معرفى نرم ‏افزار «جامع تفاسیر نور» (مقاله پژوهشی حوزه)

مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى برگى دیگر به کارنامه پرافتخار خود افزود و با تولید نرم افزار قرآنى «جامع تفاسیر نور» خدمت درخور ستایشى را به جامعه قرآن پژوه و محققان علوم اسلامى عرضه داشت. نظر به اینکه این گنجینه عظیم، شامل امکانات فراوان و محتواى گسترده در زمینه‏هاى گوناگون چون تفسیر و ترجمه مى‏باشد، معرفى آن به صورت فشرده ضرورى مى‏نماید تا کاربران و پژوهشگران نسبت به این برنامه ارزشمند شناخت بیشترى پیدا کنند و از قابلیت‏هاى متنوع و کاربردى آن در راستاى تحقیقات قرآنى و تفسیرى خود بهره مطلوب‏ترى ببرند.
روند تهیه و هدف از تولید نرم افزار جامع تفاسیر نور
این نرم افزار در واقع ارتقاء نرم افزار نورالانوار 2/2 مى‏باشد که از پشتوانه تحقیقاتى و فنّى سنگینى برخوردار، و طى حدود 7 سال عرضه با استقبال بى نظیرى روبرو بوده است. در طول این مدت مراحل تحلیل و طراحى و فراهم‏سازى دیتا به منظور ارتقاء این نرم افزار به صورت جدى در مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى پى گیرى مى‏شد که خوشبختانه در سال 1383 عملیات فنى به روز سازى این نرم افزار آغاز شد. اما به دلایل متعدّدى، فرآیند تولید آن در سال یاد شده متوقف گردید ولى بار دیگر روند اجرایى این طرح از 25 اردیبهشت 84 شروع شده و به شکل طاقت فرسایى تا 10 مهرماه سال جارى ادامه یافت. به این ترتیب در این مدت نورالانوار از یک برنامه قرآنى به یک نرم افزار تخصّصى تفسیرى ارتقاء یافت و تلاش چندین ساله محقّقان و متخصّصان مرکز تحقیقات، به ثمر نشست. در 28 شهریور 84 نسخه سه زبانه برنامه به طور آزمایشى براى نمایشگاه جى تکس در امارات متحده عربى تولید شد و بعد از آن محتوا و امکانات برنامه به حدّ چشم‏گیرى افزایش یافت. هدف اولیه از تولید این برنامه، ارتقاء نورالانوار2/2 بود؛ ولى از آنجا که در نسخه جدید نورالانوار متون تفسیرى بسیارى گنجانده شده است به نرم افزار جامع تفاسیر نور تبدیل گردید، هر چند مى‏توان گفت که این برنامه در واقع فرایندى از امکانات و تجربیات سه نرم افزار قدرتمند مرکز یعنى نورالانوار و کتابخانه تفسیر و امکانات و قابلیت‏هاى کتابخانه فقه مى‏باشد که با تحلیل و طراحى جدید به منصه ظهور رسیده است. از این گذشته، هدف مهم در تهیه و تنظیم جامع تفاسیر نور، تسهیل امر پژوهش در حوزه تفسیر و ترجمه قرآن کریم بوده تا محققان علوم اسلامى به ویژه، قرآن پژوهان به منابع مهم در این زمینه دسترسى داشته باشند و به سامان دهى تحقیق خود بپردازند.
تعداد کتاب‏ها و زمینه‏هاى موجود در لوح فشرده
جامع تفاسیر نور مشتمل بر متن کامل 205 عنوان کتاب در 1110 مجلّد است که در زمینه: تفسیر، ترجمه، آوانگارى، لغت و فرهنگ نامه قرآنى مى‏باشند و در نوع خود بى نظیر است؛ زیرا حجم تفاسیر ارائه شده در این نرم افزار حدوداً دو برابر تفاسیر موجود در «جامع التفاسیر» محصول مؤسسه فرهنگى ایران است. به جهت برخوردارى از حجم عظیمى از اطلاعات مربوط به قرآن کریم و قابلیت‏هاى متنوّع و کارآمد پژوهشى است که این لوح فشرده توانسته است در سیزدهمین نمایشگاه بین المللى قرآن کریم عنوان «خادم القرآن» را کسب نماید.
تعداد تفاسیر ارائه شده در برنامه و زبان‏هاى قابل دستیابى
متن کامل 134 عنوان تفسیر فارسى (44 مورد(، عربى(86 مورد( و انگلیسى (4 مورد( از مذاهب مختلف اسلامى به همراه امکانات متنوع پژوهشى در جامع تفاسیر نور گنجانده شده است که در این میان، 4 عنوان تفسیر انگلیسى به نام هاى، تفسیر میر احمد على، تفسیر نمونه، تفسیر نور القرآن و تفسیر المیزان، از تفاسیر انگلیسى این برنامه هستند که دو عنوان نخست، در بردارنده تفسیر کامل آیات قرآن مى‏باشند. مطلب دیگر اینکه 85 عنوان از تفاسیر برنامه، تفسیر کامل در 754 مجلّد، 19 عنوان آنها تفسیر ناقص در 90 مجلّد و 22 عنوان تفسیر موضوعى در 32 مجلّد و 4 فرهنگنامه واژگان قرآنى در 27 مجلّد مى‏باشد و مجموعاً 130 عنوان کتاب در 903 مجلّد است که این موارد به غیر از چهار مورد تفسیر انگلیسى موجود در برنامه است.
ترجمه‏ها و زبان‏هاى ترجمه
قابلیتى که به ارزشمندى و کارآمدى این نرم افزار کمک شایانى نموده است، وجود ترجمه‏هاى متنوع با زبان‏هاى مختلف در برنامه است. 36 ترجمه فارسى که 12 ترجمه آن برگرفته از تفاسیر است. در این گنجینه قرآنى قابل دسترسى است. ضمن اینکه 28 ترجمه خارجى به 18 زبان گوناگون براى استفاده کاربران مختلف فراهم آمده است؛ زبان‏هایى چون: انگلیسى (9 عنوان(، روسى(3عنوان(، فرانسوى، آلمانى، ایتالیایى، اسپانیولى، پرتغالى، لهستانى، بلغارى، آلبانیایى، ترکى استانبولى، آذرى، اردو، ژاپنى، چینى، مالایى و سواحلى. همچنین کاربر مى‏تواند به جستجو در ترجمه قرآن به 13 زبان خارجى اقدام نماید. بدیهى است که امکان مزبور کاربران بسیارى را پوشش مى‏دهد و بر تعداد استفاده‏کنندگان برنامه مى‏افزاید. به طور کلى در این کتابخانه الکترونیکى 64 عنوان ترجمه در 19 زبان دنیا ارائه شده است.
ترجمه‏هاى برگرفته از تفاسیر
برخى از تفاسیر فارسى و یا تفاسیر عربى ترجمه شده به فارسى، ضمن تفسیر به نوعى به ترجمه آیات هم مبادرت ورزیده اند. از این رو از متن این گونه تفسیرها، 12 ترجمه فارسى استخراج شده است که در شمار ترجمه‏هاى فارسى قرار گرفته اند. کتاب‏هایى که از متن آنها این ترجمه‏ها اخذ شده اند، عبارتند از: کشف الاسرار، ترجمه المیزان، تفسیر صفى علیشاه، پرتوى از قرآن، ترجمه جوامع الجامع، تفسیر روشن، احسن الحدیث، روض الجنان، مخزن العرفان، ترجمه تفسیر طبرى، ترجمه بیان السعادة و تفسیر آسان. لازم به توضیح است که در حال حاضر، 12 ترجمه یاد شده به صورت چاپى در بازار وجود ندارد و فقط در همین برنامه قابل دستیابى است.
کتاب‏هاى تفسیرى نرم افزار
تفسیرهاى برنامه به سه زبان فارسى، عربى و انگلیسى از مذاهب مختلف اسلامى هستند که از جنبه‏هایى مانند: زبان، قرن، مذهب، نام کتاب، نام مؤلف و موضوع، قابل دسته‏بندى و چینش‏اند و کاربر مى‏تواند دامنه برنامه را بر مبناى زمینه دلخواه خویش تعیین نماید و به تحقیق در محدوده مورد نظر بپردازد.
قابلیت تنظیم تفاسیر بر اساس قرن
از جمله ویژگى‏هاى برنامه دسته بندى کتاب‏ها و محدود نمودن حوزه تحقیق در موارد تعیین شده است که تنظیم بر مبناى «قرن» از جمله آن‏هاست. اگر محقق کتاب‏هاى برنامه را بر اساس قرن دسته بندى کند، کتب به ترتیب قرن از دوم هجرى تا دوران معاصر فهرست مى‏شوند و اطّلاعات مزبور بر حسب قرن به عبارت ذیل خواهد بود: قرن دوم: 2 عنوان در 6 مجلّد. قرن سوم: 4 عنوان در 5 مجلّد. قرن چهارم: 7 عنوان در 47 مجلّد. قرن پنجم: 7 عنوان در 32 مجلّد. قرن ششم: 11 عنوان در 94 مجلّد. قرن هفتم: 6 عنوان در 26 مجلّد. قرن هشتم: 5 عنوان در 31 مجلّد. قرن نهم: 4 عنوان در 8 مجلّد. قرن دهم: 9 عنوان در 38 مجلّد. قرن یازدهم: 12 عنوان در 59 مجلّد. قرن دوازدهم: 1 عنوان در 1 مجلّد. قرن سیزدهم: 4 عنوان در 16 مجلّد. قرن چهاردهم: 29 عنوان در 224 مجلّد و دوران معاصر: 55 عنوان در 344 مجلّد.
تفاسیر شیعى برنامه
جامع تفاسیر نور مشتمل بر متن کامل 125 عنوان کتاب تفسیر و ترجمه شیعى در 650 مجلّد به فارسى و عربى است. برخى از این تفاسیر عبارتند از: التبیان فى تفسیر القرآن (10 جلد(، نورالثّقلین (5 جلد(، تفسیر القرآن الکریم(7 جلد(، الأمثل فى تفسیر الکتاب المنزل(20 جلد(، المیزان فى تفسیر القرآن (20 جلد(، البرهان فى تفسیر القرآن (5 جلد(، مجمع البیان فى تفسیر القرآن (10 جلد(، من هدى القرآن (18 جلد(، التفسیر الفرقان (30 جزء(، تفسیر روض الجنان (20 جلد(، تفسیر الاصفى (2 جلد(، من وحى القرآن (24 جلد(، زبدة البیان فى احکام القرآن، انوار درخشان (15 جلد( و تفسیر نور (10 جلد(. متن کامل سه تفسیر زیدى به نامهاى: تفسیر مقاتل بن سلیمان (5 جلد(، فتح القدیر (5 جلد( و تفسیر الحبرى، و متن سه عنوان تفسیر صوفى نیز به نام‏هاى: تفسیر صفى (1 جلد(، تفسیر بیان السعادة (4 جلد( و ترجمه تفسیر بیان السعادة (14 جلد( در معرض استفاده پژوهشگر قرار گرفته است.
تفاسیر و ترجمه سنّى موجود در نرم افزار
متن کامل 31 عنوان کتاب تفسیر و ترجمه از اهل سنّت در 250 مجلّد در برنامه گنجانده شده است که مطمئنّاً کاربران با گرایش‏ها و مذاهب مختلف مى‏توانند از این قابلیت بهره‏مند گردند و محقّقان نیز به پژوهش‏هاى تطبیقى در میان مذاهب اسلامى مبادرت ورزند. در خصوص گزینش تفاسیر شیعى سعى شده است که تمامى تفاسیر موجود در بازار و بعضاً نایاب در این نرم افزار قرار گیرد. اما در مورد تفاسیر اهل سنّت اولویت با تفاسیر مشهور و مورد نیاز محققان قرآنى بوده است؛ چنان که در خصوص ترجمه‏هاى شیعه و سنى نیز همین روند طى شده است.
لغت نامه‏هاى قرآنى
بدیهى است که در پژوهش‏هاى قرآنى، نیاز مبرمى به لغت نامه و فرهنگ نامه هاى قرآنى وجود دارد به همین جهت، متن کامل 4 عنوان فرهنگ نامه معتبر قرآنى در 27 مجلّد در این لوح فشرده عرضه شده است که عبارتند از: التحقیق فى کلمات القرآن (13 جلد(، قاموس قرآن (7 جلد(، مفردات راغب (1 جلد( و مجمع البحرین (6 جلد(. افزون بر این، متن کامل 2 لغت نامه عربى به عربى در 23 مجلّد به نام‏هاى لسان العرب (15 جلد( و کتاب العین(8 جلد( به همراه امکان جستجو قابل استفاده است.
قابلیت‏ها و امکانات برنامه
بیان تمام امکانات فنى برنامه، مجالى دیگر مى‏طلبد؛ اما به طور کلى مى‏توان به بارزترین این قابلیت‏ها اشاره کرد. جستجوى ساده و ترکیبى در متن و فهرست کتب، ارتباط هم زمان آیه انتخابى با ترجمه و تفسیر، تنظیم سوره‏ها بر اساس ترتیب نزول با استفاده از مصحف امام على‏علیه السلام و مصحف الازهر، دسترسى به فهرست اعلام شأن نزول استخراج شده از 17 تفسیر و ارتباط متون عربى به لغت نامه‏هاى عربى برنامه از جمله امکانات کاربردى برنامه به شمار مى‏آیند. کاربر به وسیله امکان «مقایسه» مى‏تواند به پژوهش‏هاى تطبیقى در تفاسیر عربى و ترجمه‏هاى آنها اقدام نماید و همچنین از قابلیت ارتباط آیات با احادیث از جنبه‏هاى مختلف بهره‏مند گردد. انتقال به جایگاه دقیق تفسیر آیه دلخواه در متون تفاسیر، ارائه ابزارهاى متنوع پژوهشى در صفحات گوناگون برنامه (مانند: علامت گذارى، حاشیه نویسى، نمایه زنى و رنگى کردن)، محدود کردن کتب به وسیله دامنه: کتابى، آیه‏اى و جلدى، و نیز محدود کردن ترجمه‏ها به صورت‏هاى گوناگونى چون: زبان، نام کتاب و مؤلف از دیگر ویژگى‏هاى پژوهشى برنامه هستند.
روایات تفسیرى و اسباب نزول آیات
در بخش «دانش‏نامه» جامع تفاسیر نور، قسمتى به نام «حدیث» در نظر گرفته شده که خود داراى چهار کارتابل فرعى به نام‏هاى: شأن نزول، تفسیرى، مرتبط و موضوعى مى‏باشد. در این قسمت، از 17 تفسیر روایى و غیر روایى برنامه، متن احادیثى که اسباب نزول آیه از آنها استخراج شده و یا مواردى که امامان اهل‏بیت‏علیهم السلام به تفسیر آیه پرداخته‏اند و یا از آیه به عنوان شاهد استفاده نموده‏اند و یا از جهت موضوعى در مورد محتواى آیه سخنى بیان کرده‏اند، نمایش داده مى‏شود.
ویژگى‏هاى در خور توجّه در جامع تفاسیر نور
بارزترین ویژگى‏هاى برنامه عبارتند از: 1 - بین بخش‏هاى گوناگون برنامه ارتباط وجود دارد و به بیان دیگر، بیش از نیم میلیون پیوند یا ارتباط میان قسمت‏هاى گوناگون برنامه برقرار گردیده است. 2 - در این نرم افزار، 3 نوع آوا نگارى انگلیسى آیات قرآن کریم از کنگره آمریکا، آکسفورد و انتشارات انصاریان ارائه شده که به کاربران، خاصه انگلیسى زبانان، جهت قرائت صحیح آیات کمک شایانى مى‏کند. 3 - ویژگى کارآمد دیگرى که براى کاربران بسیار قابل استفاده است، قابلیت تجزیه و ترکیب آیات است. محققان مى‏توانند از امکان تجزیه و ترکیب تمامى آیات قرآن که از کتاب «الجدول فى اعراب القرآن» گرفته شده است، بهره لازم را ببرند. 4 - امکان قرائت ترتیل هر آیه به همراه قرائت ترجمه فارسى و انگلیسى آن، از جمله دیگر قابلیت‏هاى جذاب برنامه است. در توضیح این امکان مفید باید گفت که 2 ترجمه گویا در جامع تفاسیر قابل دسترسى است: یکى ترجمه انگلیسى علیقلى قرائى با صداى خانم نوروزى، و دیگرى ترجمه فارسى فولادوند با صداى آقاى هدایت فر. ضمن اینکه کاربر مى‏تواند ترتیل هر آیه را به همراه ترجمه گویاى آن به شکل متوالى استماع نماید. 5 - جستجو در ترجمه‏ها و تفاسیر انگلیسى، ارتباط لغت نامه با متون عربى برنامه و جستجو در ترجمه‏ها به 13 زبان خارجى را مى‏توان از دیگر ویژگى هاى چشمگیر جامع تفاسیر نور برشمرد.
قابلیت‏هاى صوتى و تصویرى
در خصوص امکانات تصویرى، 390 تصویر و 19 قطعه فیلم مرتبط با آیات در برنامه گنجانده شده است. البته تصاویر موجود همان تصاویر ارائه شده در لوح فشرده نورالانوار است که به زودى تصاویر جدید متعددى به برنامه افزوده خواهد شد. امکان به کارگیرى فناورى MP3 در قرائت‏هاى برنامه جهت استفاده در رایانه و دستگاه پخش صوت، از جمله توانمندى‏هاى صوتى برنامه است. به منظور استفاده بهتر کاربران از برنامه و ایجاد یک فضاى معنوى و قرآنى، قابلیت‏هاى صوتى متنوّعى در این لوح فشرده عرضه گردیده است که شامل موارد ذیل مى‏باشد: - 10 دوره ترتیل کامل از اساتید معروف به نام‏هاى: سعدالغامدى، محمّد صدّیق منشاوى، عبدالباسط محمّد عبدالصمد، عباس امام جامعه، سعیدیان، شهریار پرهیزکار، على الحذیفى، محمد جبریل، عبداللَّه مطرود و ابوبکر شاطرى؛ - دوره کامل قرائت تحقیق خلیل الحصرى؛ - 30 قرائت مجلسى در 7/5 ساعت با صداى 18 قارى مشهور مصرى و ایرانى، به نام‏هاى: مصطفى اسماعیل، عبدالباسط محمّد عبدالصمد، محمّد صدّیق منشاوى، محمود على البناء، سید سعید، کریم منصورى، متولى عبدالعال، غلوش، احمد نعینع، طوخى، عبدالعزیز حصان، لیثى، محمد احمد بسیونى، محمود رمضان، سعید مسلّم، محمّد محمود طبلاوى، شحات محمّد انور و علاّمه طباطبائى (ره). همچنین کاربر با توجّه به علاقه و نیاز خود مى‏تواند به حذف و یا افزودن قراءات ترتیل و مجلسى مورد نظر خویش به برنامه اقدام نماید و این گونه، بر روى فایل‏هاى صوتى برنامه مدیریت لازم و دلخواه خود را به عمل آورد.
امکانات دیگر برنامه
ارتباط بین مصحف عثمان طه و ترتیل با قابلیت تکرار آیه و رنگى کردن متن در حال قرائت، از دیگر توانمندى‏هاى برنامه است. با این توضیح که قابلیت انتخاب تعداد تکرار هر آیه، به کاربر امکان مى‏دهد تا به حفظ آیات قرآن مبادرت ورزد. در مجموع، نرم افزار سه زبانه جامع تفاسیر نور، امکانات متنوّعى را در اختیار کاربر قرار داده است که از دیگر موارد آن مى‏توان به انتقال مطالب انتخابى به قسمت یادداشت به همراه قابلیت ویرایش و ذخیره با فرمت دلخواه و چاب متن، انتقال مستقیم متن گزینشى به محیط MS - Word و نیز کارکرد تمام صفحه برنامه در حالت 1024*728 اشاره کرد.
تعداد لوح فشرده برنامه
تعداد سى دى‏هاى این گنیجینه عظیم قرآنى، مجموعاً شامل 15 سى دى مى‏باشد که 2 سى دى آن به نصب و اصل برنامه، 1 سى دى به قرائت تحقیق خلیل الحصرى، 2 سى‏دى به ترجمه صوتى و 10 سى دى به قرائت ترتیل ده نفر از قاریان بنام مصرى، ایرانى و عربستانى اختصاص دارد که کاربران مى‏توانند لوح و یا لوح‏هاى فشرده حاوى قرائت مورد نظرشان را تهیه نمایند و آن را به برنامه اضافه کنند.