فرهنگ قرآن، کلید راهیابى به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم (مقاله پژوهشی حوزه)

و اَنَّ القرآنَ ظاهرُهُ انیقٌ، و باطنُهُ عمیقٌ، لا تفنى عجائبُه، و لاتنقضى غرائبُه، و لاتکشف الظّلمات إلّا به××× 1 نهج البلاغه، خطبه 18. ×××. قرآن، ظاهرى زیبا و باطنى ژرف دارد. شگفتى‏هاى آن جاوید است و غرایب آن پایانى ندارد و تاریکى‏ها جز با آن زدوده نشوند. امام علىّ‏بن‏ابى‏طالب‏علیه السلام معارف بلند و عمیق قرآنى، آن چنان گستردگى و ژرفایى دارد که طبقه‏بندى شایسته آن، فقط در صورت اعمال دقت و به کاربستن ظرافت ممکن است. آثار سامان یافته قرآنى با هدف اطلاع‏رسانى از الفاظ قرآن، با همه تنوع و گستردگى، تا کنون نتوانسته‏اند پاسخى عام و جامع به نیاز مسلمانان و قرآن پژوهان بدهند. بر آوردن این نیاز جز از رهگذر همدلى و همیارى گروهى کاردان و قرآن‏شناس که فرصت و فراغت لازم را داشته باشند ممکن نیست. نخست باید »شیوه و راه« درست را یافت، آن‏گاه بدان راه و روش به فتح عرصه‏هاى گوناگون پرداخت. اطلاعات و کتاب‏هاى موجود در مراکز علمى گواهند که تلاش‏هاى تحسین برانگیزى در جنبه‏هاى مختلف علمى، اجتماعى، کلامى، اقتصادى، فلسفى، فقهى، عبادى، اخلاقى، عرفانى، سیاسى، تربیتى، حقوقى، ادبى، ذوقى و... صورت تدوین یافته است، امّا همان‏ها گواهى مى‏دهند که فرهنگى جامع و فراگیر که همه این اطلاعات را به شیوه علمى گزارش کند صورت تحقق نیافته است. مجموعه حاضر، گامى است بدین سو. در این پروژه بزرگ کوشیده‏ایم آموزه‏هاى زلال قرآن را از متن آیات برآوریم و پیش دیدگان علاقه‏مندان به قرآن کریم نهیم. سنگ نخست این بناى رفیع را، همّت دولتمردى فرهیخته و دانشمندى آشنا با زمان و مقتضیات آن نهاد. آیت‏اللَّه اکبر هاشمى رفسنجانى - دام عزه - در پس این اندیشه و باور، که الفاظ و کلمات قرآن تنها علائم معارف قرآن نبوده و بسا معرفت‏ها و حکمت‏هایى که در قرآن به لفظ بازگو نشده است، طرحى نو درافکند. در این طرح کاخى سر برآورد که بسى بلندتر از معجم‏هاى لفظى قرآن است؛ زیرا با بازگفتن و ثبت معارفى که در قرآن، لفظى براى آن آمده است بسنده نشده و ناگفته‏هاى دیگرى را نیز به تحقیق مى‏گیرد. ایشان از اینکه مأخذ معتبر و فرهنگ آسان‏یابى که به بهترین شیوه اطلاع رسانى کند، وجود ندارد اظهار تأسف کرده مى‏نویسد: »گاه اتفاق مى‏افتاد که براى پى‏بردن به نظر قرآن درباره یک موضوع ناگزیر از مطالعه تمامى آن مى‏شدم... متأسف بودم که چرا امت اسلامى طى قرن‏ها آن‏گونه که باید براى این کتاب.. سرمایه‏گذارى بایسته‏اى نکرده و در طول روزگار طولانى، فرهنگنامه‏اى قرآنى تدوین نشده است تا جویندگان معرفت و حکمت... به آسانى از آن بهره گیرند.«××× 2 مقدّمه تفسیر راهنما، ص 9. ××× در این طرح نو شیوه و راهکارهایى به کار گرفته شد که اولاً متناسب با رویه اطلاع‏رسانى باشد و ثانیاً سرعت و آسانى دست‏یابى به اطلاعات در آن لحاظ شده باشد.
طبقه‏بندى اطلاعات
مبناى سامان دهندگان این مجموعه در ترتیب اطلاعات، موضوع و حروف اول آنها بوده است یعنى اطلاعات براساس الفبایى - موضوعى، طبقه‏بندى گردیده است و در هر موضوع مجموعه اطلاعات مربوط به آن موضوع گردآورى شده است، آن‏گاه هر یک از آنها براساس حروف الفبا رده‏بندى و شماره‏گذارى شده است. این گونه طبقه‏بندى اطلاعات علاوه بر آنکه مسیر اطلاع‏رسانى را هموارتر مى‏کند، به واقع نوعى تفسیر موضوعى هر چند به اجمال نیز به شمار مى‏آید، زیرا مراجعه کننده به هر یک از این موضوعات، با مجموعه‏اى از اطلاعات همگون و مناسب با آن موضوع مواجه شده و مى‏تواند براساس آنها تحقیق خود را سامان دهد. شناسایى الفاظ و مدخل‏هایى که در معنى به یکدیگر نزدیک‏اند، از دیگر فواید مهم این معجم مى‏باشد. در ارجاع و برگرداندن مدخل‏هایى که فقط در معنى با یکدیگر تناسب و تشابه دارند، براى اهل تحقیق بسیار سودمند و مغتنم است؛ زیرا تفاوت‏هاى لفظى، گاه قلم و ذهن محقق را از مراجعه به آیات مناسب با موضوعات تحقیق دور مى‏کند و این گره تنها در یک معجم معنایى قابل گشودن بود. بدین‏رو در طبقه‏بندى، به سیستم ارجاعات توجه شده است. در این سیستم، موضوعات هم‏معنى و مترادف به موضوع برگزیده ارجاع شده است؛ مثل ارجاع موضوع آمرزش به مغفرت و آسایش به رفاه غیر از آن ارجاع‏هایى نیز در عنوان‏هاى فرعى صورت گرفته است؛ مثل ارجاع تقواى ابراهیم‏علیه السلام به فضایل ابراهیم‏علیه السلام.
مبانى و اصول
اهل اطلاع و فن مى‏دانند که تدوین قاموسى با ویژگى‏هایى که پیش‏تر گفتیم چه اندازه دشوار و در عین حال ظریف است. پدید آورندگان این پروژه عظیم برآنند که معجم حاضر: اولاً؛ با رعایت همه اصول و مبناهاى شناخته شده تدوین گردد. ثانیاً؛ اطلاعات به زبان و فرهنگ روز بازگویى شود. ثالثاً؛ همه آنچه را که امکان استفاده آن از قرآن وجود دارد کشف و آشکار شود. انگیزه و دغدغه‏هاى پیش گفته، نویسندگان مجموعه حاضر را به مراعات مقررات و مبانى پژوهش به گونه‏اى هر چه دقیق‏تر و کامل‏تر دعوت مى‏کرد، از این‏رو پیش از هر اقدامى نخست رویه و مبانى نظرى تحقیق را به تفصیل بررسى کرده و بر کاغذ آوردند. از ابتداى کار این دغدغه ذهن و همت تدوین کنندگان را به خود مشغول کرده بود که چگونه اثرى مى‏تواند در برگیرنده بیشترین بخش‏ها از معارف قرآن باشد و چگونه مى‏توان استنباطى معتبر و استظهاراتى منطبق با اصول تفسیر فراهم آورد و در همان حال سخنى نو و تازه ارائه داد؟ این همه در حالى است که سخت از در افتادن در ورطه تفسیر به رأى بیم داشتیم. کوشش همگان بر آن بوده است که از محضر قرآن آنچه شائبه خطا و کژروى در آن نیست، استفاده و ارائه شود و این را در تأسى به شیوه سلف و تعهد نسبت به اصول و مبانى تفسیر دیدیم.
مراحل تحقیق و تدوین
پدید آورندگان این معجم پس از بررسى‏هاى بسیار براى رسیدن به اهداف تعیین شده مراحل زیر را به انجام رساندند. 1. گزینش موضوعات اصلى 2. تشکیل پرونده‏هاى علمى 3. پژوهش و تحقیق 4. ارزیابى محتوایى 5. مقابله و تصحیح 6. هماهنگ‏سازى نمایه‏ها و موضوعات فرعى 7. کنترل نهایى 8. ویراستارى.
ویژگى‏هاى پروژه
1. در برداشتن بیش از 3000 موضوع اصلى و هزاران موضوع فرعى 2. دستیابى آسان علاقه‏مندان و محققان به معارف و علوم قرآنى 3. برخوردارى از سیستم ارجاعات در عنوان‏هاى مترادف و مرتبط 4. جامعیت نسبت به فرهنگنامه‏هاى قرآنى پیشین 5. الفبایى - موضوعى بودن عناوین اصلى و فرعى 6. در برداشتن اعلام قرآن.
اهداف پروژه
1. گردآورى و طبقه‏بندى اطلاعات موجود در قرآن براساس مفاهیم با سه مشخصه دقّت، سرعت و آسانى 2. استخراج عناوین علوم اسلامى در زمینه‏هاى اخلاق، اقتصاد، روان‏شناسى و... از قرآن 3. فراهم آوردن بستر مناسب براى تحقیقات نوین و تخصصى در علوم و معارف قرآنى 4. فراهم آوردن زمینه تدوین دائرة المعارف بزرگ قرآن 5. فراهم آوردن زمینه تفسیر موضوعى قرآن.
سخن آخر
براى دست اندرکاران این مجموعه مایه بسى مباهات و سرافرازى است که مجلد نخست آن با استقبال فرهیختگان و قرآن پژوهان مواجه شد و چاپ اول آن در مدتى اندک نایاب گردید و با توجه به نقدهاى محققان بزرگوار و رهنمودهاى آنان چاپ دوم با اصلاحات و اضافات انجام گرفت و علاوه بر آن مجلدات دوم تا پنجم انتشار یافته و مجلدات بعدى نیز برخى در حال انتشار است و برخى در آینده نزدیک عرضه خواهد شد. این مجموعه با همه کوشش‏هاى فراوان و دقّت‏هاى بسیار با اینکه آرزوى دیرینه بنیان‏گذار طرح فرهنگ قرآن (آیت اللَّه هاشمى رفسنجانى) را برآورده کرده است، امّا همچنان در مظانّ خطا است، همان گونه که همه کارهاى بشرى چنین سرنوشتى دارند. چشم آن داریم که محققان گرامى و پژوهشگران ارجمند با بیان پیشنهادها و راهکارهایى که مناسب‏تر مى‏دانند ما را یارى رسانند و چنانچه خطایى در آن دیدند ما را رهنمون گردند. در پایان براى اطلاع بیشتر علاقه‏مندان، به ذکر نمونه‏اى از فهرست یک موضوع بسنده مى‏کنیم.
آرامش
   آثار آرامش
1. ازدیاد ایمان
2. اقرار به توحید
3. حفظ اسرار
4. رضایت از خدا
5. رضایت خدا
6. عنایت خدا
7. مصونیّت از غضب
   آرامش آدم‏علیه السلام
   آرامش ابراهیم‏علیه السلام
   آرامش از آیات خدا
   آرامش اصحاب کهف
   آرامش انفاق‏گران
   آرامش اولیاء اللَّه
   آرامش بخشى به ابراهیم‏علیه السلام
   آرامش بخشى به ابوبکر
   آرامش بخشى به داودعلیه السلام
   آرامش بخشى به لوطعلیه السلام
   آرامش‏بخشى‏به‏مادرموسى‏علیه السلام
   آرامش بخشى به متّقین
   آرامش بخشى به مجاهدان
   آرامش بخشى به محمّدصلى الله علیه وآله
   آرامش بخشى به مریم‏علیهما السلام
   آرامش بخشى به موسى‏علیه السلام
   آرامش بخشى به مؤمنان
   آرامش بخشى به هارون‏علیه السلام
   آرامش به دنیا
   آرامش بهشتیان
   آرامش خانواده
   آرامش‏خانواده‏نوح‏علیه السلام‏رهمین‏مدخل
   آرامش نوح‏علیه السلام
   آرامش در آخرت
   آرامش در سختى
   آرامش در قیامت
   عوامل آرامش در قیامت
1. احترام به نیازمندان
2. استقامت
3. اصلاح
4. انفاق
5. ایمان
6. تسلیم
7. تقوا
8. عمل‏صالح‏ر همین مدخل،
عوامل آرامش در قیامت، ایمان
9. نیکوکارى
   آرامش شفیعان
   آرامش شهیدان
   آرامش عمّار یاسر
   آرامش متّقین
   آرامش مجاهدان
   آرامش محسنان
   آرامش محمّدصلى الله علیه وآله
   آرامش مخلصان
   آرامش مصلحان
   آرامش موحّدان
   آرامش موسى‏علیه السلام
   آرامش مؤمنان
   آرامش مهتدین
   آرامش نوح‏علیه السلام
   آرامش هارون‏علیه السلام
   آرامش یونس‏علیه السلام
   اهمیّت آرامش ر همین مدخل
   نعمت آرامش
   عوامل آرامش
1. استقامت
2. اقامه نماز
3. انفاق
4. ایمان
5. باران
6. پرداخت زکات
7. تابوت بنى‏اسرائیل
8. تسلیم
9. تقوا
10. توکّل
11. خواب
12. دعا
13. دلدارى
14. دوستى با خدا
15. ذکر خدا
16. زمین
17. شب
18. عمل صالح
19. قصّه انبیا
20. مائده آسمانى
21. مسکن
22. مشاهده حقایق
23. ملائکه
24. نزول تدریجى قرآن
25. وعده الهى
26. وفا به عهد
27. هدایت‏پذپرى
28. همسر
   عوامل سلب آرامش
1. آدم‏ربایى
2. احساس خطر
3. افشاى اخبار امنیتى
4. بلا
5. جدایى از فرزند
6. شایعه پراکنى
7. شرک
8. کفر
9. کفران نعمت
   منشأ آرامش
   نعمت آرامش
   شکر نعمت آرامش