است. فهرست موضوعى قرآن )منتخب المعارف(××× 1 4 جلد فارسى ، تنظیم: کاظم مقدم ، انتشارات محدث تهران، چاپ اول ،1381 ص 240 ××× حاج صادق امانى این مجموعه فهرستى از موضوعات قرآن است که مجاهد شهید «حاج صادق امانى» آن را نگاشته است. موضوعات از دسته بندى برخوردار نیست و تنها آیات با ترجمه ذیل موضوعاتى همانند «امر به معروف و نهى از منکر، تولى و تبرى، صبر و بردبارى، جهاد، بخشش و انفاق، روز رستاخیز، سفارش به پدر و مادر، عصمت پیامبر در گفتار، نفاق، توبه، ارزش دانش، قرآن و علوم روز» آورده شده است. در کتاب توضیح چندانى براى آیات آورده نشده؛ مثلا در بحث قرآن و علوم روز که در بیش از 25 صفحه آمده، سلسله اى از آیات بدون هیچ گونه توضیحى درباره آنها ذکر شده است. الفهرس الموضوعى لآیات القرآن الکریم××× 3 5 جلد عربى، مراجعه: دکتور محمد طلعت ابوصیر ، چاپ اول 1424 ، ناشر شرکة شمس المعارف ، قاهره - مصر. ××× محمد عوض العایدى گردآورنده این مجموعه در صدد جمع آورى آیات در قالب موضوعات با ترتیب الفبایى همراه با متفرعات لازم ذیل واژه بوده است. مثلا در «الاشهر الحرم» تنها بحث انسلاخ را آورده است یا «استهزاء به آیات الهى» را به مستقل در بحث آیات الهى آورده و استهزاء و سخریه را به سخریه و استهزاء ارجاع داده است در مواردى نیز مناسبت رعایت نشده مثلا «اخت موسى» را که موضوعیت نداشته و مى‏توانست تحت عنوان موسى قرار دهد به صورت مجزا در ترتیب الفبایى قرار داده است این کتاب را مرکز الکتاب للنشر قاهره در تاریخ 1424 ه.ق در قطع وزیرى چاپ نموده است. در این اثر آیات‏به صورت کامل ذیل یک موضوع مى‏آید. و به رغم آنکه داراى اطلاعات حجیم و گسترده است کارى بیشتر از معجم الفاظ نمى کند. قبسات القرآن××× 1 6 جلد فارسى چاپ اول 1364 ، ص 644 ××× سید على کمالى این مجموعه موضوعات را بدون دسته بندى منسجم و با ذکر آیات بدون ترجمه ارائه مى‏کند، از موضوعاتى همانند، توحید، نبوت عامه، نبوت خاصه و قرآن شروع مى‏کند و به ترتیب به بعضى مباحث فقهى و اخلاقى مانند تقوا، ایمان، هجرت، صوم، صلاة، طهارت، تا به مباحث قیامت مى پردازد سپس آیات انبیاء و غزوات رسول را ذکر کرده و در پایان آیات نفاق و بدعت و شیطان را مى‏آورد. در این کار هیچگونه موضوع نگارى آیات انجام نگرفته و تطویل آیات ذیل یک عنوان کلى، اطلاع رسانى را بى ثمر مى کند؛ مثلا ذیل موسى از آیه 102 تا 170 «اعراف» و از آیه 75 تا 99 «یونس» آورده شده بدون اینکه موضوع نگارى در آیات انجام گرفته باشد. قرآن در زندگى××× 5 7 جلد فارسى ، چاپ اول 1379 ، ناشر: جامعة القرآن الکریم - قم ××× هادى نگارش این کتاب به ترتیب مصحف قرآن به آیات پرداخته است. منظور نگارنده از این اثر کاربردى کردن آیات بوده است لذا به آیات موضوع داده است البته ممکن است هر آیه یک موضوع بیشتر نداشته باشد. هر چند این دوره کتاب را نمى توان جزء کتاب فهرست موضوعى قرار داد، اما از آنجا که مى توان از مطالب آن استفاده کرد، در این شمار قرار مى‏گیرد. الکشاف الاقتصادى لآیات القرآن الکریم××× 1 8 جلد عربى، نشر الدار العالمیه لکتاب الاسلامى، ریاض، چاپ دوم 1413 ه، ص 600 ××× محیى الدین عطیه این کتاب به صورت فرهنگ واژه هاى اقتصادى و بر اساس حروف الفبا واژه‏ها را دسته بندى کرده است و سپس آیات را به عنوان شاهد مى‏آورد. حدود 270 واژه آمده است و در این اثر ذیل هر واژه آیات به صورت اجمالى دسته‏بندى و به معناى واژه اشاره‏اى شده است. الکشاف الموضوعى القرآن الکریم××× 9 لجنة التحقیق لدار القرآن الکریم، 5 جلد در 2 مجلد عربى، تنظیم سید آصف هاشمى و سید سلیمان موسوى، ناشر دارالقرآن الکریم، چاپ اول، صفر 1419 قم مقدسه ××× دارالقرآن الکریم مباحث این کتاب شامل: مبدأ، معاد، اسماءاللَّه و اوصافه، نبوت و انبیاء، معرفة الانسان، منجیات الانسان، مهلکات الانسان، مى‏باشد که با عناوین فرعى در حدود 4100 موضوع است. در این کتاب استقراء خوبى انجام گرفته است و به طور مستوفى موضوعات و آیات مطرح شده است، اما در عین حال برخى از مباحث را مطرح نکرده است مثل مباحث تخصصى علمى بلکه بیشتر به مباحث اعتقادى پرداخته است. و نیز نسبت به فروعات، کار دقیق صورت نگرفته است. آیات را کامل آورده امّا شاهد آیه را مشخص نکرده است. کشف المطالب قرآن مجید××× 1 01 جلد فارسى، ناشر مشهد - چاپ اول خرداد 1373 با حمایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ص 264. ××× مهدى مستشارى کرمانشاهى دسته بندى این کتاب به لحاظ سه عالم: «دنیا، برزخ، قیامت» صورت گرفته و مباحث کلى، با آدرس آیات آمده است. دسته بندى مشخصى در کتاب مشاهده نمى شود. و تقسیم ها و موضوع نگارى کتاب از روى ترجمه و تفسیر «آقاى مهدى الهى قمشه اى» اقتباس شده است. مرشد الحیران الى بحوث القرآن××× 3 11 جلد عربى، چاپ اول 1997 ، دار دمشق - سوریه ××× محمد مرشد عابدین مؤلف این کتاب حدود 400 موضوع را مورد بررسى قرار داده است. این مجموعه بیشتر فرهنگ موضوعى مى باشد که واژه هایى مطرح و آیات مربوط را مورد تحلیل قرار مى دهد مؤلف از اهل سنّت مى‏باشد و در تحلیل مباحث، از کتابهاى حدیث بخارى، مسلم و ترمذى بهره گرفته است. مدخلهاى مورد بررسى بر اساس حروف الفبا از ابن )بنوة و تبنى( شروع مى شود بدنبال آن اثم )الفاحشه( و اجارة و اجماع تا به یتیم و یسر )یسار( و یمین ختم مى شود. در این فرهنگ مطالب خوبى جمع بندى شده است و براى هر واژه آیات مربوط با توضیحاتى ذیل آیه آمده است از جنبه لغوى نیز واژه‏ها مورد بررسى قرار گرفته است. نسبت به متفرعات واژه ها غالباً تنها به یک مورد از آن بسنده شده است مثلا «صوم» تنها «صوم فى الاعتکاف» بعنوان متفرع آمده است گر چه در بعض موارد متفرعات بیشترى آمده یکى از کاستى‏هاى این اثر این است که بعضى موارد را یکجا آورده که بهتر بود تفکیک مى‏شد مثل «بخل و تبذیر» یا «جدل و حجت» یا «لسان و لون.» معجم الأعلام و الموضوعات فى القرآن ××× 3 21 جلد عربى، چاپ اول 1415 ه 1995 م ، نشر دار الشرق، القاهره - مصر ××× عبدالصبور مرزوق این معجم به دو بخش اعلام و موضوعات تقسیم شده است. بخش اول در چهار قسم: اللَّه )صفات و اسماء(، اعلام انبیاء، اعلام غیر انبیاء و موارد اعلام بدون اسم و غیر مصرح مطرح گردیده است مدخل هاى این بخش کامل است آورده شده و هر مدخلى با موضوعات متفرع آن همراه با متن آیه و آدرس آن همراه است بخش دوم که به موضوعات اختصاص دارد بر اساس حروف الفباى عربى به مدخل ها و موضوعات متفرع آن مى پردازد سیستم ارجاعات نسبتا خوب دارد آیات قرآن نیز خوب جمع آورى شده است. موضوعات متفرع هم هر چند کامل نیست اما تا حدود زیادى در امر اطلاع رسانى سودمند است. المعجم الطبیعى للقرآن الکریم××× 1 31 جلد عربى، عزیزالعلى الغرى، مراجعه )محمد توفیق ابوعلى( نشر شرکة المطبوعات للتوزیع و النشر( چاپ اول ،2001 بیروت - لبنان، ص 516 ××× عزیز العلى الغرى این کتاب بیشتر فرهنگ موضوعات طبیعى است که بر اساس حروف الفباء از ابّ که از آیه «و فاکهة و ابّا» گرفته است، شروع مى شود و بدنبال آن ابل و اَیْهَل و اَثل مى آید تا در پایان به وعل و یاقوت و یقطین ختم مى شود روش کارش بدین شکل است که در آغاز مدخل و واژه را از جنبه لغوى مد نظر قرار مى‏دهد سپس آیه مربوط را بررسى مى کند و نکات علمى موضوع را مطرح مى‏کند. آنچه در انتخاب مدخلها براى مؤلف اهمیت داشته یکى عربیت )فراتر از استعمال هاى قرآنى( بوده است و دیگر اینکه واژه عنوان یک پدیده یا مخلوق طبیعى باشد مثل حیوانات، گیاهان، اشیاء، عناصر و مفاهیمى از این قبیل. این مجموعه از جنبه اطلاع رسانى در بعد شناخت واژه هاى طبیعى بسیار مفید است هر چند بوى تفسیر برأى در بعضى موارد و مثل مصادیق واژه ها به مشام مى رسد مثلا «فراش» را در آیه «یوم یکون الناس کالفراش المبثوث» را به جراد معنا کرده است. المعجم المفصل لمواضیع القرآن المنزل××× 1 41 جلد عربى ، دارالمعرفة، بیروت - لبنان، چاپ اول 1421 ه 2000 میلادى ××× محمد خلیل عیتانى این کشاف موضوعى که برپایه ترتیب ابجدى به موضوعات قرآنى پرداخته است در برخى موضوعات به تعدادى از زیر مجموعه‏ها و شاخه‏هاى موضوع اشاره دارد. در این اثر حدود 1200 موضوع مورد بررسى قرار گرفته است. اولین در مدخل آن آدم به مباحث خلق آدم، عصیان ابلیس و استکبار او، سکناى آدم در بهشت و اغواى وى توسط ابلیس اشاره نموده است اما به مباحث دیگر مانند تعلیم اسماء، سجده براى آدم و خلافت او اشاره نکرده اگر چه آیات مربوط به آن را ذکر نموده است. آیات به صورت کامل با همراه با شماره و نام سوره و شماره آیه آورده شده بدون آن که شاهد آیه مشخص شده باشد. دیدگاه کلامى مؤلف را مى‏توان از میان موضوعات دریافت. مثلا بحث رؤیت خدا در بهشت به عنوان یکى از موضوعات اوست که از آیات 26 یونس و 35 ق و 23 قیامت بهره گرفته و آن موضوع را ذیل موضوع کلى حال مؤمنان در جنت ذکر کرده است. ذکر این نکته ضرورى است که در این اثر در مورد موضوعات مطرح شده آیات بسیارى از قلم افتاده است. مثلا ذیل موضوع سرقت، تنها به آیه سارقه (38 مائده( اشاره کرده است در حالى که در حضرت یوسف‏علیه السلام و در سوره یوسف 4 آیه و نیز در سوره ممتحنه آیه 12 موضوع سرقت وجود دارد. موضوعات انتخاب شده بیشتر ب گرفته از واژه‏ها و الفاظ قرآن است. ذیل موضوع یوسف تقریبا تمامى سوره یوسف را آورده بدون آن که آن را تقطیع و موضوع بندى کرده باشد. این کتاب به جز مواردى اندک، کارى بیش از یک معجم لفظى انجام نمى دهد. المعجم المفهرس لمعانى القرآن العظیم××× 2 51 جلد عربى، محمد عدنان سالم، نشر دارالفکر المعاصر: لبنان، دارالفکر: دمشق - سوریه، چاپ اول 1416 ه، 1995م ××× محمد بسام رشدى زین در این کتاب بر اساس حروف الفبا، به مباحثى از قرآن پرداخته شده است و برخى از فروعات مدخلها ذکر شده است. اما در پرداختن به مطالب، دسته بندى ویژه‏اى در نظر نموده است. براى موضوعات مورد تحقیق، این کتاب منبع نسبتا خوبى است، مطالبش محدود مى باشد. از ویژگى این معجم نحوه ارجاع دهى آن است که نسبتا خوب کار شده و نیز آیات به گونه کامل آورده شده است در بعضى موارد سلسله آیاتى پى در پى آمده و در آن شاهد آیه که حاکى از موضوع است، برجسته و پررنگ شده است. المعجم المفهرس لمواضیع القرآن الکریم××× 1 61 جلد عربى ، نشر دار النفائس ، بیروت - لبنان، چاپ اول 1420 ه،ص 704 ××× محمد نایف معروف در این کتاب با ترتیب الفبایى موضوعى به آیات پرداخته شده و از مدخل «آدم» شروع و به «یونس» ختم شده است. در برخى عناوین موضوعات فرعى نیز ذکر شده و در برخى هیچ اشاره اى به آنها نشده است. مؤلف نسبت به جامعیت موضوع خوب کار کرده است و تا حدودى در موضوعات فرعىِ عناوین تلاش شایسته اى انجام داده است. اما ضرورى بود نسبت به موضوعات فرعى بیشتر کار مى شد. مثلا در جایى که آیات مربوط به زکات آورده شده بهتر بود به ذکر آیات اکتفا نمى شد، بلکه موارد مصرف و همراهى زکات با نماز،آثار زکات و ... نیز ذکر مى شد تا براى محقق بیشتر قابل استفاده باشد. المعجم الموضوعى لآیات القرآن الکریم××× 1 71 جلد عربى، ناشر: بیت الافکار الدولیه ، عمان اردن ××× حسان عبدالمنان این معجم یک مجموعه الفبایى موضوعى است که از «آخرت» شروع مى شود و به «یوم البعث» خاتمه مى یابد و در هر واژه اى موضوعات متفرع آن همراه با آیات به صورت نسبتا کامل مى آید. واژه هایى را که متناسب با موضوع را به آن موضوع ارجاع داده است و بر آن بوده که موضوعات منسجم و پیوسته باشد مثلا بحث عمر را به انسان و انجیل را به کتب و انذار را به محمدصلى الله علیه وآله وسلم ارجاع داده است. در این کتاب مدخل هاى برگزیده شده از قانون واحدى پیروى نمى کنند. بعضى موارد تک واژه است و گاهى ترکیبى است؛ ملاک واژه هاى اصلى و واژه‏هاى ارجاعى چندان مشخص نیست و بیشتر جنبه ذوقى و شخصى دارد. مثلا مساکین را به اموال، معجزه قرآن را به کفر، انفال را به جهاد و انفاق را به اموال یا زکات ارجاع داده است که طبعا خود این موارد از موضوعات کلیدى مى باشند. در بیشتر موارد به صورت اجمال به موضوعاتى فرعى پرداخته است مثلا در بحث خانواده )اسرة(، مباحث تکوین و پیدایش خانواده، نکاح، احکام آن، مهر )صداق(، حمل و رضاع، قتل اولاد، نشوز و طلاق و مباحث مرتبط دیگر آورده شده است. گویا در این مجموعه هدف این بوده است که مباحث فرعى و یا سرعنوانهاى بسیارى تحت عنوانى کلى تر آورده شود تا مباحث از وحدت برخوردار باشند؛ از این لحاظ این مجموعه قابل توجه هست هر چند این هدف را دقیق و بخوبى معرفى و روشن نکرده است. اشکالاتى که دارد آن است که بحث سرقت، ربا، قرض را تحت عنوان کلى اموال مطرح کرده است در صورتى که آن مباحث خود موضوعات مستقلى‏اند که مى توانند ذیل مباحث کلى مطرح شوند و بحث جانبى اموال فى نفسه موضوعیت ندارد. نیز در آوردن آیات چندان ترتیب سوره ها لحاظ نشده است. مى‏توان گفت معجم مفیدى است که از جهت فراوانى اطلاعات به ویژه در زمینه موضوعات فرعى ذیل مدخل ها قابل استفاده است. این معجم در یک جلد با 594 صفحه توسط بیت الافکار الدولیه به چاپ رسیده است. المعجم الموضوعى لآیات القرآن الکریم××× 1 81 جلد عربى ، دارالفضیلة قاهره - مصر ××× صحبى عبدالرؤف عصر این کتاب در سه بخش «ایمان، تقوا، کفر و فجور» تنظیم شده است که 280 مدخل مرکب و غیر مرکب را دربردارد. سیر ترتیب مدخل ها نه الفبایى است و نه منطقى. نسبت به مدخلهاى غیر مرکب نیز دسته بندى فرعى ارائه نداده است و تنها به آوردن آیات بسنده کرده است. هر چند در پایان فهرستى الفبائى از مدخلها آورده است. از جنبه اطلاع رسانى به خوبى نمى توان از این کتاب بهره گرفت، زیرا ذیل یک مدخل مانند «جهاد» در 13 صفحه تنها آیات را آورده است، نه دسته بندى و مباحث فرعى جهاد را مطرح کرده است و نه آیات را تقطیع نموده است، شاید «المعجم المفهرس» مفیدتر باشد. بسیارى از موضوعات پژوهشى در این مجموعه از قلم افتاده و مورد عنایت قرار نگرفته است تنها مى توان این معجم را فهرست موضوعات ایمان و تقوا و کفر و فجور دانست نه معجم موضوعات قرآن. المفهرس الموضوعى لآیات القرآن الکریم××× 1 91 جلد عربى ××× محمد مصطفى محمد تقسیم بندى مطالب کتاب به این صورت مى باشد: عقاید، ایمان، وحى، رسالات، یوم القیامة، العلم و العلماء، ارکان اسلام )نماز، شهادتین، روزه، ...(، سجود، ادعیه، زکات، انفاق، هجرت و غزوات، جرائم و حدود، طاعات، مانهى عنه، اجتماعیات، عدة، مصیبةالموت، معاملات، عمل صالح، تکریم انسان، قصص و تاریخ. این اثر معجمى موضوعى و غیر الفبائى است که شامل 30 عنوان کلى و 648 عنوان مرکب فرعى است. در این معجم به موضوعاتى که لفظ آن در قرآن نیامده ولى از نظر محتوا قرآن به آن موضوعات نظر داشته نیز توجه شده است و مقید به لفظ و عبارت قرآن نبوده و ذیل هر مدخل، آیه، محل استشهاد با نام سوره و شماره آیه آورده شده است. در این معجم بر چینش و ترتیب موضوعات نظم و منطق حاکم نیست. آیات شاهد آن در برخى موارد تناسب و ارتباط معقول و صحیحى با مدخل ندارند. فاقد سیستم ارجاعات و مترادفات بوده و از جامعیت موضوعى برخوردار نیست و بسیارى از موضوعات و مدخل ها از قلم افتاده است. در این مجموعه مباحث، در هم و خلط شده و تقسیم بندى منطقى وجود ندارد. آیات زنجیروار آمده است، بدون آن که دسته بندى فرعى داشته باشد. موسوعةالقرآن العظیم××× 1 02 جلد عربى، ناشر مکتبة مدلولى، چاپ اوّل، 2004 قاهره، مصر. ××× دکتر عبدالمنعم الحفنى این مجموعه دو جلدى که بیشتر یک فرهنگ موضوعى توضیحى است مجموعه کاملى از مباحث را با ترتیب و نظم مناسب در بر دارد که خود یک دوره معارف قرآنى است. مطالب این کتاب در هجده باب تنظیم شده است باب اول آن در مباحث کلى قرآن است که لغت و تعریف قرآن و ترجمه و تفسیر و اسلوب آن را شامل است. باب دوم بحث نبوّت و نبى در قرآن است که در آن به بحث ضرورت نبوت، صفات پیامبران و مختصرى از شبهات پیرامون پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم پرداخته است. باب سوم در ایمان و اسلام است که این دو را و مقابل آن دو را - کفر و شرک - توضیح داده است. باب چهارم به اسرائیلیات، شبهات و اشکالات و اکاذیب یهود در قرآن، متشابه و تناقض بین قرآن و تورات مى پردازد. باب پنجم در مورد یهود و نصارى در قرآن است و به اعتقاد آنها پیرامون قرآن و محاجه آنها مى پردازد. باب ششم به صورت اجمال به مطالب سوره هاى قرآن کریم اشاره دارد. باب هفتم ویژه قصه‏هاى قرآن است که به هنر قصه نویسى در قرآن اشاره کرده و به داستان خلقت و آدم و حوا و سایر پیامبران اشاره دارد. باب هشتم به امثال و حکم در قرآن مى پردازد. باب نهم اسباب نزول آیات باب دهم نسخ در قرآن باب یازدهم به مصطلحات قرآن اختصاص یافته است که به برخى از واژه هاى مهم قرآن به شکل فرهنگ واژه ها پرداخته است. باب دوازدهم مرگ و ساعت و قیامت بهشت و جهنم را مورد بحث قرار داده و آیات مربوطه را با توضیح و شبهات پیرامون آنها مطرح و پاسخ مى دهد. باب سیزدهم از بحث قرآن و علم سخن مى‏گوید که در دو بخش علم و قرآن و علم النفس و قرآن به مطالب مطرح شده مى پردازد. باب چهاردهم درباره قرآن و فنون و صنایع آداب و اخلاق است. باب پانزدهم اسلام و جنگ است که به بحث جهاد و شهادت مى پردازد. باب شانزدهم درباره اسلام اجتماعى است. مباحث زن در اسلام، ازدواج، باردارى، ولادت، شیرخوارگى و حضانت در آن عنوان شده است. باب هفدهم عبادات است که شامل مباحث طهارت و نماز و روزه و حج مى شود. باب هجدهم معاملات است که در سه بخش به اسلام سیاسى، اسلام اقتصادى و اسلام جنائى مى‏پردازد. هدف نگارنده، دفع شبهات و روشنگرى حول قرآن و اثبات جامعیت مطالب قرآن مى‏باشد. ینابیع الحکمة××× 12 الدلیل المعین للواعظین و المتعظین ، 2 جلد عربى، ناشر مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، بیروت - لبنان ، چاپ اول 1421 ه ××× محسن عقیل این کتاب بر اساس حروف الفبا به بررسى مدخل هاى قرآنى پرداخته است. نسبت به مدخلها هیچ تقسیم بندى دیده نمى‏گردد و فروعات واژه ها بیان نشده است. پس از ذکر آیات به آوردن روایاتى از کتابهاى حدیثى شیعه بسنده کرده است.
ویژگى هاى معجم موضوعى قرآن
از بررسى اجمالى حدود چهل معجم و فرهنگ موضوعى، توانستیم به خصوصیات و ویژگى هاى لازم در یک معجم موضوعى مناسب و مفید پى ببریم. هر چند در هر یک از این معجم‏ها، ویژگى‏ها و امتیازاتى نسبت به دیگر کتب در موضوعى خاص وجود دارد اما اثرى مى تواند برجسته و ممتاز باشد، که از این ویژگى ها بیشتر برخوردار باشد. در ذیل ما به این ویژگى ها اشاره خواهیم کرد و ضمن آن به ارزیابى این معجم‏ها پرداخته و کتاب فرهنگ قرآن را که جزو جدیدترین و گسترده ترین اثر در میان کتاب‏هاى همنوع خود مى باشد محور ارزیابى قرار مى دهیم. 1 - در معجم‏ها موضوعى قرآن، ترتیب آوردن مدخل ها و عناوین فرعى آن متفاوت است. دسته اى از آنها مدخل ها را بر اساس حروف الفبا تنظیم نموده اند. دسته‏اى مباحث را به صورت موضوعى مرتّب کرده‏اند و در این کار برخى دسته بندى منطقى به موضوعات خود داده اند و برخى دیگر ذوقى و استقرائى کار کرده اند. پاره‏اى از معجم‏ها هم، ترکیبى از الفبائى و موضوعى است یعنى مدخل ها به صورت الفبایى و موضوعات متفرع بر آن به صورت موضوعى آورده شده که اگر موضوعات متفرّع بر مدخل ها به صورت منطقى و حساب شده آورده شود براى محقّقان و پژوهشگران بسیار مفیدتر و کاراتر خواهد بود. زیرا این منبع به عنوان کتاب مرجع، اطلاعات ریز را به صورت الفبایى بهتر اطلاع رسانى مى کند تا به صورت موضوعى و در ضمن ارائه موضوعات متفرّع به صورت منطقى به پژوهشگر تصویر خوبى نسبت به موضوع داده و او را یارى خواهد کرد که ارتباطات موضوع را مورد لحاظ قرار دهد. حدود دو سوم از معجم‏ها به ترتیب موضوعى تنظیم گردیده اند مانند قبسات القرآن، تصنیف آیات القرآن، دلیل مباحث علوم القرآن المجید، الترتیب و البیان عن تفصیل آى القرآن، کشّاف الموضوعى القرآن الکریم و ... و یک سوم آن به ترتیب حروف الفبا مى باشند مانند: دلیل الباحثین فى الموضوعات القرآنیه، فروغ بى پایان، معجم المفهرس لمواضیع القرآن الکریم، ینابیع الحکمه و ... و تعداد کمى از آنها همچون کتاب المعجم الموضوعى لآیات القرآن، تألیف حسان عبدالمنّان و نیز کتاب فرهنگ قرآن به نظم الفبایى و موضوعى مباحث قرآن پرداخته اند. در کتاب اول واژه هاى انتخاب شده از قانون واحدى تبعیت نمى کنند گاه تک واژه و گاه ترکیبى است لذا در واژه اصلى و فرعى به بى‏نظمى دچار گشته است و بیشتر جنبه ذوقى دارد. اما در فرهنگ قرآن کار منطقى تر و انتخاب واژه ها حساب شده‏تر است. لازم به ذکر است که برخى از معجم‏ها هم موضوعات‏شان را به ترتیب آیات قرآن آورده اند مانند: کتاب «قرآن در زندگى». 2 - دسته اى از معجم‏ها به بخشى از معارف و دانش بشرى پرداخته و اهتمام به قسمتى خاص از موضوعات داشته‏اند. همچون کتاب المعجم الموضوعى لآیات القرآن الکریم که تنها به مباحث ایمان و کفر و تقوا به صورت مفصّل پرداخته است و نیز کتابهاى الکشّاف الاقتصادى لآیات القرآن الکریم و المعجم الطبیعى للقرآن الکریم. از جمله کتابهاى تخصصى است که حدود 7 مورد کتابها را در بر مى گیرد و بقیه معجم‏ها به صورت عمومى به کلیه مباحث معرفتى و علمى و عملى پرداخته اند. مدخل هاى انتخاب شده در فرهنگ قرآن به صورت عمومى و فراگیر است گرچه مباحث تخصصى را مى توان از متن آن استخراج نمود. 3 - جامعیت موضوعات داشته باشد؛ به این معنا که در موضوعاتى که ارائه مى‏دهد به صورت کامل به آن پرداخته باشد. این نکته با عمومى بودن یا پرداختن به تمام موضوعات متفاوت است. این ممکن است معجمى تخصصى باشد، اما جامع موضوعات باشد. مثل الکشّاف الاقتصادى لآیات القرآن الکریم که به تمامى مباحث اقتصادى پرداخته است. فرهنگ قرآن نیز ذیل هر موضوع و مدخل خود مباحث بسیار و مستوفا ارائه داده است. مثلاً ذیل مدخل آدم‏علیه السلام حدود 90 عنوان فرعى مفید آورده است که نشانگر استحصاء تام موضوعات در این واژه است. در نمونه‏هاى مشابه در این موضوع بسیار کمتر به عناوین فرعى پرداخته‏اند. مانند الترتیب و البیان عن تفصیل آى القرآن که به صورت موضوعى به آن پرداخته است. و یا کتاب المعجم الموضوعى لآیات القرآن الکریم که به صورت جامع به موضوعات پرداخته است و انصافاً کتاب مفیدى است اما در مقایسه با موضوعات کار شده در فرهنگ قرآن ناقص است. 4 - فراوانى اطلاعات ذیل موضوع: منظور این است که معجم موضوعى با پژوهش کامل توانسته باشد کلیه موارد آیات را در ذیل موضوع خاص قرار دهد نسبت به این ویژگى بعضى از معجم‏ها به ذکر یکى دو آیه نمونه در یک موضوع بسنده کرده اند همانند فرهنگ موضوعى قرآن و کتاب آیه هاى زندگى و کتاب تنویر الاذهان لمواضیع القرآن. اما در مقابل تعدادى از معجم‏ها به جستجوى کامل در قرآن پرداخته و کلیه آیات مربوط به موضوع را آورده‏اند مانند کشف المطالب قرآن مجید و فرهنگنامه موضوعى قرآن اما فرهنگ قرآن. با توجه به منابع غنى از جمله تفسیر راهنما. که کارى دقیق و وسیع بر روى آیات با فیش نگارى و موضوع نگارى ریز مى باشد. در میان این دسته کتاب ها ویژگى خاصى دارد مثلاً در موضوع آمادگى نظامى حدود پانزده آیه تحت عناوین فرعى آن ذکر کرده است یا ذیل موضوعات متفرع واژه آرامش از بیش از 90 آیه غیر تکرارى بهره گرفته است. 5 - چگونگى آوردن آیه: در اطلاع رسانى باید به گونه‏اى عمل نمود که محقّق به راحتى به اطلاعات مورد نیاز خود دست پیدا کند و استفاده مفید بنماید از این رو در نشان دادن آیات یک موضوع نباید ابهام و پیچیدگى وجود داشته باشد. گاهى دیده مى شود در برخى معجم‏ها آیاتى را ذیل موضوعى مى آورند ولى مشخص نیست از کجاى آیه چنین موضوعى یا مطلبى استفاده شده است مثل کتاب پیام وحى و تا حدودى تفصیل آیات القرآن الحکیم. درآوردن آیات ذیل موضوع به سه گونه در معجم‏ها عمل شده است: الف - ذکر آدرس آیه «آوردن شماره یا نام سوره و شماره آیه( مانند کتاب فرهنگ موضوعى قرآن و فروغ بى پایان و دلیل الباحثین فى الموضوعات القرآنیه. ب - متن آیه به صورت کامل و گاه چند آیه متوالى با ذکر نام سوره و شماره آیه آورده مى شود مانند الفهرس الموضوعى )محمّد مصطفى محمّد( و قبسات قرآن )کمالى( و المعجم الموضوعى لآیات القرآن. ج - بخش شاهد در میان آیه برجسته شده که حاکى از آن موضوع خواهد بود و آدرس ذیل آن مى آید. همانند المعجم المفهرس لمعانى القرآن العظیم و تنویر الاذهان، فرهنگ قرآن نیز از این روش پیروى کرده است البته باید اذعان نمود که در این بخش کار و دقت شایسته انجام نگرفته است هر چند عنایت بر این بوده است که شاهد آیه آورده شود. و در بسیارى موارد با تقطیع آیه به خوبى این مهم انجام گرفته است. باید گفت که در میان این سه قسم ارائه اطلاعات قسم سوم بهترین است زیرا نه نیاز به مراجعه مکرر به قرآن - همچون قسم اول - دارد و نه ابهام و ایهامى به سبب ردیف کردن آیات بدون مورد استشهاد در آیه نسبت به موضوع باقى مى گذارد چنانکه در قسم دوم بود لذا در این جهت هم فرهنگ قرآن عنایت و توجه خوبى داشته است. کتاب تنویر الاذهان لمواضیع القرآن و فهرست موضوعى قرآن )حاج صادق امانى( از جمله کتابهایى‏اند که شاهد آیه را ذکر کرده اند. 6 - روشن نمودن موارد مبهم: در معجم‏هاى موضوعى بسیار اتفاق مى‏افتد که آیات ذکر شده با آن موضوع بى‏ارتباط و مفهوم آیه چنین موضوعى را در برندارد و موضوع احیاناً از دلالت ضمنى یا التزامى آیه گرفته شده است و یا همچنانکه آیات قرآن ذو وجوه است ممکن است کسى وجهى را متوجّه شود دلى از وجوه دیگر آیه غافل باشد که چنین امرى در قرآن بسیار است لذا لازم است در چنین مواقعى بیان و توضیحى ذکر شود و مطلب را از ابهام خارج کند. این نکته در بسیارى از معجم‏ها مورد عنایت قرار نگرفته است مانند تصنیف الآیات القرآن الکریم اما در کتاب اصول العلوم الانسانیه به خوبى انجام شده است و نیز در فرهنگ قرآن به اقتضاء مورد ابهام در پاورقى از جنبه ادبى و لغوى و عقلى و روایى به توضیح و روشنگرى مى پردازد. مثلاً براى فیش «آزر، دور کننده ابراهیم‏علیه السلام از خانه به مدت طولانى» که از آیه «... و اهجرنى ملیاً» گرفته شده است به استناد کتاب لسان العرب آورده «ملیاً به معناى مدت طولانى است» )ج 1، ص 303) و یا براى فیش «آرامش دادن خدا به مؤمنان و مجاهدان در غزوه احد» که ذیل موضوع آرامش بخشى به مؤمنان آمده و از آیه «... والرسول من بعد ما أصابهم القرح...» گرفته شده توضیح چنین آمده: «طبق شأن نزول، مقصود از کسانى که به آنها زخم و جراحت رسید، مجاهدان غزوه احد هستند» )مجمع البیان، ذیل آیه، ج1، ص321) و یا براى روشن کردن فیش «آواره کردن مخالفان، شیوه رایج میان قوم لوط» که از آیه «... یا لوط لتکونن من المخرجین» در پاورقى آورده تعبیر «من المخرجین» به جاى «لنخرجنک» مى رساند که پیش از لوط، دیگرانى نیز تبعید و از شهر اخراج شده بودند. )ج1، ص 408) به هر صورت تبیین مواضع مبهم در معجم‏ها ضرورى مى نماید زیرا امکان فراهم آوردن معجمى جامع که به تمام آیات فارغ از توضیح اشاره داشته باشد، بدون اینکه ابهام و ایهامى در آن باشد بعید و شاید محال باشد. 7 - آوردن برداشت و پیام آیات: براى اینکه موضوعاتى که ذیل آیات آورده مى شود خشک و بى روح نباشد و نیز گویاتر و از جنبه اطلاع رسانى مفیدتر باشد مى توان ذیل آن موضوع و در پرتو آیه پیام و برداشتى به صورت یک جمله یا عبارت آورد. این کار در بسیارى از معجم‏ها انجام نگرفته ولى در کتاب تنویر الاذهان لمواضیع القرآن به خوبى آمده است و نیز فرهنگ قرآن اهتمام بسیارى به آن داشته است شاید بتوان گفت مدار این فرهنگ بر پیام ها و برداشت آیات مى باشد. مثلاً در مدخل «آیات خدا» ذیل موضوع «اختلاف زبان ها»، فیش برداشتى «تفاوت گویش و لهجه میان انسانها، از آیات خدا» از آیه 22 سوره روم «و من آیاته خلق السموات و الارض و اختلاف ألسنتکم...» )ج1، ص 463) آورده شده است. 8 - ساختار اطلاعاتى: در یک معجم، ساختار منسجم و ترتیب چینش اطلاعات از اهمیت بالایى برخوردار است. اینکه موضوعات کلى ارائه گردد و ذیل آنها آیات بسیارى ردیف شود در کار پژوهش نمى تواند مفید باشد همچنانکه در بعضى معجم‏ها همچون کتاب الترتیب و البیان عن تفصیل آى القرآن و ینابیع الحکمه، سبیل الهدى و دلیل الموضوعات فى آیات القرآن الکریم مشاهده مى شود بلکه هر چه موضوعات ریز و جزئى‏تر باشد و اطلاعات پیرامون آن روشن تر و دامنه آن محدودتر باشد، سودمندتر خواهد بود البته باید در نظر داشت که ریز کردن موضوعات نباید به گونه‏اى زیاد باشد که از دایره یک معجم مفید خارج شود و نتوان اطلاعات آن را جمع کرد و براى آن نظامى تعریف نمود. همان گونه که موضوعات کلى، مفید نیست موضوعات بسیار ریز هم نمى تواند در امر پژوهش کارا باشد. در بیشتر معجم‏ها مانند فروغ بى پایان و تا حدودى المعجم المفهرس لمعانى القرآن این کار انجام شده است. اما در فرهنگ قرآن مشاهده مى کنیم که این ویژگى به خوبى رعایت شده است. با ریز نمودن و جزئى کردن موضوعات، فروعات بسیارى را ارائه داده و آن فروعات نیز برخوردار از نظامى موضوعى الفبائى است تا مراجعه به موارد مورد نیاز آسان باشد مثلاً مدخل احتجاج را با فروعات بسیارى )حدود 45 موضوع( که بیانگر احتجاجات در قرآن است با موضوع نگارى گویا و یا فیش برداشتى آیات که جوانب آیات ذیل موضوعاتش را روشن مى کند )ج2، ص 293 - 333) در 40 صفحه ارائه داده است. براى رفع تکرار و عدم فربه شدن معجم لازم است از سیستم ارجاعات استفاده شود زیرا به سبب ارتباط تنگاتنگى که موضوعات علوم و معارف و خصوصاً موضوعات علوم انسانى با یکدیگر دارند ناگزیریم موضوعاتى را در جاهاى مختلف مطرح کنیم و آوردن یک موضوع در مواضع گوناگون گذشته از اینکه اطّلاع رسانى را سخت مى کند حجم معجم را چندین برابر خواهد کرد، بهتر است در این گونه موارد موضع را بنا بر اولویت زیر مدخل مناسب تر قرار داده و براى مواضع دیگر با ارجاع دادن آنها را مشخص نماییم. فرهنگ قرآن از سیستم ارجاعات بسیار استفاده نموده و نیکو بهره گرفته است مثلا در موضوع توبه محقّق را به موضوع انابه راهنمایى مى کند )ج2، ص458) و یا در موضوع اخلاص در تسبیح ما را به موضوع اخلاص ملائکه راهنمایى مى کند )ج2، ص 457) و یا در انتهاى بحث اخلاص ما را به موضوع تسلیم خدا بودن در مدخل تسلیم هدایت مى کند. )ج2، ص 473) و نیز در کتابهاى فروغ بى پایان و تا حدودى المعجم المفهرس لمعانى القرآن، فرهنگ موضوعى قرآن و المعجم الموضوعى لآیات القرآن الکریم از سیستم ارجاعات بهره گرفته اند. امّا در کتاب الکشّاف الموضوعى للقرآن و سبیل الهدى و الفهرس الموضوعى لآیات القرآن الکریم اصلاً به کار نرفته است. 9 - آوردن اطلاعات دقیق و حساب شده: معجم‏ها نسبت به نوع تلاشى که براى استخراج موضوعات، آوردن آیات، بررسى اجمالى موضوع و دسته بندى اطلاعات دارند، متفاوت هستند بعضى با توجه به لفظ و ظواهر اطلاعات را گردآورى مى‏کند بدون اینکه برنامه و اصولى پذیرفته شده داشته باشند.و موضوع نگارى مى‏نمایند. برخى نسبت به این امر اهتمام داشته و براى خود اصولى - که حاکى از دقت در کار است - مقرر داشته و پذیرفته‏اند که در این میان مى‏توان به المعجم المفهرس لمعانى القرآن الکریم و فروغ بى پایان اشاره داشت. اما در فرهنگ قرآن این اهتمام - چنانکه در مقدّمه کتاب هم آمده است - بسیار بوده است همچنانکه براى برداشت از آیات قرآن ملاک هایى گذاشته اند و اصول تفسیرى خاصى را قرار داده‏اند تا از تفسیر به رأى مصون باشد و منابع مشخص و معتبرى را منبع کار قرار داده‏اند، استفاده از روایات و فهم عرفى و حجیت عقل در استنباط از آیات قرآن بنا بر اصول و ضوابطى مورد توجه قرار گرفته است. قواعد نحوى و ادبى و اصول بلاغت همچنانکه در تفسیر راهنما مورد توجه بسیار بوده در فرهنگ قرآن که بیشتر متأثر از این تفسیر است نیز اهمیتى خاص دارد. 10 - مطالب و موضوعات بار اطّلاعاتى داشته و مدخل هاى انتخابى موضوعیت داشته و به روز و براساس نیاز و کاربردى باشد: مى دانیم که اقدام به تدوین معجم موضوعى قرآن طبعاً برخاسته از نیاز و متأثر از انگیزه است و هر اندازه این نیاز واقعى تر و انگیزه قوى تر باشد توجیه تدوین و همّت بر آن بیشتر خواهد بود. انتخاب واژه ها متأثر از نوع نگرش و احساس نیازى است که مؤلّف از آن برخوردار است ما در بعضى معجم‏ها مى بینیم تنها هدفى که دنبال مى شود این است که کشّاف موضوعى تهیه شود و کار علمى انجام شوداما این که این کار بتواند نیازهاى واقعى را پاسخگو باشد یا نه چندان مد نظر قرار نگرفته است هر چند انگیزه اقدام برخاسته از نیاز باشد مانند: الکشّاف الموضوعى للقرآن الکریم و المعجم الموضوعى للقرآن الکریم. اما بعضى از معجم‏ها نشان از آن دارند که نیازهاى جامعه را شناخته اند و بر اساس نیازهاى جامعه روز مدخل ها گزینش شده است مثلاً فروغ بى پایان که در مدخل خانواده به مباحثى مثل ارزش خانواده، خانواده در نگاه حقوقى، مدیریت خانواده، خانواده در نگاه فرهنگى و اقتصاد خانواده عواطف فرهنگى و مباحث فرعى آنها پرداخته و یا مباحثى مثل سازشکارى و سانسور و شایعه و شبهه افکنى و ... را متذکر شده است. و این مطلب در فرهنگ قرآن به مراتب بیشتر مورد توجه قرار گرفته چرا که جرقّه اولیه کار برخاسته از نیازى بوده است که مؤسّس محترم این کار عظیم )جناب حجت الاسلام و المسلمین هاشمى رفسنجانى( احساس کرده بود وى از این که منابع و فرهنگ هاى معتبرى که بتوان به بهترین شیوه از آن اطلاع رسانى کرد و موضوعات قرآنى و مطالب مفید را گرفت وجود ندارد اظهار تأسف کرده و خود اقدام کرده و سنگ بناى فرهنگ قرآن را نهاد. ایشان چنین ابراز مى دارند: «گاه اتفاق مى افتاد که براى پى بردن به نظر قرآن در باره یک موضوع ناگزیر از مطالعه تمامى آن مى شدم... متأسف بودم که چرا امت اسلامى، طى قرن ها، آن گونه که باید براى این کتاب سرمایه گذارى بایسته اى نکرده اند و در طول روزگار طولانى، دائرةالمعارفى قرآنى تدوین نشده است تا جویندگان معرفت و حکمت به آسانى از آن بهره گیرند» )ج1، ص 50) اما این انگیزه و کار اولیه انجام شده همگام با انگیزش قوى ترى از جانب محقّقان مرکز فرهنگ و معارف قرآن توانست طرحى سنگین و عظیمى را بنا نهد تا پاسخگوى نیاز جامعه و محقّقان و پژوهشگران باشد این اثر در حدى که نشر شده است قابل استفاده محقّقان و کسانى که در موضوع خاصى تحقیق و یا پایان نامه دارند بسیار مفید است. در این اثر که جامع موضوعات است کلیه مباحث به سبکى آمده است که کار یک مرجع دائرةالمعارف را مى کند و هر کسى در هر موضوعى مى تواند بهره اى از آن داشته باشد. مثلاً در موضوع آهن که از مواد مهم در صنعت مى باشد موضوعاتى همانند آفرینش آهن، استحکام آهن، امتحان با آهن، تاریخ آهن، ذوب آهن، صنعت آهن، فواید و نعمت آهن و نرم شدن آهن آمده و بیش از هشت آیه ذکر شده است )ج1، ص 415 - 418) 11 - شناسه موضوعات اصلى: گاه بایسته است مدخل هاى معجم تعریف شده و مشخّصه هاى آن ذکر گردد و نیز حدود و قلمرو آن متعیّن گردد لذا بعضى از معجم‏ها به آوردن شناسه واژه ها اقدام کرده اند و بعضى به این امر توجه نکرده و یا نیازى به آن ندیده اند مانند: المعجم الموضوعى لآیات القرآن الکریم و یا الکشّاف الموضوعى للقرآن و تصنیف آیات القرآن الکریم. اما در کتاب اصول العلوم الانسانیه ذیل آیات، به تعریف موضوع و محدوده آن مى‏پردازد. و در فرهنگ قرآن روش و سبک آوردن شناسه منحصر به فرد است از آن رو که در ابتدا به تعریف مدخل و شناسه آن مى پردازد مثلاً ذیل مدخل «آتش بس» آورده است: «آتش بس» پیمان ترک جنگ به طور محدود و موقت است که در عربى با واژه هاى «هدنه» و «مهادنه» از آن یاد مى شود در قرآن این لفظ نیامده بلکه از مفاهیمى مانند ماههاى حرام و معاهدات موقّت مثل صلح حدیبیه، آتش بس استفاده شده است )ج1، ص 119) و یا ارتجاع که آمده «ارتجاع از ماده رجع در لغت به معناى بازگشت به مکان کار و گفتار پیشین است و در اصطلاح مخالفت کردن با جهش و انقلاب و پیشرفت در اجتماع و خواستار برجا ماندن نظام کهنه است در این مدخل معناى اصطلاحى آن مورد نظر است و از واژگان جاهلیة، اعقابکم و جملاتى مانند «بل نتبع ما وجدنا علیه آباءنا» و «بل نتبع ما ألفینا علیه آباءنا» استفاده مى شود. )ج2، ص 543). 12 - وجود اعلام: در قرآن به صورت صریح و غیر صریح به اشخاص و یا مکانها اشاره شده است. یک معجم موضوعى کامل آن است که از این جهت هم کامل باشد. در معجم‏ها گاه در میان مدخل ها به ذکر اعلام پرداخته‏اند و گاه تنها نام پیامبران خدا و یا افرادى که به صورت صریح در قرآن از آنها یاد شده آمده است. اما در فرهنگ قرآن پس از شناسایى اعلام مصرّح و غیر مصرّح که بیش از 800 مورد است به ترتیب حروف الفبا به آنها پرداخته شده است. مثلاً آدم و ابراهیم و ابلیس و ابولهب و ... را موضوع نگارى و فیش هاى آنها را در پرتو آیات کریمه ذکر کرده اند.
نتیجه گیرى
مى توان گفت که در میان معجم‏ها موضوعى برخى هیچ امتیازى نسبت به سایر معجم‏ها ندارند و با وجود معجم‏ها دیگر ثمره اى در آنها به چشم نمى‏خورد مانند: قبسات القرآن و فهرست موضوعى قرآن )امانى( و سبیل الهدى برخى نسبت به یکدیگر امتیاز ضعف هائى دارند مانند دلیل الموضوعات فى آیات القرآن که از جنبه جامعیت موضوعى و ارائه دسته بندى ویژگى داشته اما نسبت به ارائه آیات ضعف دارد و یا مانند فرهنگ موضوعى قرآن که نسبت به ذکر آیات ضعف دارد. برخى از آنها داراى ویژگى بسیارى هستند که در کمتر معجمى یافت مى شود. مانند تنویر الاذهان و یا کتاب المعجم المفهرس لمعانى القرآن و ینابیع الحکمة. اما فرهنگ قرآن داراى ویژگى‏هاى بسیارى است که ذکر کردیم و اگر در این ارزیابى بخواهیم معجم‏ها را درجه بندى کنیم فرهنگ قرآن در درجه اول و سپس تنویر الاذهان القرآن، الفهرست الموضوعى لآیات القرآن، اصول العلوم الانسانیه من القرآن، فروغ بى پایان و دلیل الموضوعات فى آیات القرآن در رتبه‏هاى بعد قرار مى‏گیرند، البته کتابهاى المعجم الطبیعى، مرشد الحیران الى بحوث القرآن موسوعة القرآن العظیم به عنوان فرهنگ واژه ها مطرح هستند که داراى اطلاعات خوبى مى‏باشند. اما از آن جا که هیچ کارى بدون نقص نیست به ویژه کشّاف موضوعى وسیع و جامعى همچون فرهنگ قرآن که داعیه توانایى پاسخ گویى به محقّقان در زمینه هاى مختلف به شکلى سریع و آسان را دارد، کمبودهایى که در فرهنگ قرآن احساس مى‏گردد ذیلاً ذکر مى کنیم: توضیحات آیات در رساندن موضوع بسیار کم است و بایسته بود در این زمینه آیات بیشتر تبیین مى شد هر چند ممکن بود حجم مجموعه زیادتر شود. این کار در المعجم الموضوعى للقرآن به خوبى انجام گرفته است. در فرهنگ قرآن بعضى از اعلام غیر مصرح )یا تماماً( مطرح شده است اما به آوردن شناسه و ذکر آدرس آیه آن کفایت شده است مانند ابومیسره، ابوهند حجام، ابوبکر، ابى بن خلف، ابى بن کعب. در حالى که جا داشت همچون مدخل «ابولهب» عمل شود و براى آنها نیز بر اساس شأن نزول و محتواى روایات فیش و موضوعاتى آورده شود. در فرهنگ قرآن آوردن آیات یکسان نیست در برخى موارد تمام آیه آمده است و در بعضى موارد شاهد آیه آمده و آیه قطع شده است. و نیز گاهى آیات مشابه را یکى کرده و آدرس ها را ذیل آن آورده و در جاى دیگر آیات مکرر شده اند. گاه آیه اى آمده و آدرس هایى ذیل آن که تنها آدرس آیه اول است )آسمان( در پایان امیدوارم خداى سبحان توفیق مضاعفى به دست اندرکاران فرهنگ قرآن بدهد تا بتوانند به خوبى این مهم را به انجام رسانند و تشنگان حقایق و معارف الهى قرآنى را سیراب کنند و حرکت و جوششى در پژوهش و تحقیق قرآنى ایجاد نمایند. والسلام