فتوحات رازى (مقاله پژوهشی حوزه)

محدث، متکلّم، مفسّر ارجمند شیعى، علاّمه، قدوة المفسّرین، جمال الدین ابوالفتوح حسین بن على خزاعى رازى از پرچم‏داران و طلایه‏داران تفسیر کلام الهى است، اثر عمده وى تفسیر گران ارج "روض الجِنان و رَوْح الجنان" یکى از پنج تفسیر مهم کهن به زبان پارسى و کهن‏ترین تفسیر پارسى به زبان شیعى است. همچنین روض الجَنان را مى‏توان از تأثیرگذارترین متون و منابع در غنا و شکوفایى و بالندگى زبان شیرین فارسى دانست. اهمیّت و جایگاه بلند این اثر ارزشمند را مى‏توان از رهگذر بررسى و نگرش چند سویه و مطالعه ابعاد گوناگون آن دریافت؛ از جمله برخى از نقاط درخشان و درس‏آموز تألیف و مؤلف را مى‏توان چنین برشمرد: یک. در پیش گرفتن بهترین رویکرد تفسیرى در شرح و توضیح و تفسیر آیات قرآن و مبهمات و پیچیدگى‏هاى کلام وحى با روش جامع و همه‏نگر، به دور از پرداختن یک سویه و محدود به یکى از جنبه‏هاى ادبى یا عرفانى یا روایى؛ چنان که روش معمول تفاسیر عصر وى بوده است. و این چنین بوده که تفسیر وى را در شمار تفاسیر جامع شمرده‏اند؛ و باید گفت نه تفسیر، که دائرةالمعارفى از دانشهاى دینى - قرآنى از خود به یادگار نهاده است. دو. دفاع روشنگرانه و مجاهدانه از باورها و اعتقادات و مبانى کلامى شیعى با روشى استوار و علمى با وجود نامساعد بودن فضاى عصرى و چیرگى اندیشه مخالف در صحنه و این همه در عین سپردن راه اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط. سه. اهمیّت دادن به روش گفتمان دینى در قالب احتجاجات و استدلالات متقن کلامى، فقهى و تفسیرى. چهار. تأثیرگذارى علمى در حوزه گسترش دانش علمى - تفسیرى و تولید اندیشه دینى. چنان که مهم‏ترین تفاسیرى که پس از وى به نگارش درآمده‏اند تا اندازه زیادى از وى تأثیر پذیرفته و وامدار نوآورى‏ها و خلاّقیت‏هاى علمى وى بوده‏اند. پنج. رسالت محورى و تکلیف‏گرایى. چنان که به جاى نگاشتن تفسیر خود به زبان عربى که معمول‏تر و مقبول‏تر بوده و وجاهت و وزانت بیشترى مى‏آورده، به نگارش تفسیر پارسى دست یازیده است. او خود در این‏باره مى‏نویسد: پس چون جماعتى از دوستان و بزرگان از اماثل و اهل علم و تدیّن اقتراح کردند که در این باب جمعى باید کردن، چه اصحاب ما را تفسیرى نیست مشتمل بر این انواع، واجب دیدم اجابت کردن ایشان و وعده دادن به دو تفسیر؛ یکى به پارسى و یکى به تازى؛ جز که پارسى مقدم شد بر تازى؛ براى آن که طالبان این، بیشتر بودند و فایده هر کسى بدو عام‏تر بود". (روض‏الجنان، جلد 50/1) هم از این‏رو هر گاه و به هر بهانه، مناسب مى‏بیند، بناى وعظ و زجر و ترهیب و ترغیب مى‏گذارد و به داستان‏هاى قرآنى در همین راستا عنایت ویژه مبذول مى‏دارد چنان که اسلوب تبلیغى قرآن نیز همین گونه است. شش. تلاش نیک‏فرجام در جهت بازتاباندن زیبایى و شیوایى و بلاغت و فصاحت کلام وحى در خلعت زبان فاخر پارسى، به یمن کوشش سترگ و بشکوه در تألیف متنى با غناى ادبى درخور توجه و بهره‏ورى از واژه‏هاى استوار و نغز و گاه ابتکارى، چندان که از رهگذار این تلاش خجسته، متنى والا و بنیادین در میان متون و نبشته‏هاى پارسى برجاى نهاده و گامى بلند در راستاى غنا و پیشبرد درّ درى برداشته است. نقاط روشن بسیارى در این گرامى‏نامه مى‏توان دید، که در مجموع آن را اثرى معیار و الگو مى‏نماید، چنان که به راستى باید تراز تفسیرش نام کرد و مؤلّف جلیل وى را قدوة المفسّرین خواند.
لزوم معرفى تفسیر به جهان اسلام
تکریم و تعظیم مردانى بزرگ چونان صاحب روض‏الجنان وظیفه بایسته اهل دانش و پژوهش و فرهنگ است. این مهم هم اینک در گستره مرزهاى کشورى و در فراخناى ادب پارسى با برگزارى کنگره بزرگداشت شیخ ابوالفتوح رازى به گونه‏اى بایسته و شکوهمند فراهم آمده است، که دست بانیان و گردانندگان آن مریزاد. امّا به نظر مى‏رسد معرّفى اندیشه‏ها و دیدگاه‏هاى اندیشمند علاّمه رازى، بویژه تفسیر گرانقدر وى به جهان اسلام و عرب‏زبانان نیز بایسته و شایسته است. در همین جا فرصت را غنیمت شمرده پیشنهاد ترجمه متن کامل یا گزیده این اثر ارجمند به زبان عربى را مطرح مى‏سازیم بدین گونه، افزون بر بهره‏ورى امّت اسلامى در سراسر جهان اسلام از این میراث تفسیرى، گامى در خور و شایسته در راستاى شناساندن تلاش‏ها و مجاهدت‏هاى علمى - قرآنى عالمان شیعى برداشته مى‏شود. بویژه با توجه به این حقیقت مبرهن که تفسیر بنام و پرآوازه مفاتیح الغیب فخر رازى در مضمون و محتوا و همچنین سبک و سیاق وامدار و برگرفته از این تفسیر است. فصلنامه پژوهشهاى قرآنى که پژوهشهاى موضوعى و در قالب ویژه‏نامه‏ها را از آغاز تا امروز وجهه همّت خویش گردانیده؛ همواره به موضوعات بنیادین دانش و اندیشه دینى پرداخته و از مناسبت محورى و مقطعى‏نگرى پروا داشته است، امّا تکریم بزرگانى چونان شیخ بزرگوار، علامه رازى را وظیفه‏اى بایسته و درخور اهمیّت و شایسته اختصاص شماره‏اى ویژه مى‏داند. چنان که در شماره‏هاى گذشته خود نیز از پیشینیان عرصه تفسیر و دانش قرآنى، امین‏الاسلام طبرسى، و از معاصران، حضرت امام خمینى، علامه طباطبایى و علامه مطهرى - رحمت‏اللَّه علیهم اجمعین - را مورد تکریم قرار داده و شماره‏اى ویژه به آراء و اندیشه‏هاى قرآنى هر یک اختصاص داده است. اینک نیز در راستاى رسالت قرآنى خویش این ویژه‏نامه را عرصه مى‏دارد. در میان انبوه محورهاى مورد بحث و کنکاش گاه پر قیل و قال پیرامون شخصیت، زندگى، آثار و اندیشه‏هاى ابوالفتوح، از پرداختن به محورهاى کم‏اهمیّت پروا کرده‏ایم؛ محورهایى مانند شرح زندگى، خاندان، تاریخ دقیق تولد و درگذشت، محل دقیق دفن وى، نام دقیق تفسیر، تفاسیر تأثیرگذار یا تأثیر پذیرفته، سبک نگارش و نثر، تاریخچه تصحیح و چاپ و... بر این باوریم که چالش در این زمینه‏ها نه تکریمى از مفسّر به شمار مى‏آید و نه غبارى از چهره قرآن و تفسیر مى‏زداید. امّا محورهایى را که پنداشته‏ایم بایستگى بیشترى داشته، با هدف اصلى مفسّر همگام‏تر است در حدّ بضاعت خویش به مطالعه و بررسى نشسته‏ایم.