قرآن پژوهى در پرتو اصطلاح نامه علوم قرآنى (مقاله پژوهشی حوزه)

1 - چالش اساسى در پژوهش هاى اسلامى 2 - چه باید کرد؟ 3 - تجربه را نباید تجربه کرد 4 - ضرورت ساماندهى و مدیریت دانش هاى اسلامى 5 - اصطلاح نامه علوم اسلامى بهترین روش براى ایجاد مدیریت شبکه اى تحقیق
مفهوم اصطلاح نامه (Thesaurus)
اول: اصطلاح نامه علوم قرآنى و هدف از تدوین آن دوم: قلمرو اصطلاح نامه علوم قرآنى رده هاى اصلى: سوم: تعداد اصطلاحات و شیوه نمایش اصطلاح نامه علوم قرآنى چهارم: اهمیت تدوین اصطلاح نامه علوم الف: دسترسى سریع و جامع به مشترکات و مترادفات ب: طبقه بندى معنایى میان اصطلاحات ج: طراحى نظام ساماندهى اطلاعات علوم قرآنى
روند طرح و تحقیق اصطلاح نامه علوم قرآنى
پیوست ها:
1 - نمونه اى از موضوع نگارى بر اساس اصطلاح نامه علوم قرآنى … 7 صفحه 2 - نمونه اى از نمایه بر اساس اصطلاح نامه علوم قرآنى … 1 صفحه 3 - نمونه اى از مستندات بر اساس اصطلاح نامه علوم قرآنى … 2 صفحه 4 - شمایى از نرم افزار علوم قرآنى … 3 صفحه 5 - نمونه اى از فرهنگ نامه علوم قرآنى … 3 صفحه
مقدمه:
1 - چالش اساسى در پژوهش هاى اسلامى
محققان براى دستیابى به مطالب مورد نظر خود به بررسى، جستجو و تحلیل متون و منابع و مدارک نیاز دارند، معمولا پژوهشگران فرهیخته تا متن مورد نیاز خود را ملاحظه و تحلیل نکنند اقناع نمى شوند و این امر در حوزه علوم اسلامى تشدید مى شود. ولى مشکل اساسى; حجم وسیع منابع و کثرت تعداد آنها است که برآوردن این را نیاز براى اندیش مندان مشکل مى کند، زیرا: 1 - وقت و امکانات زیادى را از محقق مى گیرد. 2 - مراجعه دستى از سرعت مناسب برخوردار نبوده و چون کار انسانى است دقّت لازم را ندارد. 3 - فکر و ذهن محقق را به مقدماتى مشغول مى کند که امکان تفکر جدید را از او خواهد برد (ذى المقدمه فداى مقدمه مى شود). 4 - بررسى دیدگاه دیگران براى او فرصت سوز شده و زمینه ى اظهار نظر جدید و به موقع نخواهد یافت. امروزه در دنیا نیز پژوهشگران وقت اندکى را به این مقدمات تخصیص مى دهند و عمده فرصت ها را صرف بررسى دیدگاهها و اظهار نظر نو و تولید اندیشه جدید مى نمایند. در علوم تجربى و فنى مهندسى راههاى خوبى طى شده و موسسات و سازمان هاى جهانى و بین المللى براى حل این مشکل گام هاى مفیدى را برداشته اند و به دلیل سابقه طولانى در این نوع برنامه ریزى تجربه خوبى اندوخته اند و اکنون مسئله تولید دانش و مدیریت آن در نظام ماشینى جزء فعالیت هاى قطعى شناخته شده است، ولى در حوزه علوم انسانى و به خصوص علوم اسلامى کار قابل قبولى صورت نیافته - و هم چنان از این جهت رشد نایافته مانده است. ناگفته نماند که موسسه هاى تحقیقاتى، در شاخه هاى علوم اسلامى، به منظور آسان سازى کار تحقیق و سهولت بخشیدن به فرایند پژوهش، با استفاده از سرعت و دقت رایانه، تلاش هاى قابل تقدیرى انجام داده اند که هر کدام با سلیقه و روش خاص خود دست به کار شده اند و هیچ نوع هماهنگى در این جهت نداشته اند - و در اصل این ناهماهنگى به خوبى هماهنگ بوده اند که در این حوزه روش هاى به کار رفته ى ذیل را مى توان یاد کرد: 1 - تحلیل و جستجوى لفظى 2 - تحلیل فرمتى 3 - تحلیل واژه اى 4 - تحلیل و جستجوى نمایه بر متن 5 - تحلیل و جستجوى موضوعى 6 - تحلیل و جستجو بر اساس درختواره هاى فرضى. هر یک از این شیوه ها از نظر زمان گیرى در تهیه نرم افزار و همچنین از جنبه برآوردن نیاز محققان و کاربران ویژگى ها و تفاوت هایى دارند. مثلا" نرم افزارى که بر اساس تحلیل لفظى طراحى شود - تهیه برنامه سریع است ولى پاسخ گوى نیاز کاربر نیست - و همیشه او را مواجه با ریزش و کاهش اطلاعات مفید خواهد کرد - و در شیوه تحلیل و جستجوى موضوعى، زمان قابل ملاحظه اى را در تهیه نرم افزار خواهد گرفت. ولى براى کاربر مفیدتر از فرض اول خواهد بود. و این شیوه رتبه بهترى در مقایسه با شیوه یاد شده را دارا است. ممکن است در مقایسه این شیوه ها نقاط قوّتى براى هر کدام یافت ولى هیچ یک از آن ها قابل قبول نبوده و از جهات متفاوتى مورد نقد جدّى هستند،و باید چاره دیگرى اندیشه شود.
2 - چه باید کرد؟
توصیه هاى عمومى و راه حل هاى کلى و تئوریک صرف و اعمال سلیقه هاى تجربه نشده، در حلّ این مشکل اساسى نه تنها مفید نیست، بلکه دست اندرکاران را از پرداختن به مسایل اصلى و دقیق روى موضوعات مورد نیاز، دور مى کند. و چه بسا شعارهاى عمومى و تبلیغات بى محتوا جایگزین اندیشه، خلاقیت و اراده شود که در نهایت مشکلات و خطرات اساسى را موجب خواهد شد. در دنیایى که سرعت و شتاب به عنوان یک واقعیت و اصل انکارناپذیر، پذیرفته شده است. سردرگمى در یافتن مسیر صحیح، مواجه شدن با پیچ و خم در طول حرکت و احتمالا ایستایى در دوره زمانى را، موجب مى شود. فرصت رشد توسعه و بالندگى از دست مى رود که که جبران آن نیز در نهایت سختى و دشوارى خواهد بود. براى رهایى از این وضعیت و بهره بردارى از فرصت هاى زودگذر و ظرفیت هاى موجود و نیز همگامى با قافله جهانى و تنظیم آهنگ حرکت خود، متناسب با شرایط جهانى و بین المللى، لازم است از شیوه هاى برنامه ریزى شده در مدیریت دانش که در سیستم هاى جهانى تجربه شده و نتایج مطلوبى نیز دارد، بهره جست تا با نظامى اصولى ساختار دار و برنامه ریزى شده به اهداف بلند، تحقق آرمان هاى مقدّس و حل مشکلات اندیش مندان، فرهیختگان و کاربران در اطلاع درست از داشته هاى علوم دینى و فرهنگ اسلامى دست یافت و زمینه آگاهى سریع و دقیق را از اطلاعات علوم اسلامى براى علاقه مندان در پهنه جهانى فراهم آورد.
3 - تجربه را نباید تجربه کرد
امروزه فناورى هاى به کار رفته در نرم افزارها و پایگاههاى اطلاعاتى بقدرى متنوع و متحول است که مسئله سخت افزار و شبکه هاى ارتباطى در مقابل آن به حساب نمى آید. اصولا سخت افزار یک بخش بسیار ناچیزى در مقابل نرم افزار است. سازماندهى و به روز رسانى ابرداده ها Meta data و همچنین امنیت و نگهدارى مخزن هاى دیجیتالى در آموزش، پژوهش در دنیاى ابزارى الکترونیکى فوق العاده مهم است. در حوزه فن آورى اطلاعات، ساماندهى، اشاعه و ارتباطات اطلاعاتى، همانند باقى شاخه هاى علمى، توجه به تجربه هاى صورت گرفته در جهان از جمله مواردى است که مى تواند سبب افزایش بهره ورى و هدایت صحیح داشته هاى علمى در جهت رشد موزون و پایدار در تمام زمینه هاى یاد شده گردد. این تجربه ها که مبتنى بر روند سعى و خطا و مطالعات پیاپى صورت گرفته در سایر کشورها شکل گرفته اند منجر به ایجاد دیدگاهها، اصول و قواعد استانداردى در کلیه زمینه ها شده اند، از قبیل: امکان سنجى هاى اصلى و اولیه، برنامه ریزى هاى دراز مدت، پردازش هاى دستى و ماشینى درست، ذخیره و بازیابى اطلاعات، ایندکس ها و چکیده هاى متنوع، تهیه متون الکترونیکى و ساماندهى آنها، روندهاى تولید دانش، ارائه و نشر آن، ارزیابى، بازسازى و بازنگارى متون و ...و قطعا بهره گیرى از آن ها در مدیریت دانش هاى اسلامى و دینى با طراحى و تدوین نرم افزارهاى لازم کارساز و مفید است . تحلیل و طبقه بندى محتواى (Content) دانش ها و اطلاعات در علوم اسلامى کارى بزرگ، پر هزینه و طاقت گیر است. محققان مى گویند: «در سیستم هاى آموزش الکترونیکى گسترده در حجم آموزش و پرورش و دانشگاههاى بزرگ دنیا، هزینه هاى زیر ساخت (سخت افزارى) کمتر از 20% هزینه ها را تشکیل مى دهد و بیش از 80% از هزینه هاى مربوط به محتواى تهیه شده است. لذا محتوا در این سیستم ها جزء دارایى (Asset) محسوب مى گردد.» 1 از این رو ضمن اهمیت توجه به سخت افزارها - نباید انگاشت که تهیه امکانات سخت افزارى مشکل را حل کرده است هنر هوشمندانه آن است که با بهره گیرى از ابزار در اختیار، داشته هاى در اختیار و محتواى علوم اسلامى را در نظامى مشخّص; و ساختارى تعریف شده ساماندهى، ذخیره، بازیابى و انتشار دهیم و زمینه ارتباطات انسانى را با این معارف ارزش مند در مقیاس جهانى و در رقابت هاى اندیشه اى تمدنى ایجاد کرده و میدان بروز و ظهور اسلام را در سراسر جهان باز نمائیم.
4 - ضرورت ساماندهى و مدیریت دانش هاى اسلامى
ضرورت و اهمیت برنامه ریزى، تصمیم گیرى، ساماندهى و مدیریت دانش هاى اسلامى از آنجا روشن مى شود که بدانیم کارآیى انسان، بدون استفاده از اطلاعات، کاهش پذیر و محدود است، اطلاعات خود موجب اطلاعات تازه مى شود، دانشمندان با تحقیقات خود اطلاعات موجود را اعتبار و تازگى مى بخشند. اصولا «تحقیق» همانند بسیارى از امور دیگر نیازمند «فرایند و سیستمى» است که بدون آن «تحقیق» سامان مناسب را نخواهد یافت، «سیستم تحقیقاتى» نیز نیازمند وسایلى است، از مهم ترین این وسایل، وجود «آخرین اطلاعات لازم» است و «آخرین اطلاعات لازم» نیز عمدتا از طریق مراکز و مؤسساتى بدست مى آید که در سیستم تعریف شده اى اطلاعات و دانش ها( به معناى عام)را سامان داده اند. گفته مى شود که امروز در کشورهاى پیشرفته، یک نفر محقق حدود 3% از وقت تحقیق خود را صرف آگاهى از تحقیقات مشابه، کسب اطلاعات موجود و آمارهاى مربوط مى کند که بررسى فهرست هاى منظّم، مقاله نامه ها، چکیده ها، نمایه و موضوع نگارى ها و شرکت در اجتماعاتى مانند: کنگره ها، بحث و سمینارها از اهم آنهاست.2 بدون اطلاع از داشته ها، هیچ محقّقى نمى تواند از حداکثر استعداد و توانایى خود استفاده کند، او تنهاست و ارتباطش با آنها که پیش از او قدم نهاده اند، قطع است. باید از آنچه دیگر محققان تا زمان او انجام داده اند آگاه شود تا واقعا بتواند تحقیق جدید و کار تازه اى ارائه کند. چگونه ممکن است دسترسى به داشته هاى پیشین، بدون سازماندهى منطقى و نظام یافته اطلاعات موجود و گذشته فراهم شود؟ واقعیت این است که سازماندهى و استفاده صحیح و همه جانبه از اطلاعات که سرمایه و تراث اصلى اسلامى است تاثیر بسزایى در پیشرفت تحقیقاتى، علمى، فرهنگى اجتماعى و... خواهد گذاشت. از این رو باید با ایجاد «مدیریت شبکه اى تحقیق» در دانش هاى اسلامى، نظامى را طرح ریزى مى کنیم که علاوه بر تسلّط برداشته ها راه را براى نظریه هاى جدید و تولید اندیشه هموار نماید.
5ـ اصطلاح نامه علوم اسلامى بهترین روش براى ایجاد مدیریت شبکه اى تحقیق
پایه اصلى و موتور محرک این نظام، تزاروس «اصطلاح نامه» علوم اسلامى است که چارچوب طبقه بندى معنایى مفاهیم علوم اسلامى را ترسیم نموده و راه ورود منطقى و نظام مند اطلاعات معارف دینى را در عرصه فن آورى جدید هموار مى نماید. بدون شناسایى واژه هاى کلیدى(اصطلاحات)تنظیم و طبقه بندى مفهومى آنها، امکان دسترسى درست و نظام دار به متن ها که بیان کننده مفاهیم هستند وجود ندارد و اگر نگوئیم تنها راه، بهترین شیوه براى مدیریت دانش هاى اسلامى و بر آوردن نیاز پژوهشگران دینى طراحى و تدوین اصطلاح نامه جامع علوم اسلامى است که برابر آن اطلاعات «در شکل هال مختلف« نمایه سازى و موضوع نگارى شود و ارتباط موجود میان اصطلاحات و متن هاى مدارک ایجاد گردد و دسترسى به موقع دانش ها را به فرهیختگان با استفاده از ابزار جدید به سرعت و دقّت فراهم سازد. اصولا" از دیر باز آگاهى از واژه ها و اصطلاحات هر علم براى کسانى که مى خواستند آن را فرا گیرند و یا به دیگران منتقل نمایند، اهمیّت ویژه اى داشته است و تدوین فرهنگ نامه ها و دائرة المعارف ها در راستاى تأمین همین مهم بوده است. ولى استخراج مجموعه واژگان در هر علم و کشف روابط میان واژه هاى کلیدى که بدنه یک دانش را تشکیل مى دهند و نیز سازماندهى میان واژگان، از امور اساسى و کلیدى است که کمتر به آن توجه کرده ایم. امروزه مسئله ساماندهى اطلاعات علوم و معارف بر پایه واژگان موضوعى، نیازمند نظام اطلاعاتى تحلیل شده و به هم پیوسته اى است که قابلیت ذخیره و بازیابى و همچنین قدرت توزیع اطلاعات مورد نیاز را دارا باشد. پیوستن اطلاعات علوم و معارف اسلامى به مجموعه هاى اطلاعات تحلیل شده در سطح ملى و جهانى در شکل نظام هاى روشمند، اصولى، ساختاى و قابل انعطاف، امرى ضرروى و جدّى است. حجم اطلاعات اسلامى ما به تناسب تولید اطلاعات جهانى با رشدى فزاینده رو به رو شده است. هر نوشته اى که مطالب آن به زبان اطلاعاتى مدرن تبدیل شود، جزو مجموعه اى قرار مى گیرد که بى درنگ مى توان آن را به یکى از نظام هاى اطلاعاتى ملى و جهانى وارد کرد و هر فقره اطلاعات اسلامى که به یکى از نظام هاى روشمند اطلاعاتى در جایى از جهان وارد شبکه اطلاع رسانى شود، بالقوه در هر جا که امکان اتصال به نظام هاى اطلاعاتى باشد، قابل بهره بردارى و توزیع و انتشار خواهد بود. در این میان، توجه به فشرده کرده اطلاعات، چنان گسترده و عمیق است که پیوسته بر فنّاورى و روش هاى اطلاع جویى، اطلاع اندوزى و اطلاع یابى تأثیر مى گذارد. و راه هاى انتقال اطلاعات را ساده تر و سریع تر مى کند. و تزاروس (اصطلاح نامه) علوم اسلامى بنیاد مهمى در این فرایند به شمار مى آید.
مفهوم اصطلاح نامه (Thesaurus)
با استفاده از واژه ها، و مجموعه اصطلاحات کنترل شده که رابطه معنایى و سلسله مراتبى آنها به دقّت و به شکلى منطقى بررسى شده است، مى توان اصلى ترین مفاهیم مقاله ها را با کوتاه ترین و دقیق ترین کلمات ممکن بیان داشت. هر متخصص با نگاه کردن به چند واژه تخصصى مربوط به رشته خود، که در کنار هم قرار گرفته باشد یا به گونه اى رایانه اى یا دستى آراسته و ترکیب شده باشند، بى درنگ درمى یابد که بحث اصلى بر چیست؟ این کلید واژه ها که به شکل خاصى تنظیم و ارائه مى شود، فشرده ترین صورت چکیده هاى خلاصه شده است. امروزه رایانه ها با سرعت هاى فوق العاده، ابزارهایى هستند که به خوبى مى توانند سنگینى بار اطلاعات را تحمل کرده و فقط آنچه را نیاز واقعى و فعلى ماست، برآورده سازند. مآخذى نظیر مقاله ها و کتاب ها منابع اطلاعاتى انسان اند که به زبان انسان نوشته شده اند و نه به زبان رایانه. اگر بخواهیم از حافظه شگفت رایانه و توانایى آن براى ذخیره و بازیابى اطلاعات استفاده کنیم، باید منابع اطلاعاتى را به زبان رایانه برگردانیم و سپس آنچه را رایانه مى گیرد، مجددا به زبان انسان برگرداند. بدیهى است که این فرایند مهم ابزار متناسب خود را مى خواهد و یکى از نخستین گام ها، موضوع نگارى، نمایه سازى و رده بندى موضوعات در حوزه هاى تخصصى بر اساس منطقى نظام مند و استوار است که زبان رایانه بر مبناى همان منطق طراحى شده و یکى از آثار و اهداف مهم اصطلاح نامه ها نیز تأمین همین امر است. ارتباط منطقى میان اطلاعات فراهم آمده و بازیابى دقیق آنها نیازمند زبانى روشن، مشخّص و رساست که این نقش اساسى را اصطلاح نامه بر عهده دارد; به بیان دیگر، به دلیل اهمیت ویژه انتقال صحیح و دقیق مطالب، لازم است مدارک از لحاظ محتوا به دقت تحلیل، توصیف و ضبط شوند - نمایه سازى دقیق و کامل انجام گیرد - و براى برآوردن نیاز استفاده کنندگان از اطلاعات و مطالب ذخیره شده و تسهیل در بازیابى، وجود اصطلاحات کنترل شده (اصطلاح نامه)به عنوان وسیله اى براى گشودن اطلاعات به منظور استفاده محققان ضرورت دارد. اطلاعات علوم اسلامى نیز از امر فوق مستثنا نیست و مى توان گفت «اصطلاح نامه علوم اسلامى» از بهترین شیوه ها براى دستیابى به هدف یاد شده است. اصطلاح نامه علوم اسلامى در یک طرح جامع برنامه ریزى شده و از سال 1373 پروژه هاى مد نظر را در رشته هاى تخصّصى علوم اسلامى با استفاده از استانداردهاى جهانى بر اساس الگوى تعریف شده آغاز نموده و تاکنون حاصل بخش هایى از آن منتشر شده است.3 یکى از آنها اصطلاح نامه علوم قرآنى است که اولین اثر در حوزه اصطلاح نامه نگارى در شاخه هاى علوم اسلامى به شمار مى آید، این پروژه در سال 1373 آغاز و در سال 1375 به پژوهشگران عرصه دین تقدیم شده است.
اول: اصطلاح نامه علوم قرآنى و هدف از تدوین آن
اصطلاح نامه علوم قرآنى، مجموعه اصطلاحات فراهم آمده بر اساس قواعد جهانى اصطلاح نامه نگارى است که فهرستى منظم از واژهاى کلیدى و کاربردى در علوم قرآنى با روابط معنایى و سلسله مراتبى بین آنها را نشان مى دهد و به شیوه هاى الفبایى، نظام یافته و ترسیمى عرضه شده است. این استاندارد، ضمن نشان دادن روابط منطقى میان اصطلاحات و مفاهیم علوم قرآنى، طراحى کلى و اصولى از حوزه علوم قرآنى را در قالب مجموعه اى ساختارى ارائه مى کند و در پایان، در بخش ترسیمى، نظام واره ى مجموع مصطلحات این شاخه علمى را به ترسیم مى کشد،و در نهایت فوایدى نظیر موارد ذیل را بدست مى دهد. کیفیت ساخت دهى به نمایه ها و موضوعات برگرفته از مدارک«Documentes» و مآخذ و محتواى «Content» علوم قرآنى را تبیین مى کند. هماهنگى در زمینه رشته تخصصى علوم قرآنى را میان پژوهشگران و یا مراکز تحقیقاتى ایجاد مى کند. امکان دست رسى به اطلاعات و مباحث علوم قرآنى را در ذیل کلید واژه هاى استاندارد و مورد قبول صاحب نظران آن علم با نمایه سازى و با استفاده از ابزار فن آورى و رایانه اى فراهم مى کند. ورود اطلاعات پراکنده را به شکل سامان داده شده تأمین نموده و مراحل و مراتب بازیابى را سهولت مى بخشد. شیوه ترسیمى و نظام یافته آن، شمایى کلى و جامع از روابط منطقى بین مفاهیم علوم قرآنى را به نمایش گذاشته و تسلّط نسبى و زمینه یک دیدگاه کلى و منطقى را براى محققان نسبت به مباحث اساسى علوم قرآنى به وجود مى آورد. براى مدرسان و متعلمان نیز جایگاه مباحث هر موضوع را روشن مى سازد. و الگوریتم درسى را ارائه مى نماید.
دوم: قلمرو اصطلاح نامه علوم قرآنى
در این اثر تنها اصطلاحات علوم قرآنى شناسایى، تنظیم و طبقه بندى شده است و ناظر به حوزه معرفتى علوم قرآنى و مفاهیم وابسته به آن است. و از پرداختن به مباحث و مصطلحات حوزه «معارف قرآنى» پرهیز شده و گرایش این کار پژوهشى، اصطلاحات مربوط به «شناخت قرآنى» بوده است که در محور تعریف مشهور از علوم قرآنى قرار مى گیرند - «یعنى علومى که درباره حالت و عوارض ذاتى و اختصاصى قرآن کریم بحث کرده و موضوع در تمامى آنها قرآن است.» -
رده هاى اصلى:
با توجه به اهداف اطلاع رسانى شاخه هایى که در این اصطلاح نامه شناسایى و تصویب شده اند و رئوس ساختار موضوعى حوزه علوم قرآنى را نشان مى دهند و رده هاى جزیى و فرعى را در زیر بخش خود جاى مى دهند عبارت اند از: 1 - شناخت تاریخ قرآن 2 - شناخت تفسیر و مفسران 3 - شناخت قرائات و قراءّ شناخت ترجمه و مترجمان قرآن 5 - شناخت اعجاز قرآن 6 - شناخت اسلوب ادبى قرآن 7 - شناخت اوصاف و فضایل قرآن 8 - شناخت تقسیمات قرآن 9 - شناخت کلمات و حروف قرآن 10 - شناخت قراءت و تجوید قرآن 11 - شناخت دلالت الفاظ قرآن موضوعاتى نیز وجود دارد که در ساختار اصلى علوم قرآن قرار ندارند ولى در سیاهه اى جداگانه به عنوان اصطلاحات مرتبط و وابسته قرار مى گیرند که در ذخیره و بازیابى اطلاعات قرآنى ضرورى است و در اطلاع رسانى و راهنمایى محققان و نمایه سازان نقش کلیدى دارد. مانند: 1 - کتابشناسى علوم قرآنى 2 - اعلام علوم قرآنى 3 - موسسات قرآنى که هر کدام از این ها به صورت پیوست، با زیربخش هاى خود ارائه خواهند شد.
سوم: تعداد اصطلاحات و شیوه نمایش اصطلاح نامه علوم قرآنى
در این اثر 4158 اصطلاح قرار گرفته است که 1331 اصطلاح متداول تر و رایج تر بوده و به عنوان «مرجّح» گزینش شده و مترادف هاى آنها به آنها ارجاع شده است و 2463 اصطلاح نیز مجموعه مصطلحات عام و حاکم را تشکیل داده اند و معمولا زیر مجموعه هایى (اصطلاحات اخص)براى آنها تعریف شده است. در این میان اصطلاحاتى در علوم قرآنى به کار رفته اند که نه مترادف تلقى شده اند و نه اعم و یا اخص. ولى یک نوع وابسته گى معنایى و تداعى معناشناسى و یا بحثى داشته اند که این نوع اصطلاحات در استاندارد اصطلاح نامه نگارى، وابسته یا مرتبط شناخته شده و با نماد(ا.و:) در اصطلاح نامه علوم قرآنى مشخص شده اند که 1111 اصطلاح هستند. اصطلاح نامه علوم قرآنى همانند باقى اصطلاح نامه ها به سه شیوه الفبایى، نظام یافته و ترسیمى به صورت الکترونیکى و چاپ کتابى تنظیم و عرضه شده است - هر یک از آن سه شیوه ویژگى ها و فواید خاصى دارد که بر اهل فن در اطلاع رسانى پوشیده نیست. در نظام الفبایى براى هر اصطلاحى در اصطلاح نامه به صورت مستقل جایگاه معنایى و روابط(مترادف عام، خاص و وابسته) آن ترسیم و ارائه مى شود. در حالى که در بخش نظام یافته علاوه بر ویژگى فوق نوع و نحوه ارتباط اصطلاح با اصطلاحات عام تر و خاص تر نشان داده شده است و مجموعه اصطلاحات حوزه علوم قرآنى از نظر مفهومى و معنایى در یک کلاف منظم از ابتدا تا انتها مشخص و ترسیم شده است اما در نمایش ترسیمى ساختار کلى اصطلاحات علوم قرآنى با تنظیم منطقى اصطلاحات عام و خاص (حاکم و تابع) شکل گرفته است.
چهارم: اهمیت تدوین اصطلاح نامه علوم قرآنى
اهمیت اصطلاح نامه علوم قرآنى به جنبه هاى مختلفى برمى گردد که در حدّ گنجایش این مقاله به چند مورد اشاره مى کنیم:
یک: دسترسى سریع و جامع به مشترکات و مترادفات:
آگاهى از اصطلاحات هم معنا در شاخه هاى مختلف علوم، در فهم درست مفاهیم آن علم تأثیر مى گذارد و این امر در علوم قرآنى اهمیت فوق العاده اى دارد. چه بسا دو یا چند اصطلاح داراى مفهوم واحد و یا کاربرد واحدى هستند و مطالب مربوط به هر یک از آنها به دیگرى نیز مربوط است;بلکه عین آن است،ولى محقق و یا مراجعه کننده از هم معنا بودن آنها آگاه نیست و به خیال اینکه غیر هم اند، نمى تواند اطلاعات آنها را با هم و در کنار هم بیند و از این رو،دچار سردرگمى شدید خواهد شد. مسئله رابطه مترادف(رابطه هم ارز)در اصطلاح نامه جزو روابط منطقى اساسى میان اصطلاحات است که در فهم درست و جامع از مفاهیم اصطلاحات و پى جویى اطلاعات و مطالب مربوط به آنها در متن علوم تأثیر شگفتى دارد. مثلا در علوم قرآنى در رده «تفسیر و مفسران» حدود 340 اصطلاح از کتاب هاى علوم قرآنى استخراج و روابط منطقى آنها مشخص شده است که اطلاع از واژگان هم معنا نقش کلیدى دارد مثلا «تفسیر روایى» که در کتب علوم قرآنى یکى از 34 نوع گرایش تفسیرى و در اصطلاح نامه علوم قرآن زیر بخش رده تفسیر قرآن واقع شده است، مترادف هاى دیگرى نیز دارد (عموما تنوع تعابیر در علوم اسلامى فوق العاده است) مانند این که برخى «تفسیر روایى» را با عنوان «تفسیر اثرى» و عده اى با نام «تفسیر مأثور»، «تفسیر قرآن به سنت»، «تفسیر نقلى» و... نام برده اند که ممکن است در کتب اصلى علوم قرآنى با این عناوین نیامده باشد و قطعا تعابیر جدیدى در آینده براى این نوع تفسیر ابداع شده و کار برد پیدا خواهد کرد. در اصطلاح نامه علوم قرآنى تمامى اصطلاحات هم معنى از متن هاى مختلف جدید و قدیم(به شرط کاربرد نوعى) جمع آورى و تنظیم مى شود. مانند: تفسیر روایى بج: تفسیر اثرى تفسیر قرآن به سنّت تفسیر مأثور تفسیر نقلى یعنى هر یک از این پنج اصطلاح هم معنى هستند و بجاى (بج) یکدیگر به کار رفته اند، «تفسیر روایى» به جاى «بج» این پنج اصطلاح و این پنج اصطلاح به جاى آن یکى به کار گرفته شده است و هر پنج اصطلاح یکى هستند - بنابر این تعریف، ویژگى ها و حکم هر کدام بر دیگرى نیز صادق است و متن هاى موجود در منابع مختلف هر چند با تکثر تعبیر باشند یک مفهوم را اشاره دارند. باید بدانیم که فراهم آوردن مترادفات امرى مهم، دقیق و پر زحمت است و یکى از همت هاى اساسى اصطلاح نامه نگاران، شناسایى مترادف ها و شبه مترادفهاست.
دو: طبقه بندى معنایى میان اصطلاحات
هیچ اصطلاحى در علمى به کار نمى رود، مگر اینکه رابطه اى میان آن با اصطلاحات دیگر وجود دارد; یعنى اصطلاحات در هر حوزه معرفتى از یکدیگر بیگانه نیستند و مجموعه آنها در کلافى منظّم اما پیچیده قرار دارند که کشف آن نظم، در عین پیچیدگى یکى از وظایف عمده و مشکل در تدوین اصطلاح نامه هاست و معمولا بخش نظام یافته و همچنین بخش ترسیمى اصطلاح نامه عهده دار طرّاحى این جهت است. اصطلاحاتى را که اهل فن در هر شاخه معرفتى به کار مى برند، براى متخصصان همان فن پذیرفته شده و مأنوس است; چون اصطلاح مفهومى را در بر دارد که با موضوع علم ارتباطى معنایى داشته و صاحب نظران و آگاهان هر علم به آسانى متوجه معنا شده و ارتباط و یا عدم ارتباط آن را با علم مورد نظر مى فهمند. در اصطلاح نامه تمامى این روابط در یک نظام معنایى بازرسى و با شکلى تعریف شده طراحى و عرضه مى شود; به این معنا که هر اصطلاح در مجموعه مصطلاحات علم ممکن است هم معنا با دیگر اصطلاحات باشد و شاید زیر مجموعه اصطلاح و یا اصطلاحات دیگر قرار گیرد و یا خود آن نیز زیر مجموعه هایى داشته باشد. اطلاع از این نوع ارتباطات معنایى در فهم درست واژگان و تسلط بر مفاهیم علم بسیار کارآمد است. به خصوص، وقتى بر اساس این منطق، مستندات، اطلاعات و مطالب مربوط به اصطلاحات در سیستم رایانه اى قرار گیرد، به تناسب سرعت و دقت رایانه اى، تسلط محقّق بر مفاهیم علم و اطلاعات مرتبط کامل تر و سریع تر خواهد شد و به نوعى، دانش در اختیار و سیطره محققان قرار مى گیرد. به عنوان مثال، اگر بدانیم «تفسیر» اقسام و گرایش هاى متعددى به همراه مستندات و احکام مختلف دارد. و بدانیم که همه گرایش هاى تفسیرى از اعتبار واحدى برخوردار نیستند - بلکه برخى از آنها فاقد اعتبارند. ترسیم «تفسیر قرآن » به عنوان یک «اصطلاح کلیدى» در علوم قرآنى، همراه زیر مجموعه هاى آن، نوعى طبقه بندى معنایى را عرضه مى کند که محققان به آسانى مى توانند علاوه بر اطلاع از جایگاه معنایى هر اصطلاح، با مراجعه به مستندات آنها، توصیف و تعریف و گرایش هاى تفسیرى معتبر را از غیر معتبر باز شناسند. مانند: علوم قرآنى شناخت اسلوب ادبى قرآن . . . ............. . . . ............. . . . ............. شناخت اعجاز قرآن . . . .............. . . . ............. . . . ............. شناخت اوصاف و فضایل قرآن . . . ............. . . . ............. . . . ............. شناخت تاریخ قرآن . . . ............. . . . ............. . . . ............. شناخت ترجمه و مترجمان . . . ............. . . . ............. . . . ............. شناخت تفسیر و مفسران . . . ............. . . . ............. . . . ............. . . تفسیر قرآن . . . «به لحاظ شیوه و سبک » . . . تفسیر ترتیبى . . . تفسیر مزجى . . . تفسیر موضوعى . . . «به لحاظ طبقات تفسیرى» . . . تفسیرپیامبر(ص) . . . تفسیراهل بیت (ع) . . . تفسیرتابعین . . . تفسیردوران نهضتهاى اصلاحى . . . تفسیرصحابه . . . تفسیرعصرجدید . . . ×به لحاظ ظهروبطن قرآن . . . تفسیرباطن قرآن . . . تفسیرظاهرقرآن . . . ×به لحاظ فرق ومذاهب . . . تفسیراهل سنت . . . تفسیرباطنیه . . . تفسیرخوارج . . . تفسیرشیعه . . . تفسیرظاهریه . . . تفسیرمتصوفه . . . ×به لحاظ نگرش وگرایش تفسیرى . . . تفسیرپوزیتیویستى . . . تفسیراجتماعى . . . تفسیراخلاقى . . . تفسیرادبى . . . تفسیراشارى . . . تفسیربه رأى . . . تفسیربیانى . . . تفسیرتاریخى . . . تفسیرتربیتى . . . تفسیررمزى . . . تفسیرروایى . . . تفسیرعرفانى . . . تفسیرعلمى(2) . . . تفسیرفقهى . . . تفسیرفلسفى(2) . . . تفسیرکلامى در ترسیم فوق «تفسیر روایى» هم ردیف «تفسیر اشارى» و 33 عنوان دیگر قرار گرفته که همه آنها زیر مجموعه «تفسیر قرآن»اند و به لحاظ گرایش هاى تفسیرى تنظیم شده اند که هر کدام اعتبار، حکم و ویژگى هاى خاصى دارند.
سه. طراحى نظام ساماندهى اطلاعات علوم قرآنى
یکى از جنبه هاى مهم و کاربردى در تدوین اصطلاح نامه علوم قرآنى ایجاد زمینه و زیر ساخت اصلى براى بانک اطلاعات تخصصى علوم قرآنى است که در سیستم و نظامى تعریف شده، اطلاعات متفرق و متنوّع علوم قرآنى را سازماندهى مى کند. این نظام بر اساس ساختار اصطلاح نامه علوم قرآنى شکل مى گیرد; به نوعى که تمامى اطلاعات و مطالب قابل استفاده در جایگاه منطقى خود که در ساختار منظم اصطلاح نامه جا گرفته اند، قرار خواهد گرفت. براى تحقق این کار بزرگ، علاوه بر استفاده از مستندات اصطلاح نامه علوم قرآنى، مى بایست منابع علوم قرآنى موضوع نگارى و نمایه سازى شود4 و به کمک اصطلاحات کنترل شده اصطلاح نامه مورد نظر تمامى مدخل ها(ورودى ها) به عنوان کلید واژه گزینش شده و ارتباط میان اصطلاح نامه و متن هاى کتب و منابع علوم قرآنى شکل پیدا کند. تمامى آنچه گفته شد بر اساس ساختار اصطلاح نامه و با استفاده از شیوه هاى تعریف شده و معیّنى انجام مى شود و در نهایت، تمامى اطلاعات مرتبط با علوم قرآنى در قالبى نظام مند و با بهره گیرى از سرعت و دقت رایانه اى ذخیره و بازیابى خواهد شد. در این صورت، اصطلاح نامه علوم قرآنى براى محققان، فقط منبعى براى استفاده در تدریس، پژوهش، تدوین طرح هاى تحقیقاتى، پایان نامه ها و رده بندى کتابخانه هاى تخصصى علوم قرآنى نخواهد بود; بلکه شیوه اى را در پرداختن به مسائل علوم قرآنى ارائه خواهد کرد که تمامى اطلاعات در جایگاه خود قرار گرفته و مباحث متورم از مطالب اساسى که باید به آن پرداخته شود باز شناخته شده و تسلّطى نسبى براى محققان بر آنچه که دیگران در این حوزه معرفتى انجام داده اند، حاصل خواهد شد و اندیشه هاى نو از حرف هاى گذشتگان، مشخص گشته و میدان گفتگوهاى تازه تر و تولید اندیشه و نظریه هاى جدید براى اهل نظر و پژوهشگران فرهیخته گشوده خواهد شد. اگر این فرایند اصولى در ذخیره و باز یابى اطلاعات علوم قرآنى درست اجرا شود، زیربنایى خواهد شد براى افزودن اطلاعات جدید که در قالب هاى مختلف نظیر: مقاله، کتاب و فیلم عرضه مى شوند و در مجموع، بانک اطلاعات تخصّصى منسجم، جامع و روزآمد تحقق خواهد یافت.
روند طرح و تحقیق اصطلاح نامه علوم قرآنى
طراحى این اثر توسط واحد اصطلاح نامه علوم اسلامى گروه پژوهشى علوم قرآنى مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى دفتر تبلیغات در سال 1373 انجام شد و با همکارى اساتید مشاور و با همت محققان سخت کوش پیگیرى و در پایان سال 1365 به ثمر نشست. این تحقیق با مراجعه به بیش از 200 منبع علوم قرآنى تهیه شده و با استخراج، شناسایى و تصویب بیش از 4000 اصطلاح در علوم قرآنى به سه شیوه: الفبایى، نظام یافته و ترسیمى تنظیم شده است که در مجموع بالغ بر 4000 واژه مى باشد. به منظور پشتیبانى از اصطلاح نامه علوم قرآنى براى هر یک از اصطلاحات، اطلاعات کوتاه و مفیدى در برگه هاى مستند اصطلاحات ثبت شده است که پس از باز آرایى به شکل فرهنگ نامه تخصصى علوم قرآنى عرضه خواهد شد. و اولین مجلد آن تا پایان سال 83 به نشر سپرده مى شود. هم اکنون کار فهرست بردارى و موضوع نگارى کتاب هاى علوم قرآنى در دستور کار قرار گرفته تا با ایجاد ارتباط میان اصطلاحات و متون منابع علوم قرآنى پژوهشگران بتوانند اطلاعات و مطالب مورد نیاز خود را به راحتى از رایانه به دست آورند.
پیوست ها:
1 - نمونه اى از موضوع نگارى بر اساس اصطلاح نامه علوم اسلامى 2 - نمونه اى از مستندات علوم قرآنى 3 - نمونه اى از فرهنگ نامه علوم قرآنى 4 - نمونه اى از نمایه بر اساس اصطلاح نامه علوم اسلامى 5 - شمایى از نرم افزار علوم قرآنى به نام خدا کتاب: سیماى پیامبر(ص) در نهج البلاغه
چکیده
اثر حاضر با انگیزه ى ارایه ى شمایى از زندگى و شخصیت تابناک و والاى رسول گرامى اسلام(ص) از نظرگاه امیر مومنان على(ع) نگاشته شده و این مهم با شرح سخنان امام على(ع) در نهج البلاغه با تأکید بر آیات و روایات انجام پذیرفته، و در لابه لاى مباحث به مسایل تاریخى و اعتقادى با اختصار و نثرى روان و ساده پرداخته شده است. نگارنده ى گرامى پس از بیان ویژگى هاى دودمان پیامبر(ص)، پاکى و ایمان آنان به رخ داده هاى شگفت انگیز ولادت و دوران کودکى وى پرداخته، سپس با ارایه ى تحلیلى از وضعیت نابسامان جهان به هنگام بعثت، نقش کلیدى ایشان را در بهبود آن، تغییر سنت ها و باورهاى نادرست، به سجایاى اخلاقى ایشان را به منظورى ارایه ى الگویى براى زندگى سعادتمندانه به تصویر کشیده است. کلیدواژه هاى اصلى: امام على(ع)، اسوه حسنه، ایمان آباى پیامبر(ص)، بعثت پیامبر(ص)، تأسى به پیامبر(ص)، حضرت محمد(ص)، سیره نبوى، صفات حضرت محمد(ص)، نهج البلاغه.
نمایه موضوعى*
آباى رسول الله(ص)،...16،17 آباى رسول الله(ص)، فاضل مقداد...16 آباى رسول الله(ص)، نهج البلاغه...17 آثار بعثت پیامبر(ص)...110،111،120،122 آثار تفرقه...73 آیات اسوه حسنه...142 آیات الحاد...43 آیات امانتدارى...176 آیات برادرى...124 آیات بعثت حضرت محمد(ص)...33 آیات تخویف...94 آیات حیات برزخى...205 آیات خاتمیت پیامبر اسلام(ص)...198 آیات رحمت عالمیان...193 آیات صبر حضرت محمد(ص)...186 آیات عقیده تشبیه...43 آیات فواید بعثت انبیا...113 آیات مذمت دنیا...149 آیه اکمال دین...118 اتمام حجت...116 اتمام حجت، قرآن...116 اتمام حجت، نهج البلاغه... 117 احادیث اکمال دین...118 احادیث ایمان آباى پیامبر(ص)...19 احادیث طهارت امهات رسول الله(ص)...18 احادیث مذمت دنیا...155 احتجاجات امام على(ع)...235 احکام خضاب...204 اخبار على(ع) از غیب...240 اسامى بت ها...46 اسلام، سعادت...137 اسوه ...11،151 اسوه، تعریف...11،142 اسوه، قرآن...11 اسوه حسنه...11 اسوه حسنه، آیات...142 اسوه حسنه، حضرت محمد(ص)...141،151 اصلاح میان مردم، نهج البلاغه...210 اعجاز قرآن، نهج البلاغه...114 اقسام حدیث...202 اکمال دین، احادیث...118 الحاد...43 الحاد، آیات...43 الحاد، تعریف...43 امام على(ع)...13،242 امام على(ع)، تربیت اسلامى...220 امام على(ع)، حضرت محمد(ص)...13،217،242 امام على(ع)، دوران کودکى...217 امام على(ع)، زندگى نامه...218 امام على(ع)، فضایل...267 امانتدارى...174،176 امانتدارى، آیات...176 امانتدارى حضرت محمد(ص)...174 امتیازات طبقاتى...127 امتیازات طبقاتى، امام على(ع)...127 امتیازات طبقاتى، حضرت محمد(ص)...127 امین(لقب حضرت محمد(ص)...174 انذار و تبشیر...116،175 اوضاع اقتصادى، مسلمانان...132 اوضاع سیاسى اجتماعى، دوران جاهلیت...66 اهداف رسالت نبى اکرم(ص)...90 اهداف رسالت نبى اکرم(ص)، ابن شهر آشوب...128 اهداف رسالت نبى اکرم(ص)، اتمام حجت...115 اهداف رسالت نبى اکرم(ص)، توحید...112 اهداف رسالت نبى اکرم(ص)، فضایل اخلاقى...98 اهداف رسالت نبى اکرم(ص)، نهج البلاغه...112 اهل بیت(ع)...235 اهل بیت، حیات برزخى...205 اهمیت سنت رسول خدا(ص)...166 ایمان آباى پیامبر(ص)...19 ایمان آباى پیامبر(ص)، احادیث...19 ایمان آباى پیامبر(ص)، امامیه...22 ایمان آباى پیامبر(ص)، اهل سنت...20 ایمان آباى پیامبر(ص)، شیخ مفید...19 ایمان آباى پیامبر(ص)، علامه مجلسى... 20 ایمان آباى پیامبر(ص)، نهج البلاغه...19 ایمان ابوین نبى(ص)...19 ایمان عبدالمطلب...21 ایمان به هدف...191 بت پرستى...112 بت پرستى، امام على(ع)...46 بت پرستى، کلبى...47 برادرى...122،124 برادرى، آیات...124 برادرى، نهج البلاغه...122 بشارت پیامبران پیشین، بعثت پیامبر(ص)...85 بعثت پیامبر(ص)...110،163 بعثت پیامبر(ص)، آثار...110 بعثت پیامبر(ص)، آیات...33 بعثت پیامبر(ص)، ادیان آسمانى...121 بعثت پیامبر(ص)، تعریف...33 بعثت پیامبر(ص)، رفاه اجتماعى...129 بعثت پیامبر(ص)، شیخ طوسى...33 بعثت پیامبر(ص)،فواید...107 بنى اسرائیل، نهج البلاغه...129 بهشت، حضرت محمد(ص)...214 بیدارى اسلامى، جواهر لعل نهرو...137 بینه، تعریف...92 تاثیر هدایت هاى پیامبر(ص)...107،108 تاثیر هدایت هاى پیامبر(ص)، ابن شهر آشوب...108 تاثیر هدایت هاى پیامبر(ص)، نهج البلاغه...107 تأسى به پیامبر(ص)...165،214 تأسى به پیامبر(ص)، امام على(ع)...214 تأسى به پیامبر(ص)، شرایط...143 تأسى به پیامبر(ص)،نهج البلاغه...165 تخویف...93،94 تخویف، آیات...94 تخویف، قصص قرآن...93 تعریف اسوه...11،142 تعریف الحاد...43 تعریف بینه...92 تعریف دوران جاهلیت...63 تعریف روح...29 تعریف سنت...165 تعریف شرط...100 تعریف صفا...197 تعریف فترت...36 تعریف ملت...133 تفرقه، آثار...73 ثنویه، امام على (ع)...44 حاکمان اسلامى، وظایف...172 حاکمان جور...208 حب دنیا، نهج البلاغه...148 حب على(ع)...206 حدیث...200 حدیث انا مدینة العلم...200 حدیث، اقسام...202 حدیث منزلت...240 حضرت آمنه، باردارى...23 حضرت محمد(ص)...13،174 حضرت محمد(ص)،ابن ابى الحدید...13 حضرت محمد(ص)، ابن عباس...26 حضرت محمد(ص)، ابوطالب...27 حضرت محمد(ص)،احادیث...28 حضرت محمد(ص)، ارهاص...24 حضرت محمد(ص)، اسوه حسنه...141 حضرت محمد(ص)، امانتدارى...174 حضرت محمد(ص)، تربیت...28 حضرت محمد(ص)، تولد...22 حضرت محمد(ص)، دوران کودکى...26 حضرت محمد(ص)، زندگى نامه...15 حضرت محمد(ص)، زهد...153 حضرت محمد(ص)، شخصیت...12،15 حضرت محمد(ص)، عمرو بن نفیل...88 حضرت محمد(ص)، نهج البلاغه...13 حکمت، نهج البلاغه...167 حیات برزخى، آیات...205 خاتمیت پیامبر اسلام(ص)...198 خاتمیت پیامبر اسلام(ص)، آیات...198 خاتمیت پیامبر اسلام(ص)، نهج البلاغه...198 خضاب، احکام...204 داستان طفیل بن عمرو...102 دشمنى با على(ع)...207 دوران جاهلیت...59 دوران جاهلیت، اوضاع سیاسى اجتماعى...66 دوران جاهلیت، تعریف...63 دوران جاهلیت، قساوت...79 دوران جاهلیت، کشتن اولاد...78 دوران جاهلیت، نهج البلاغه...50،76 دوران جاهلیت، هرج و مرج...80 دوران کودکى امام على(ع)...217 دهریه، امام على (ع)...44 رحمت عالمیان...193 رحمت عالمیان، آیات...193،196 رفاه اجتماعى، نهج البلاغه...129 رفتارشناسى منافقان، ابن ابى الحدید...225 روح، تعریف...29 روش تبلیغ پیامبر(ص)...106 زندگى نامه امام على(ع)...218 زندگى نامه حضرت محمد(ص)...15،22،23،26 زهد...153 زهد، حضرت محمد(ص)...153،155،160 زهد على(ع)...164 زهد، نهج البلاغه...157 سبق اسلام على(ع)...221 سبق اسلام على(ع)، ابن مسعود...222 سبق ایمان على(ع)...221،228،233 سبق هجرت على(ع)...228 سعادت، اسلام...137 سنت...165 سنت، تعریف...165 سنت رسول خدا(ص)...165 سنت رسول خدا(ص)، اهمیت...166 سنت رسول خدا(ص)، حقوق اجتماعى...210 سنت رسول خدا(ص)، نهج البلاغه...167،173 سنت گرایى...170 سیره نبوى، نهج البلاغه...147،150،153،158 شجاعت...177 شجاعت حضرت محمد(ص)، نهج البلاغه...177،189 شجاعت على(ع)...231 شجاعت على(ع)، شیخ مفید...232 شخصیت خانوادگى حضرت محمد(ص)...15 شرایط تأسى به پیامبر(ص)...143 شرط، تعریف...100 صبر حضرت محمد(ص)...177،186 صبر حضرت محمد(ص)، آیات...186 صبر حضرت محمد(ص)، نهج البلاغه...177 صفات الهى...171 صفات حضرت محمد(ص)...174 صفات حضرت محمد(ص)، نهج البلاغه...174،193 صفا، تعریف...197 طاعت از امام(ع)، طاعت از رسول(ص)...173 طاعت از رسول(ص)...141،141،144،200 طاعت از رسول(ص)، طاعت از امام(ع)...173 طاعت از رسول(ص)، امام على(ع)...144،200 طاعت از رسول(ص)، نهج البلاغه...141 طاعت از رسول(ص)، طبرى...131 طهارت آباى رسول(ص)...16،17 طهارت امهات رسول الله(ص)...18 عبرت، نهج البلاغه...71 عدالت اجتماعى، نهج البلاغه...207،211 عدم کفر على(ع)، قبل از اسلام...227 عرضه اعمال...195 عصر بعثت ...35،41،48،63 عصر بعثت، ابن ابى الحدید...38 عصر بعثت، نهج البلاغه... 35،41،48،63 عصر بعثت، وضعیت جهان...35 عصر بعثت، وضعیت فرهنگى...35 عصمت انبیا...16 عصمت انبیا، خواجه نصیرالدین طوسى...16 عصمت انبیا در تبلیغ، نهج البلاغه...174 عقاید...41،44 عقاید باطله، نهج البلاغه...41 عقاید شرک آمیز...44 عقاید مشرکان...44 عقاید وثنى...44 عقیده تشبیه...41،43 عقیده تشبیه، آیات...43 عقیده تشبیه، نهج البلاغه...41 عمرو بن جموح، اسلام آوردن...110 غاسل رسول الله(ص)...241 فضایل على(ع)، ابن ابى الحدید...238 فترت...36 فترت، تعریف...36 فترت، شیخ صدوق...36 فترت، نهج البلاغه...39 فتوحات اسلامى، شعر...139 فداکارى حضرت محمد(ص)، نهج البلاغه...190 فرق ملت و دین...134 فضایل امام على(ع)...226 فضایل امام على(ع)، ابن عباس...283 فضایل اهل بیت(ع)، نهج البلاغه...204 فضایل حضرت محمد(ص)...15 فضایل حضرت محمد(ص)، نهج البلاغه...197 فضیلت نماز،حضرت محمد(ص)...213 فواید بعثت انبیا...90،107 فواید بعثت انبیا، آیات...1132 فواید بعثت انبیا، نهج البلاغه...90 فواید بعثت پیامبر(ص)...107 قرآن...116 قرآن، اتمام حجت...116 قرآن، تبیان کل شیى ...117 قرابت على(ع) به رسول الله (ص)...234،241 کتاب ، سنت...170 گسترش اسلام...138 لیلة المبیت...231 مبارزه با بدعت ها، نهج البلاغه...120 مبارزه با نفس، امام على(ع)...214 مثله...211 مثله، تعریف...93 محبوبیت پیامبر(ص)، ابن مسعود...123 مجىء شجر...232 مذمت دنیا...149،155،162 مذمت دنیا، آیات...149 مذمت دنیا، احادیث...155،162 مرتکب گناه کبیره، خوارج...209 مشرکان، امام على(ع)...45 معارف دینى، ملاک...171 معجزات پیامبر(ص)...114 معجزات امام على(ع)...225 ملازمت حضرت على(ع)با رسول اللّه(ص)...217،236 ملاک معارف دینى...171 ملت، تعریف...133 مواعظ، نهج البلاغه...214 ناقلان حدیث...202 بنى اسرائیل، زندگى نامه...70 نماز جماعت، نهج البلاغه...213 نهج البلاغه...19،207 نهج البلاغه، فواید بعثت انبیا...90 نهج البلاغه، اتمام حجت...117 نهج البلاغه، اصلاح میان مردم...210 نهج البلاغه، اعجاز قرآن...114 نهج البلاغه، اهداف رسالت نبى اکرم(ص)...97 نهج البلاغه، ایران باستان...84 نهج البلاغه، ایمان آباى پیامبر(ص)...19 نهج البلاغه، برادرى...122 نهج البلاغه، بشارت پیامبران پیشین...84 نهج البلاغه، تاثیر هدایت هاى پیامبر(ص)...107 نهج البلاغه، تاریخ...73 نهج البلاغه، حب دنیا...148 نهج البلاغه،حضرت محمد(ص)...13،197 نهج البلاغه، خاتمیت پیامبر اسلام(ص)...198 نهج البلاغه، دوران جاهلیت...50 نهج البلاغه، رفاه اجتماعى...129 نهج البلاغه، زهد...157 نهج البلاغه، سنت رسول خدا(ص)...167 نهج البلاغه، سیره نبوى...147 نهج البلاغه، شجاعت حضرت محمد(ص)...177 نهج البلاغه، صبر حضرت محمد(ص)...177 نهج البلاغه، عبرت...71 نهج البلاغه، عدالت اجتماعى...207 نهج البلاغه، عصر بعثت...35 نهج البلاغه، عصمت انبیا در تبلیغ...174 نهج البلاغه، فداکارى حضرت محمد(ص)...190 نهج البلاغه، فضایل اهل بیت(ع)...204 نهج البلاغه، مبارزه با بدعت ها...120 نهج البلاغه، مواعظ...214 نهج البلاغه، نماز جماعت...213 نهج البلاغه، ولادت حضرت محمد(ص)...24 وسایل نجات از عذاب الهى...194 وضعیت فرهنگى، عصر بعثت...48،50،57،60،65 وظایف انبیا...92 وظایف حاکمان اسلامى...172 ولادت حضرت محمد(ص)...23 ولادت حضرت محمد(ص)، حوادث آسمانى...24 ولادت حضرت محمد(ص)، حوادث زمینى...25 ولادت حضرت محمد(ص)، نهج البلاغه...24 هدایت عباد... 90
دو. نمونه اى از مستندات علوم قرآنى:
تفسیر
مستند
تفسیر در لغت به معناى آشکار کردن معناى سخن و شرح و بیان آن است تفسیر از اقسام بدیع و اطناب به زیاده است : گوینده آن چه را در آغاز ، مجمل آورده ، شرح مى دهد و کلامى که معناى پنهانى دارد به کلام دیگرى تفسیر و تشریح مى شود نمونه تفسیر در قرآن آیه زیر است: "ان الانسان خلق هلوعا" × اذا مسه الشر جزوعا" × و اذا مسه الخیر منوعا" "(معارج ، 19 ـ 21 ). به راستى که انسان سخت آزمند ( و بى تاب ) خلق شده است ،. چون صدمه اى به او رسد عجز و لابه کند و چون خیرى به او رسد بخل ورزد در این آیه" هلوعا" "ابهام دارد و با دو آیه بعد تفسیر شده است و نیز آیه: "الله الصمد × لم یلد و لم یولد... "( سوره اخلاص ) که از "لم یلد" به بعد تفسیر "الصمد" است5
تفسیرقرآن
مستند
در علم تفسیر قرآن از انواع تفسیر و روش هاى تفسیرى بحث مى شود و شاخه اى است از مبحث تفسیر و مفسران که از رده هاى مهم علوم قرآنى به شمار مى آید تفسیر در لغت از "فسر" است که در اشتقاق کبیر ماخوذ از "سفر" و مقلوب آن است که هر دو به معناى کشف و برداشتن پرده و پوشش است ،. با این تفاوت که "فسر" در کشف باطنى و معنوى و "سفر" در کشف ظاهرى و مادى به کار مى رود تفسیر در اصطلاح دانش مندان علوم قرآنى و مفسران قرآن تعاریف متفاوتى دارد بدین شرح: 1 ـ علمى است که در آن از احوال قرآن از نظر دلالت بر مراد پروردگار بحث مى شود 2ـ علمى است که در آن از احوال قرآن از حیث نزول سند و اداى لفظ بحث مى شود 3 ـ تفسیر نزد علما، کشف معانى قرآن و بیان مراد (خداوند) است ،. اعم از این که کشف آن به خاطر ابهام در لفظ باشد یا معناى ظاهرى 4 ـ "ابوطالب ثعلبى" ( تغلبى ) مى گوید: تفسیر بیان وضع لفظ است از حیث حقیقت و مجاز ، مانند تفسیر صراط به طریق و تفسیر صیب به مطر 5 ـ "ابوالبقا" مى گوید: تفسیر، بیان چیزى است به لفظ آسان تر و ملایم تر از لفظ اصلى 6 ـ تفسیر، توضیح و رفع ابهام و گشودن گره ها و دقایق لفظى و معنایى قرآن مجید است 7 ـ برخى مى گویند : تفسیر ، علم به نزول و شئون و قصص آیات و اسباب نزول آن ها و نیز دانستن مکى و مدنى ، محکم و متشابه ، ناسخ و منسوخ ، خاص و عام ، مطلق و مقید ، مجمل و مبین و ... است 8 - استاد معرفت مى گوید: تفسیر رفع ابهام و حل اشکال حاصل در لفظ است . هرگاه در نحوه بیان، اجمال و ابهامى پیش آید یا پیچیدگى و اشکالى رخ دهد ، تفسیر، آن ابهام یا اجمال را مى زداید و آن پیچیدگى را برطرف مى سازد. از این رو گفته اند: "التفسیر رفع القناع عن اللفظ المشکل" تاریخ تفسیر قرآن به قدمت خود قرآن است و اولین مفسر قرآن ، شخص پیامبر اکرم (ص ) هستند که در پاسخ به سوالات اصحاب بسیارى از مفردات و تعابیر قرآن را تفسیر فرموده اند که در کتاب هاى روایى ، احادیث نبوى در تفسیر آیات نقل شده است6
سه: نمونه اى از فرهنگ نامه علوم قرآنى
آخر کلمه قرار گرفته و حرف نخستین کلمه بعد از آن همزه باشد و نیز روى لام «ال» پیش از همزه و هم چنین کلمه «شیى، شیئا» به روایت «خلف» از «حمزه» کوفى اختصاص دارد. اشمام: در کلمه «صراط» در سراسر قرآن در وقف و وصل و در هر حال، «ص» را اشمام صداى «ز» قرائت کرده است.(3) 1 -/ حجتى، محمد باقر، پژوهش در تاریخ قرآن کریم. ص 333; حجتى، محمد باقر، پژوهش در تاریخ قرآن کریم، ص 353 2 -/ قمحاوى، محمد صادق، البحث والاستقراء فى تراجم القراء، ص 93 3 -/ لسانى، محمد على، قراء سبعه و بررسى قراءات ایشان* پایان نامه*، ص 156. ر.ک: / مرکز فرهنگ و معارف دفتر تبلیغات اسلامى، علوم القرآن عند المفسرین، جلد 2، ص 109; صالح، صبحى، مباحث فى علوم القرآن، ص 250; زرقانى، محمد بن عبدالعظیم، مناهل العرفان فى علوم القرآن، جلد 1، ص 460; جلالى نائینى، محمد رضا، تاریخ جمع قرآن، ص 343 ابن جزرى، محمدبن محمد، النشر فى القراءات العشر، جلد 1، ص 188; مختار عمر، احمد. معجم القراءات القرآنیه، جلد 1، ص 94; ابوزرعه، عبدالرحمن بن محمدبن زنجله، حجه القراءات، ص 65; فاضل لنکرانى، محمد، مدخل التفسیر، ص 141; قسطلانى، احمدبن محمد، لطائف الاشارات، ص 98; شریعت، محمد جواد، چهارده روایت در قرائت قرآن مجید، ص 35
1938 - قراءت سماعى
قرائت سماعى آن است که قارى از زبان استاد خود، به قرائت گوش فرا دهد. و به عبارت دیگر: «سماع قرائت این است که شاگرد و یا کسى که مى خواهد قرآن و یا حدیث را فراگیرد آن را از زبان استاد بشود، آن را به شاگرد املا کند و یا املا نکند. و نیز استاد از روى کتاب بخواند و یا به کمک (2) حافظه قرائت نماید از اصطلاح قرائت سماعى در کتاب هاى علوم قرآنى به تلقى قرائت سماع قرائت نیز تعبیر شده است 1 -/ شریعت، محمدجواد، چهارده روایت در قرائت قرآن مجید، ص 27 2 -/ فضلى، عبدالهادى، تاریخ قراءات قرآن کریم، ص 2
1939 - قراءت شام
ر.ک: قراءت مکه
1940 - قراءت شنبوذى
«محمد بن احمد بن ابراهیم بن یوسف بن عباس بن میمون، ابولفرج شنبوذى بغدادى» (م 388 هـ ق) یکى از قاریان اربعة عشر است، و قرائتى به او منسوب است. ولى پژوهشى که در مصادر و منابع منسوب است. ولى پژوهشى که در مصادر و منابع علوم قرآنى صورت گرفته، از شیوه قرائت او چیزى منعکس نشده است. ر.ک: حجتى، محمد باقر، پژوهشى در تاریخ قرآن کریم، ص 357; کمالى دزفولى، على، قانون تفسیر، ص 98; سبحستانى، ابوبکر عبدالله ابى داود، کتاب المصاحف، ص 250; رمضانى، احمد، اعجاز قرآن، ص 68; زرقانى، محمد بن عبدالعظیم، مناهل العرفان فى علوم القرآن، جلد 1، ص 491; جلالى نائینى، محمد رضا، تاریخ جمع قرآن، ص 346; مختار عمر، احمد، معجم القراءات القرآنیه، جلد 1، ص (97 - 96)
1941 - قراءت عاصم
یکى از قرایات سبع، قرائت عاصم است ابوبکر عاصم بن ابى النجود بن بهدله مولى بن خزیمه (م 127 هـ ق) از قراى طبقه سوم و از مردم کوفه است. عاصم از قراى معروف هفت گانه و شیعى که است و قرآن را بر «ابى عبدالرحمن بن حبیب سلمى شیعى» - یکى از یاران امیرالمومنین على(ع) - و نیز بر «زرین حبیش و ابوعمرو شیبانى» قرائت کرد. و «ابو عبدالرحمن سلمى» تمام قرآن را بر على - علیه السلام - قرائت کرد، بنابراین، «عاصم» با یک واسطه، راوى قرائت - امیرالمومنین علیه السلام - است. به همین جهت گفته اند: فصیح ترین قراآت، قرائت عاصم بوده، زیرا وى قرائت اصیل را آورده است. قاطبه دانش مندان شیعى، قرائات عاصم را فصیح ترین قراآت دانسته اند، زیرا وى قرائت را از منبع و اساس متینش یعنى امیرالمومنین على - علیه السلام - اخذ کرده است. عاصم از دیدگاه دانش مندان شیعى و نیز علماى اهل سنت، شخصیتى بارز و با تقوا تقثقه و مورد اعتماد در مسئله قرائت بوده است. و روى همرفته، وى را جامع فصاحت و قرائت صحیح و تجوید معرفى کرده و مى گویند در قرائت قرآن نیز داراى صداى خوش بوده و فردى موثق است.(1) اصول قرائت عاصم کوفى: اعتدال در ادغام ادغام در قرائت عاصم کوفى محدود است به ادغام صغیر، و در قرائت او ادغام کبیر وجود ندارد و ادغام صغیر نیز محدود است به ادغام متماثلین یا متجانیسین و متقاریین که توضیح و موارد هر یک از این واژه ها در مبحث تجویدى این اصطلاحات خواهد آمد. احتراز از اماله: در قرائت عاصم تقریباً اماله وجود ندارد. تنها یک مورد اماله الف در قرائت وى وجود دارد: مجریها (41/11) که به اماله بینا بین قرائت کرده است. پرهیز از سکت: در سراسر قرآن از عاصم کوفى تنها چهار مورد سکت روایت شده است. 1 - عوجا قیما (1، 8،) 2 - من مرقد ناهذا (52، 36). 3 - من راق (27، 75). 4 - بل ران (14، 83). تحقیق همزه: کلیه همزهاى مفرده و مزدوجه در قرائت عاصم به تحقیق قرائت شده اند، دو کلمه «کفوا» و «هزوا» از این قاعده مستثنا است و یک مورد به قرائت تسهیل است - در کله «اعجمى» همزه دوم را به تسهیل قرائت نموده است. وقف: عاصم کوفى هنگامى وقف بر روى کلمات قرآنى، مطابق مرسوم مصحف وقف مى کند. مد: مدها تفصیل و متصل را به طور یک سان به توسط قرائت کرده است، مانند ابن عامر و کسائى.(2) در این زمینه به کتاب هاى: التیسیر، الشاطبیه، السبعه، النشر مراجعه کنید ایشان میان دو بین سوره، یعنى در پایان هر سوره و آغاز سوره «بعد بسم الله الرحمن الرحیم» را تلاوت مى نمود و قرائت وى در این گونه موارد به سه صورت وقف و وصل، و سکت نقل شده است.(3) شیوه قرائت عاصم کوفى را ترتیل آرام و پیوسته، اما نه بى شور و حال، بلکه توام با طنین و آهنگ توصیف کرده اند. عاصم به همزه ها و مدها عنایت داشته و محکم و استوار قرائت مى کرده و فصاحت و اتقان و تحریر و تجوید را یکجا جمع کرده بود. هم چنى وى از همه قراى سبعه و راویان مشهورشان به حسن صوت و تجوید قرائت مشهورتر است.(2) 1 -/ حجتى، محمدباقر، پژوهش در تاریخ قرآن کریم، ص 320 2 -/ لسانى، محمدعلى، قراء سبعه و بررسى قراءات ایشان* پایان نامه 8 ص 152 3 -/ قسمحاوى، محمد صادق، البحث و الاستقراء فى تراجم القراء، ص 86 4 -/ لسانى، محمدعلى، قراء سبعه و بررسى قراءات ایشان* پایان نامه* ص 162 ر.ک:/ این مجاهد، احمد بن موسى، کتاب السیعه فى القراءات، ص 69; زنجانى، ابوعبدالله بن نصرالله، تاریخ القرآن، ص 164; ذهبى، محمد بن احمد، معرفه القراء الکبار على الطبقات و الاعصار، ص 88; دمیاطى، احمد بن محمد، اتحاف فضلاء البشر بالقراءات الاربعه عشر، ص (24 - 19); دانى ابوعمر، عثمان بن سعید، التیسیر فى القراءات السبع، ص 6; خویى، ابوالقاسم، البیان، فى تفسیر القرآن، ص 144; ابن جزرى، محمدبن محمد، النشر فى القراءات العشر، جلد 1، ص 146; مرکز فرهنگ و معارف دفتر تبلیغات اسلامى علوم القرآن عند المفسرین، جلد 2، ص 103; شریعت، محمدجواد، چهارده روایات در قرائت قرآن مجید، ص 31; فاضل لنکرانى، محمد، مدخل تفسیر، ص 141; قسطلانى، احمدبن محمد، لطائف الاشارات، ص 96; صالح، صبحى، مباحث فى علوم القرآن، ص (249 - 248); طباطبایى، محمد حسین، قرآن در اسلام، ص 209; مقدسى ابوشامه، المرشد الوجیز الى علوم تتعلق بالکتاب العزیز، ص 146; زرقانى، محمد بن عبدالعظیم، ناهل العرفان فى علوم القرآن، جلد 1، ص 455; طالقانى، عبدالوهاب، علوم قرآن و فهرست منابع، ص 232; سیوطى، عبدالرحمان بن ابى بکر، الاتقان فى علوم القرآن، جلد 1، ص 252; سیوطى، عبدالرحمان بن ابى بکر، الاتقان فى علوم القرآن، جلد 1، ص 256; جلالى نائینى، محمد رضا، تاریخ جمع قرآن، ص 342; محیصن، محمد سالم، المغنى فى توجیه القراءات العشر المتواتره، جلد 1، ص 29; مختار عمر، احمد، معجم القراءات القرآنیه، جلد 1، ص 79; مختار عمر، احمد، معجم القراءات القرآنیه، جلد 1، ص 85; ابوزرعه، عبدالرحمن بن محمدبن زنجله، حجه القراءات، ص 57
1942 - قراءت عراقین
ر.ک: قراءت مکه
1943 - قراءت عرضى
اگر کسى قرآن یا حدیث را از حفظ و یا از روى کتاب بر استاد قرائت کند آن را «قرائت عرضى» مى نامند.(1) و یا به عبارت دیگر قرائت عرضى، قرائتى است که: قارى، قرآن را بر استاد بخواند، در حالى که استاد با سکوت خود در موارد صحیح قرائت - خواندن قارى را استماع و تایید کند.»(2) 1 -/ فضلى، عبدالهادى، تاریخ قراءات قرآن کریم، ص 28 2 -/ شریعت، محمدجواد، چهارده روایت در قرائت قرآن مجید، ص 27
1944 - قراءت کسائى
یکى از قرائات سبع، قرائت کسائى است. ابوالحسن على بن حمزة بن عبدالله بن بهمن بن فیروز (فزار) اسدى کوفى (م 179 یا 189 هـ) که از مردم سرزمین ایران بوده است، و مى گویند در میهن خود در «طوس» و یا «رى» وفات کرد. «ابن جزرى» مى نویسد: امام و پیشوایى است که ریاست اقرا و مقام استادى قرائت در کوفه پس از
چهار: نمونه از نمایه بر اساس اصطلاح نامه علوم اسلامى:
اعجاز تأییرى قرآن
مستندات:
یکى از وجود اعجاز قرآن «اعجاز تأثیرى» آن است، که در برخى منابع با عناویت «اعجاز روعت; اعجاز هیبت و اعجاز نفسى قرآن» دیده مى شود. تأثیر شگفت قرآن مجید بى تردید از ابعاد اعجاز آن است و هیچ بشر معمولى قادر نیست کتابى تا این اندازه مؤثر بیاورد. «ساوراى» یکى از دانشمندان خاورشناس فرانسوى مى گوید: قرآن داراى تأثیرى خاص و جاذبیتى مخصوص است که مانند آن براى هیچ یک از کتابها نیست.(1) در تأثیر قرآن همین بس که مکرر نقل شده است که اخنس بن قیس، ابوجمل و ولیدبن مغیره شب هنگام از کوچه هاى تایک مکه مى گذشتند و پشت دیوار خانه حضرت رسول(ص) مى ایستادند و تا بامداد به آواى قرآن گوش مى دادند. ولیدبن مغیره در این باره مى گوید: در قرآن زیبایى و جاذبه است; آغازش سرشار است و فرجامش ثمربخش او برترى مى یابد و چیزى بر او برترى نمى یابد.
نمایه ها
سند
معرفت، محمد هادى، التمهید فى علوم القرآن، چاپ 1، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1411 ق.
موضوعات
1 - استشهاد به آیات زمر: 23 و عنکبوت: 51 و انفال: 2 و مائده: 83 و 21 حشر در اثبات اعجاز تأثیرى قرآن (ج 4، ص 39، س 9 - 20) 2 - بیان شأن نزول آیات 77 - 84 مریم درباره عاص بن وائل و کوبندگى آیات فوق نسبت به او (ج 4، ص 213 - 214، ص 7 - 8) 3 - تأثیر روحانى آیات 35 - 36 طور بر جبیر بن مطعم در جذب او به اسلام (ج 4، 215 - 217، س 10 - 15) 3 - تأثیر روحانى قرآن بر سعدبن معاذ و اسیدبن حضیر اسلام آوردن آن دو (ج 4، ص 206 - 208، س 10 - 18) 5 - تأثیر قرآن بر قلوب مستعده با استشهاد به آیات 37 ق، 3 فصلت، 83 مائده (ج 4، ص 204، س 8 - 16) 6 - تأثیر قرآن بر اجنه و اقرار آنها به عظمت قرآن و ذکر آیه 1 و 2 سوره حشر در این مورد (ج 4، ص 39، س 7 - 8) 7 - تأثیر قرائت آیاتى از قرآن توسط پیامبر(ص) بر عتبة بن ربیعه (ج 4، ص 38 - 39، س 19 - 2) 8 - تأثیر قرائت قرآن توسط رسول الله(ص) بر عده اى از مردم مدینه و گرایش آنان به اسلام (ج 4، ص 39، س 3 - 6) 9 - داستان تأثیر قرآن بر سوید بن صامت شاعر عرب و گرایش وى به اسلام (ج 1، ص 205 - 206، س 15 - 9) 10 - ذکر آیات 50 - 51 مدثر، 41 و 46 اسراء و 6 - 11 جاثیه در زمینه تأثیر گذارى و کوبندگى کلام خداوند بر نفوس مضطرب کافران (ج 4، ص 210 - 211، س 1 - 11) 11 - ذکر آیات 8 - 14 معارج، 15 - 29 حاقه و 10 - 31 مزمل در زمینه تأثیر گذارى و کوبندگى قرآن بر نفوس گناهکاران (ج 4، ص 211 - 212، س 12 - 6) 12 - ذکر قضیه جلسه مشورتى ولید بن مغیره با قریش درباره دعوت پیامبر و بیان نظرات آنان و ذکر نظریه ولید در مورد حلاوت و تأثیر سحرى قرآن (ج 4، ص 194 - 195، س 8 - 14) 13 - ذکر وجوهى براى اعجاز قرآن توسط علامه سید هبة الله شهرستانى و اختیار اعجاز بلاغت و اعجاز جذابیت روحى از بین آن وجوه (ج 4، ص 101 - 103، س 8 - 16) 14 - شرح گفتار و شهادت عرب عصر نزول قرآن در مورد قرآن و اعجاز و تأثیر آن (ج 4، ص 191 - 203، س 1 - 14) 15 - کلام طفیل بن عمرو دوسى شاعر عرب درباره قرآن و تأثیر آن در وى (ج 1، ص 196 - 197، ص 5 - 7) 16 - کلام مصطفى صادق رافعى درباره وجه اعجاز قرآن به نظم قرآن، نظم موسیقى و تأثیر آن (ج 4، ص 120 - 126، س 7 - 10) 17 - معرفى علامه شهرستانى، شیخ محمد حسن کاشف الغطاء، سید رشید رضا صاحب المنار و استاد مصطفى صادق رافعى از طرفداران اعجاز روحانیت قرآن (ج 4، ص 103، س 3 - 15) 18 - معرفى قرآن ب عنوان احسن الحدیث و مثانى و جذاب بودن با استفاده از آیه 23 زمر (ج 4، ص 203 - 204، س 15 - 8) 19 - نزول سوره تبت درباره ام جمیل و همسرش ابولهب و تأثیر و کوبندگى این سوره بر آنان (ج 4، ص 212، س 7 - 16) 20 - نظریه ابوسلیمان البستى پیرامون اعجاز قرآن از نظریه نفوذ و تأثیر آن بر افراد (ج 4، ص 212، س 7 - 16) 21 - نظریه استاد محمد فرید وجدى درباره وجه اعجاز قرآن به اعجاز روحانیت و تأثیر روحى قرآن و ذکر آیه 52، شورى و 15 غافر در این مورد (ج 4، ص 126 - 129، س 11 - 3) 22 - نقل قصه هاى ملوک فارس توسط نضربن حارث براى عرب و نزول آیات 105 طه، فرقان، 7 - 20 قلم، 7 - 8 جاثیه و 31 انفال در مذمت او و تأثیر و کوبندگى آیات (ج 4، ص 214 - 215، س 9 - 14) 23 - نقل قولى در نزول آیات 52 - 55 قصص درباره تأثیر قرآن در ایمان آوردن گروهى از نصاراى حبشه و اعتراض ابوجهل بر آنان (ج 4، ص 204 - 205، س 17 - 14) 24 - نقل ماجراى استماع قرآن از ناحیه ابوسفیان و ابوجهل و اخنس و نظرات آنان درباره قرآن و تأثیر قرآن بر آنها (ج 4، ص 201 - 202، س 9 - 17)
پی نوشت ها:
________________________________________
1 - پورسلطانى، امیر و دیگران/ مقاله ارائه شده به سلسله نشست هاى فن آورى اطلاعات و ارتباطات . 2 - دکتر اُلى محمد عبدالحمید، کاملیس 4، تهران 1374، سخنرانى. 3 - اصطلاح نامه هاى منتشر شده از سوى مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى (پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى) وابسته به دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم عبارتند از: اصطلاح نامه علوم قرآنى، فلسفه اسلامى، اصول فقه، منطق و کلام اسلامى. تهیه اصطلاح نامه ها در باقى رشته هاى علوم اسلامى به ضمیمه مستندات و فرهنگ نامه جامع علوم اسلامى در شاخه هاى علوم حدیث، اخلاق اسلامى و فقه و عرفان نیز ادامه دارد که تدوین اصطلاح نامه فقه طبق طرح تا پایان سال 1384 به انجام مى رسد. 4 - نمونه اى از موضوع نگارى، نمایه و... را در پایان مقاله (در پیوست ها) ملاحظه نمائید. 5 - ر.ک: سیوطى عبدالرحمان بن ابى بکر الاتقان فى علوم القرآن ج 3 ص ( 284و244 ـ 243) زرکشى،محمدبن بهادر البرهان فى علوم القرآن ج 3 ص ( 42 ـ 41) > ----کتابشناسى پانوشت----< #ر.ک<== #الاتقان فى علوم القرآن،سیوطى عبدالرحمان بن ابى بکر،4جلد، چاپ 2، انتشارات زاهدى، ایران-قم، 1411ق، <==ج 3 ، ص ( 284و244 ـ 243 )، #البرهان فى علوم القرآن،زرکشى،محمدبن بهادر،4جلد، چاپ 1، دارالکتب العلمیه، لبنان-بیروت ، 1408ق، <== ج 3 ، ص ( 42 ـ 41) 6 - زرقانى، محمد بن عبدالعظیم، مناهل العرفان فى علوم القرآن، ج 2، ص 4 سیوطى عبدالرحمان بن ابى بکر، الاتقان فى علوم القرآن،ج 4، ص 194 کمالى دزفولى، على،تاریخ رتفسیر، ص 29 جلالى نائینى، محمدرضا، تاریخ جمع قرآن، ص 305 خرمشاهى، بهاءالدین قرآن پژوهشى(هفتادبحث وتحقیق قرآنى)، ص 49 و 141 مجلهوقف میراث جاویدان، ج 1 ص 18 جلالیان،حبیب الله، تاریخ تفسیرقرآن کریم، ص 19 > ----کتابشناسى پانوشت----< #مناهل العرفان فى علوم القرآن،زرقانى، محمد بن عبدالعظیم،2 جلد، چاپ 1، دارالکتب العلمیه، لبنان-بیروت ، 1409ق،<== ج 2 ، ص 4.، #الاتقان فى علوم القرآن، سیوطى عبدالرحمان بن ابى بکر، 4 جلد، چاپ 2، انتشارات زاهدى، ایران-قم، 1411ق، <==ج 4 ، ص 194.، #تاریخ تفسیر، کمالى دزفولى، على، 1 جلد، چاپ 1، انتشارات کتابخانه صدر، ایران-قم، 1357،<== ص 29.، #تاریخ جمع قرآن، جلالى نائینى، محمدرضا، 1 جلد، چاپ 1، نشر نقره، 1365، <== ص 305.، #قرآن پژوهشى(هفتاد بحث و تحقیق قرآنى)، خرمشاهى، بهاءالدین، 1 جلد، چاپ 1، مرکز نشر فرهنگى مشرق، ایران-تهران، 1372، <== ص 49 و 141.، #مجله وقف میراث جاویدان، سازمان اوقاف و امور خیریه، <== ج 1 ، ص 18، #تاریخ تفسیر قرآن کریم، جلالیان، حبیب الله، 1 جلد، چاپ 1، انتشارات اسوه، ایران، 1372،<== ص 19